شورای عالی همکاری ایران ـ ترکیه

نخستین جلسه مشترک شورای عالی همکاری در سال 1392 با ریاست آقای روحانی و رجب طیب اردوغان در آنکارا تشکیل شد. در سال‌های قبل از آن، ترکیه با همسایگانش ازجمله جمهوری آذربایجان، یونان و... چنین شورای مشترکی را تشکیل داده بود، ازاین‌رو با اینکه تأخیر در برقراری چنین روابط استراتژیکی ضعف محسوب می‌شود ولی تشکیل آن نشان‌دهنده برداشته شدن گام‌های جدی در روابط دو کشور به‌شمار می‌آید. سفر اخیر سرلشگر باقری، رئیس ستاد کل نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران به آنکارا و سفر ژنرال «خلوصی آکار»، رئیس ستاد مشترک ارتش ترکیه به ایران قبل از دیدار رؤسای دو کشور نشانگر تشدید اهمیت استراتژیک روابط آنها و همچنین نهادینه شدن شورای همکاری استراتژیک می باشد که مهم‌ترین دستاورد روابط تهران ـ آنکارا طی سال‌های اخیر درخصوص کیفیت روابط طرفین محسوب می گردد؛ به‌طوری‌که سفرها و ملاقات اخیر نظامی دو کشور در تاریخ روابط دو کشور بی‌سابقه و نادر به‌شمار می‌رود. ازطرفی با توجه به ترکیب هیئت همراه اردوغان به تهران شاهد نوعی هم‌افزایی در سطح روابط نظامی، اقتصادی و دیپلماتیک بوده ایم، به‌طوری‌که می‌توان عنوان کرد موضوعات مختلف در روابط ایران و ترکیه در شورای عالی استراتژیک از این پس باید به‌صورت پکیج در همه سطوح و با مدنظر قرار گرفتن همه عوامل همگرایی و واگرایی مورد بررسی قرار بگیرند. ارتقای روابط دو کشور از سطوح اقتصادی، تجاری و دیپلماتیک به روابط نظامی در بعد از انقلاب اسلامی امری بی‌سابقه بوده که نشانگر رفع سوءتفاهم‌ها و برداشت‌های ذهنی آنکارا ـ تهران است. قبل از این، ملاقات رؤسای دو کشور دستور کار اقتصادی داشته است؛ در این میان به‌نظر می‌رسد ترکیه با اتحاد استراتژیک با ایران و ایران با همکاری راهبردی با ترکیه درپی همکاری‌های منطقه‌ای در ایجاد نظم، امنیت و ثبات در خاورمیانه هستند. تاریخ نشان داده است که تهران و آنکارا علی‌رغم اینکه تهدیدی بر همدیگر قلمداد نمی‌شوند اما نوعی رقیب منطقه‌ای محسوب می‌شوند؛ در شرایط کنونی به‌نظر می‌رسد با بهبود روابط، دو کشور می‌توانند در درون شورای عالی استراتژیک، ابتکار نظم و سازماندهی جدید را بدون حتی مطرح شدن مسئله رهبری و رقابت منطقه‌ای برعهده بگیرند. بنابراین ضرورت تشکیل اطاق‌های فکر سیاست خارجی و حضور پژوهشگران دانشگاهی در درون شورای همکاری ایران  ـ ترکیه برای نیل به پروژه‌های مشترک ضروری قلمداد می‌شود، تا با ورود به حوزه‌های غیرامنیتی نیازهای اقتصادی، دیپلماتیک، سیاسی دو طرف رابطه بیشتر تأمین شود.

 

