امنیت منطقه‌ای در پرتو دیپلماسی انرژی
امنیت منطقه‌ای در پرتو دیپلماسی انرژی
دوشنبه 27 آبان 1392
در آغاز هزاره سوم ، رهیافت‌های جدیدی درباره انرژی در‌حال شکل‌گیری است که متاثر از تحولات فناوری و زیست محیطی و میزان دسترسی به منابع سوخت‌های فسیلی و تقاضای جهانی است. در این بین سهم روبه رشد گاز در سبد انرژی مصرفی جهان روبه افزایش است، از‌این‌رو فرصت حضور بازیگران عرصه تولید و توزیع این کالای استراتژیک و اتخاذ رویکردهای مشترک و تامین امنیت در روند صادرات گاز، امنیت در‌هم تنیده این کشورها را در مناسبات دو‌جانبه و چندجانبه نشان می‌دهد.
از‌سویی دیگر جهان امروز از نظر امنیتی چندان همگرا نشده است. اما در سطح منطقه‌ای دولت‌ها و واحدهای دیگر آن اندازه به یکدیگر نزدیک‌اند که نمی‌توان امنیت آنها را از هم جدا در‌نظر گرفت . پانزدهمین اجلاس وزرای مجمع کشورهای صادرکننده گاز به اقتضای بازیگران اصلی‌اش یعنی ایران، روسیه و قطر بی‌هیچ اغراقی ضرورت کشف منافع مشترک امنیت در‌حوزه انرژی را برای این قدرت‌های منطقه‌ای آشکار ساخت. به‌ویژه رویکرد اعلامی جمهوری اسلامی ایران که در سخنرانی رییس جمهور جلوه داشت یعنی «منافع صادرکنندگان و مصرف‌کنندگان باید در‌کنار یکدیگر مورد توجه قرار گیرد و در جهان امروز بازی برد و باخت هیچ تأثیری ندارد و در عرصه اقتصادی نیز نمی‌تواند پایدار باشد».
در بازار جهانی انرژی هیچ مصرف‌کننده و تولید‌کننده‌ای صرفنظر از میزان توانمندی‌های خود نمی‌تواند از الزامات، شوک‌ها و نوسانات این بازار منفک باشد. برقراری پیوندهای انرژی با کشورهای مهم، علاوهبر منافع اقتصادی، منافع امنیتی قابل توجهی نیز برای ایران در‌برخواهد داشت، زیرا این کشورها را برای تامین یک کالای استراتژیک تا حدودی به ایران وابسته می‌سازد و این جایگاه حساس توسعه صنعت نفت و گاز را به کانون توسعه ملی تبدیل می‌کند.
برای جمهوری اسلامی ایران به‌عنوان تولید‌کننده عمده انرژی که در‌عین‌حال برای توسعه صنایع نفت و گاز خود به سرمایه و فناوری بین‌المللی نیاز دارد، مفهوم امنیت و انرژی کاربردی دوگانه دارد. این مفهوم از یکسو تداوم تولید و توسعه صنایع بالادستی را هدف قرارداده است و از سوی دیگر به توسعه مسیرهای انتقال انرژی توجه دارد. از این رو دیپلماسی انرژی به فضای تعامل سازنده ایران با کشورهای منطقه، آسیا و اروپا تبدیل می‌شود. لزوم تبیین ترتیبات امنیت جمعی ضمن اعتمادسازی با جهان خارج و کسب امکانات بین‌المللی برای ارتقای نقش‌آفرینی خود درنظام جهانی توزیع انرژی، به تولید و حفظ امنیت و ثروت در محیط پیرامونی شمالی و جنوبی نیز می‌انجامد.
تحلیل دیپلماسی انرژی در سطح منطقه‌ای ناظر بر واکاوی وابستگی‌های در‌هم تنیده کنشگران عرصه انرژی و رقابت‌های آنها بر‌اساس تقسیم‌بندی‌های جغرافیایی و سیاسی میان کشورهای مناطق مختلف جهان است. در‌این‌میان برخی از مناطق جهان نقش‌های موثرتری در تولید و عرضه و مصرف و فرایند تامین امنیت انرژی برعهده دارند. بنابراین سازوکارها و کنش‌ها و واکنش‌های مربوط به انرژی، سرنوشت کشورهای هر منطقه را از لحاظ بهره‌مندی و آسیب‌پذیری به یکدیگر گره می‌زند.
افزایش و استمرار تنش بین ایران با دیگر بازیگران عرصه دیپلماسی انرژی موجب به‌تعویق افتادن استفاده ایران از مزایا و امتیازات ژئوپلتیک و ژئواکونومیک کشور می‌شود و شکاف‌هایی در راهبرد امنیت ملی ایجاد خواهد کرد.
موقعیت منحصر‌به‌فرد ایران در جنوب غرب آسیا و دسترسی بی‌واسطه آن به آبراه‌های بین‌المللی و مالکیت توامان ذخایر عظیم نفت و گاز در دو حوزه استراتژیک خلیج فارس و دریای خزر و جایگاه روسیه به‌عنوان بزرگترین دارنده و صادرکننده گاز جهان فرصت‌های زیادی برای همکاری اقتصادی با منافع راهبردی برای همه طرف‌های ذینفع ایجاد کرده است.
ظرفیت‌های همکاری و همگرایی در‌زمینه توسعه و فروش و انتقال گاز بین کشورهای حاشیه دریای خزر نیز بسیار قابل توجه است. بخش اعظم ذخایر گاز این منطقه متعلق به روسیه و ایران است. در‌صورت همکاری و هماهنگی بین کشورهای دارای گاز در‌حوزه خزر، ایجاد یک شبکه انتقال گاز منطقه‌ای که از شبه قاره هند تا اروپا را تحت پوشش قرار دهد، کاملا امکان‌پذیر است.
رایزنی منظم اعضای مجمع کشورهای صادرکننده گاز درباره زمینه‌های همکاری از جمله برای شکل دادن به یک نظام قیمت‌گذاری برای گاز طبیعی، امنیت تقاضا، جذب سرمایه برای توسعه میادین گازی و نحوه تعامل با مصرف‌کنندگان، همگرایی بین اعضا را تسهیل کرده و امکان نقش‌آفرینی این سازمان را در شرایط بحرانی و نوسانات حاد قیمتی فراهم‌آورده است. روسیه تلاش می‌کند از طریق دیپلماسی چندجانبه در چهارچوب همکاری و هماهنگی با کشورهای صادرکننده گاز به‌ویژه ایران و قطر بازار عرضه گاز طبیعی را تحت تاثیر قرار دهد.
یکی از ماموریت‌های جی. ای. سی. اف هماهنگی میان بازیگران اصلی بازار گاز اعم از تولید و مصرف‌کنندگان است ایجاد این هماهنگی کار آسانی نیست و به‌عنوان یکی از ماموریت‌های اساسی آن در اجلاس اخیر مورد توجه اعضا قرار گرفت.
مجمع کشورهای صادرکننده گاز (GECF) امسال علاوهبر سه صادر کننده بزرگ جهانی، میزبان اعضای جدید خود یعنی امارات متحده عربی، ونزوئلا، نیجریه، مصر، الجزایر، گینه استوایی، بولیوی و ترینیداد و توباگو نیز بود . فرصتی که با بهره‌مندی از آن می‌توان تامین منافع ملی را درسطحی وسیع‌تر از منطقه پیرامونی جستجو کرد.
نظر شما