سی ام ژوئن، سناتور ایتالیایی سرجو گرگوریو در کنفرانسی خبری با خوشحالی اعلام کرد که جمهوری اسلامی ایران برای اولین بار در نشست سالانه گروه ویژه مدیترانه و خاورمیانه شورای پارلمانی سازمان پیمان آتلانتیک شمالی حضور خواهد یافت. او این حضور را به لحاظ تاریخی پراهمیت خواند و خاطرنشان کرد که بسیاری از اعضای ناتو از ایده گفتگو با ایران تا جایی که ممکن باشد، پشتیبانی می‌کنند. این نشست دو روزه، روز دوشنبه 4 ژوئیه (13 تیر) با حضور نمایندگان 25 کشور جهان در جزیره مادلنا در غرب ایتالیا آغاز به کار کرد و همانطور که گرگوریو گفته بود، ایران در سطح معاون وزیر با علی آهنی، معاون اروپا و آمریکا وزارت امور خارجه، در این نشست شرکت نمود. بررسی اوضاع سیاسی و نظامی مدیترانه، خاورمیانه و خلیج فارس، قیام‌های مردمی و ناآرامی‌ها در کشورهای عربی و همچنین نقش جمهوری اسلامی ایران در منطقه، اوضاع عراق و عملیات ناتو در مدیترانه، در دستور کار نشست سالانه فوق قرار داشت. طبق گزارشات، نماینده کشورمان در این نشست درباره نقش بین‌المللی جمهوری اسلامی ایران در منطقه، اوضاع لیبی و دیگر جنبش‌های آزادی بخش خاورمیانه سخنرانی کرد. وی همچنین در حاشیه نشست، با نمایندگان پارلمانی کشورهای عضو دیدار و گفتگو کرد. اما حضور ایران برای نخستین‌بار در نشست سالانه گروه ویژه مدیترانه و خاورمیانه شورای پارلمانی ناتو چه مفهومی می‌تواند داشته باشد و اهمیت آن از کجا ناشی می‌شود؟

برای پاسخ به سوالات مطرح شده ضروری است تا نخست شورای پارلمانی ناتو، جایگاه و اهداف ورای تاسیس آن به اجمال بررسی شود و سپس با در نظر گرفتن تحولات کنونی در منطقه و تحولات درونی ناتو، به اهمیت شرکت ایران در نشست مذکور پرداخته شود.

ایده ایجاد یک شورای پارلمانی برای کشورهای عضو ناتو به منظور بررسی مسائلی که کشورهای دو سوی آتلانتیک با آن مواجه بودند، در اوایل دهه 1950 مطرح و در نهایت در سال 1955 با برگزاری کنفرانس پارلمان‌های کشورهای عضو ناتو، تحقق یافت. در نوامبر سال 1967، شورای آتلانتیک شمالی توصیه نمود یک رابطه غیررسمی میان سازمان ناتو و شورای پارلمانی ناتو برقرار شود. در سال 1974، رهبران کشورهای عضو ناتو با صدور بیانیه‌ای از این توصیه حمایت کردند. این بیانیه، اساساً، کار شورا را بدون اینکه اشاره مستقیمی به آن داشته باشد، مورد تایید قرار داد. در پی تحولات پس از فروپاشی دیوار برلین و تجزیه اتحاد جماهیر شوروی، شورای پارلمانی ناتو با پذیرش کشورهای اروپای مرکزی و شمالی به عنوان اعضای شریک در سال 1991 اختیارات خود را نیز گسترش داد. این نهاد در پرتو وضعیت مستقل خود توانست سریع‌تر از سازمان ناتو که تصمیم‌گیری در آن مبتنی بر اصل اجماع است، نسبت به تحولات پیرامونی واکنش نشان دهد. مجموعه این اقدامات منجر به تسهیل روند ایجاد گفت‌وگو میان ناتو و دولت‌های منطقه و زمینه‌سازی برای عضویت این کشورها در ناتو گردید. با درنظر گرفتن روند تحول این شورا، اهداف آن را می‌توان به صورت ذیل برشمرد:

•  تقویت گفت‌وگو میان نمایندگان پارلمان‌ها در خصوص موضوعات عمده امنیتی؛

• تقویت آگاهی و شناخت پارلمانی در زمینه موضوعات امنیتی کلیدی و سیاست‌های ناتو؛

•  شفاف‌سازی بیشتر درخصوص سیاست‌های ناتو و تضمین درجه‌ای از پاسخگویی دستجمعی‏‏‎‏‎؛‎‎‎

• تقویت مناسبات فراآتلانتیکی؛

• کمک مستقیم به پارلمان کشورهایی که فعالانه به دنبال عضویت در ناتو هستند؛

• ارتقای همکاری با کشورهایی که به دنبال همکاری (و نه عضویت) با ناتو هستند، شامل کشورهای منظقه قفقاز، منطقه مدیترانه و خلیج فارس.