ترکیه و ایران به‌عنوان دو کشور مسلمان و غیرعرب منطقه وجوه مشترک بسیاری دارند. در میان کشورهای خاورمیانه‌ای به دلایل متعدد ترکیه و ایران برای یکدیگر به‌عنوان ارجح‌ترین گزینه‌های اتحاد استراتژیک مطرح می‌شوند. در شرایطی که ترکیه و ایران بتوانند با برخورد واقع‌گرایانه استراتژی‌های مناسب را برگزینند می‌توانند از شرایط تاریخی به‌وجود آمده در خاورمیانه بیشترین استفاده را داشته باشند و آرمان‌های ملی خود را با اتحاد با یکدیگر به واقعیت تبدیل کنند. نگرانی از فرقه‌گرایی، تجزیه‌طلبی و رفتارهای گریز از مرکز، تلاش برای تفاهم با قدرت‌های جهانی، مبارزه با تروریسم، داشتن اراده سیاسی و رویکرد مثبت نسبت به حل بحران‌های منطقه‌ای و جهانی و آگاهی نسبت به جایگاه منطقه‌ای و ظرفیت‌های خود ازجمله مواردی است که می‌تواند بسترساز روابط مثبت دو کشور گردد. ترکیه با وجود تلاش بی‌وقفه‌ای که برای عضویت در اتحادیه اروپا دارد درحال‌حاضر می‌تواند از مزایای عدم فرزندخواندگی در این اتحادیه بهره برده و در شرایطی که هنوز می‌تواند ابتکار عمل را در سیاست خارجی خود داشته باشد از این امر بهره‌مند شود؛ زیرا پیش‌بینی می‌شود اتحادیه اروپا در آینده نزدیک ترکیه را به حضور نخواهد پذیرفت و به‌نظر می‌رسد که با وجود آغاز دوباره مذاکرات دوجانبه، فرایند الحاق ترکیه به این مجموعه بسیار پیچیده‌تر گردد. ایران نیز با مسائل عمده‌ای در عرصه سیاست خارجی همچون پرونده هسته‌ای و بحران سوریه مواجه است. آنکارا به‌خوبی می‌داند ایران یک شریک تجاری بزرگ و منبع عظیم عرضه گاز طبیعی است. ازسویی در یک محیط جدید باید درنظر بگیریم که دو همسایه عرب ترکیه یعنی عراق و سوریه اکنون در حوزه نفوذ ایران هستند که یک چالش بی‌سابقه در کل تاریخ رقابت ایران و ترکیه را باعث شده است. با توجه به این امر، ترکیه در راستای رقابت منطقه‌ای لازم دید که درمورد فلسطین نقش فعالی را به عهده بگیرد و در تحولات موسوم به بهار عرب تلاش کند تا نفوذ خود را در میان اعراب اعراب سنی و حتی شورای همکاری خلیج فارس گسترش دهد. در این رقابت تعاملی دو بازیگر قدرتمند منطقه به میدان‌های نفوذ همدیگر نیاز دارند، در این میان ترکیه سیاستی را دنبال نکرده است که کاملاً درمقابل جناح شیعه قرار گیرد و همیشه عنوان می‌کند که ورود ایران به فضای بحران اعراب به صلح و ثبات منطقه کمک فراوانی می‌کند و ایران نیز بارها به همکاری‌های منطقه‌ای بدون مداخله بازیگران فرامنطقه‌ای تأکید داشته است. بنابراین پتانسل دیگر آنها بازی در زمین همدیگر در راستای همکاری‌های منطقه‌ای در درون یک الگوی ترکیه‌ای ـ ایرانی است. ازطرفی باید در نظر گرفت روابط ترکیه و ایران متفاوت از روابط آنکارا با دنیای عرب، رژیم صهیونیستی و آمریکاست، و این رابطه کانالیزه و نه انحصاراً شبکه‌ای دو کشور با تاثیرپذیری از نقش ملی آنها می‌تواند الگوی مشترک و واحدی را ترسیم و اجرا کند. اولین گام نیز برای تغییر گفتمان سیاست خارجی دو کشور از کانالیزه به شبکه‌ای، استفاده از پتانسیل‌های موجود در روابط خود و تغییر سوءبرداشت‌ها نسبت به همدیگر است.

رابطه ترکیه و ایران از سطح همکاری‌های اقتصادی به همکاری‌های سیاسی و امنیتی درحال تبدیل شدن است. واقعیت این است که در شرایط فعلی، نیازهای اجتماعی و منافع ملی می‌تواند نقش مهمی در روابط ترکیه و ایران داشته باشد؛ درحالیکه رابطه دو کشور علی‌رغم رقابت تاریخی براساس حسن همجواری بوده است, موضوعات امنیتی، اقتصادی و همچنین بازسازی خاورمیانه پس از بحران اهمیت همکاری‌های چندوجهی دو کشور ایران و ترکیه را ضروری نشان می‌دهد.