بعد منحصر به فرد شورای پارلمانی ناتو گفت ‌وگو با کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا از اوایل دهه 1990 است. این شورا در واقع، جزو نخستین نهادهای غربی بود که به مسائل این منطقه پرداخت. در سال 1996 «گروه ویژه مدیترانه و خاورمیانه» (GSM) به عنوان سازوکاری رسمی برای پرداختن به چالش‌های منطقه و با هدف ترویج فعالیت شورای پارلمانی در بخش مدیترانه تشکیل شد. این گروه هر سال از طریق ترتیب دادن دو سمینار (یکی از این سمینارها همواره در یکی از شهرهای ایتالیا (و اغلب ناپل) با همکاری هیئت ایتالیایی و دیگری در یکی از کشورهای عضو برنامه گفت‌وگو برگزار می‌شود) و برنامه دیدار از یکی از کشورهای عضو فرصت مناسبی را برای شناخت بیشتر این منطقه در اختیار اعضای شورا قرار می‌دهد. فعالیت‌های شورای پارلمانی ناتو در این منطقه به موازات برنامه «گفت‌وگوی مدیترانه‌ای ناتو»» که در سال 1994 با حضور کشورهایی چون تونس، الجزایر، مراکش، اردن، موریتانی و رژیم اسرائیل به امضا رسید، صورت می‌گیرد ولی با توجه به ماهیت این شورا، حوزه فعالیت گروه ویژه مدیترانه و خاورمیانه گسترده‌تر از برنامه گفت‌وگوی مدیترانه‌ای ناتو می‌باشد. در این گروه علاوه بر کشورهای عضو ناتو؛ هیئت‌های پارلمانی 10 کشور ساحل جنوبی مدیترانه شامل موریتانی، الجزایر، تونس، مصر، اردن، قبرس، مالت، فلسطین، لبنان و سوریه؛ و نماینده رژیم صهیونیستی حضور دارند. در سال 2004، برنامه گفت‌وگو با کشورهای مذکور با تعریف موقعیت «عضو شریک مدیترانه‌ای» تقویت شد. هدف از معرفی این موقعیت، جذب بیشتر شرکای مدیترانه‌ای در فعالیت‌ها و نشست‌های شورا و مشارکت آنها در اصلاح گزارش‌های آن پیرامون مسایل منطقه بود. کشورهای الجزایر، اردن و مراکش و رژیم اسرائیل از این موقعیت بهره می‌برند. نمایندگان پارلمان‌های مصر، تونس و فلسطین نیز به عنوان اعضای ناظر حضور دارند.

اگرچه رابطه رسمی میان شورای پارلمانی ناتو و سازمان ناتو وجود ندارد و شورای پارلمانی به عنوان یک نهاد ماهیتاً از ناتو متمایز می‌باشد، ولی روابط قوی کاری میان طرفین وجود دارد. در واقع ماهیت در حال تغییر امنیت و تغییر شکل ناتو، برجستگی تازه‌ای به نقش پارلمان‌ها در موضوعات دفاعی و امنیتی داده است و با توجه به الزامات جدید، نقش و مأموریت‌های نوین نیروهای مسلح، نیاز گسترده به اصلاحات دفاعی و تجدید ساختار نیروها و تأثیر فراگیر انقلاب در فناوری اطلاعات، ضرورت مداخله بیشتر پارلمان‌ها بیش از پیش احساس می‌شود. در این چهارچوب کمیته دایمی شورای پارلمانی ناتو هر سال با دبیرکل ناتو و نمایندگان دایمی آن در شورای آتلانتیک شمالی در مقر ناتو دیدار می‌کند. هدف از این دیدار، تبادل‌نظر درخصوص آخرین وضعیت فعالیت‌های سازمان و انتقال نظرات قانونگذاران می‌‌‌‌‌‌باشد.
 
دبیرکل ناتو در نشست‌های بهاره و پاییزه شورا و سایر مناسبت‌های ویژه آن شرکت می‌کند. وی همچنین به توصیه‌ها و سؤالات نمایندگان شورا که در نشست پاییزه ارائه می‌شود به صورت مکتوب پاسخ می‌دهد. علاوه بر این، تماس‌های بیشماری میان کمیته‌های شورای پارلمانی ناتو و مقامات ارشد ناتو وجود دارد. در همان حال، دبیرخانه شورا در بروکسل روابط قوی و سازنده‌ای با دبیرخانه ناتو دارد. اما مهم‌ترین نماد همکاری دو نهاد، حضور رییس شورای پارلمانی ناتو در نشست سران دول عضو سازمان ناتو می‌باشد. با آغاز فرایند گسترش ناتو، شورای پارلمانی به طور فعالانه در این فرایند مشارکت کرد و اکثریت اعضای آن از سیاست درهای باز ناتو حمایت نمودند. با توجه به لزوم تصویب موضوع عضویت از سوی پارلمان‌ها کشورهای جدید الورود، نقش شورای پارلمانی ناتو و رایزنی با پارلمان‌های ملی برای تحقق این امر پررنگ‌تر گردید. در حال حاضر، این سازمان به منظور مشارکت در مأموریت گسترش منطقه ثبات، پیوندهای پارلمانی قابل توجهی با کشورهای منطقه بالکان، قفقاز و خلیج‌فارس ایجاد نموده و روابط ویژه‌ای با پارلمان‌های روسیه، اوکراین و کشورهای عضو برنامه «گفت‌وگوی مدیترانه‌ای» برقرار ساخته است. 
 
حال با شناختی اجمالی از نقش، اهداف و جایگاه شورای پارلمانی ناتو، به اهمیت حضور ایران در نشست مذکور و پیامی که این حضور می‌تواند داشته باشد، بهتر می‌توان پرداخت. تردیدی نیست که منطقه خلیج‌فارس و پیرامون آن متعاقب 11 سپتامبر 2001 و حمله آمریکا به عراق و افغانستان، به طور فزاینده‌ای برای امنیت یوروـ آتلانتیک اهمیت پیدا کرده‌ است. تحولات اخیر در شمال آفریقا و برخی از کشورهای عربی خاورمیانه نیز به افزایش هرچه بیشتر وزن این مناطق در تحولات جهانی انجامیده است. برایند این دو روند، پررنگ شدن هرچه بیشتر اهمیت ژئوپلیتیک ایران و افزایش نفوذ آن در سطح منطقه‌ای است. این وضعیت، با توسعه میدان مانور ناتو در محیط پیرامونی ایران از جمله حضور پررنگ‌تر در منطقه آسیای مرکزی و قفقاز جنوبی، همکاری نهادی با شورای همکاری خلیج فارس در کنار تداوم حضور در افغانستان تشدید شده و ایران به یکی از تهدیدات جدی فراروی ناتو، حداقل به لحاظ ذهنی، تبدیل شده است. در واقع ایالات متحده امریکا مدتهاست که روند امنیتی شدن مسائل ایران را در دستور کار ناتو قرار داده و تلاش می‌کند تا با مصداق سازی از ایران به عنوان تهدید، عملا ایران را در حوزه‌های گوناگون با ناتو درگیر سازد. در این راستا مشاهده می‌شود که ناتو روز به روز هرچه بیشتر بحث ایران را در چهارچوب منطقه‌ای دنبال می‌کند و در حال تشدید و تقویت روند وارد کردن کشورهای منطقه از جمله آذربایجان و گرجستان (در شمال) و کشورهای عرب خلیج فارس (در جنوب) در مشارکت‌های امنیتی در قالب طرح‌هایی چون «مشارکت برای صلح»، «گفت‌وگوی مدیترانه‌ای» و «ابتکار همکاری استانبول» است.

در این شرایط، هرگونه اقدام ایران برای غیر امنیتی‌کردن مسائل، اقدامی حساب‌شده و دقیق است که به تامین منافع ملی می‌انجامد. به بیان دیگر، ایران خود کنشگر فعالی در مجموعه‌های منطقه‌ای و زیرمنطقه‌ای است و این ایران است که تا حد زیادی می‌تواند تعیین کننده نوع و چگونگی رویکرد آتی ناتو در قبال خود باشد و با غیر امنیتی‌کردن مسائل فیمابین بر این رویکرد تاثیر گذارد. حضور در نشست سالانه گروه ویژه مدیترانه و خاورمیانه شورای پارلمانی ناتو از این منظر اهمیت یافته و از اقدامات موثر دستگاه دیپلماسی کشور به حساب می‌آید. در واقع بعد از مدتها تبلیغ دیپلماسی تهاجمی، این حرکت را می‌توان یک نمونه به‌جا و محاسبه شده آن ارزیابی کرد، حرکتی که به تبیین مواضع ایران در قبال تحولات سیاسی و امنیتی منطقه انجامیده و فرصت مذاکره و تبادل نظر را فراهم ساخته است. حرکت در این مسیر و تلاش برای جداکردن عملکرد و مسائل ناتو از عملکرد و مسائل آمریکا با ایران؛ در قالب دیالوگ با ناتو به خصوص اعضای آن در اتحادیه اروپا و ترکیه و در زمینه طیف گسترده‌ای از موضوعات از ثبات در افغانستان و عراق گرفته تا بحث امنیت انرژی و مبارزه با قاچاق مواد مخدر، می‌تواند در جلوگیری از روند امنیتی‌شدن مسائل ایران کمک بسیاری نماید. از سوی دیگر ناتو نیز به خوبی می‌داند که در دراز مدت، ایجاد سازوکارهای امنیت دستجمعی جدید در منطقه بدون کمک و مشارکت فعال ایران میسر نیست و در نهایت هرگونه ساختار امنیتی جدید در منطقه باید ایران را نیز در بر‌گیرد. به نظر می‌رسد نهادی چون شورای پارلمانی ناتو با اهمیت فزاینده‌ای که روز به روز پیدا می‌کند، می‌تواند نقطه شروع خوبی برای پرداختن به علائق امنیتی مشترک و تضمین منافع مشروع ایران در منطقه باشد.