مهندسی توسعه سواحل مکران از بندر جاسک تا بندر چابهار


مقدمه

هر کشوری که بخواهد در مسیر توسعه و امنیت پایدار حرکت کند باید ظرفیت‌های ژئوپلیتیکی محیط جغرافیایی خود را به درستی شناسایی کند. یکی از مناطق با اهمیت در توسعه پایدار کشورها نواحی ساحلی است که به‌دلیل دسترسی به آب‌های آزاد و باتوجه به ویژگی‌‌‌های استراتژیک خود از اهمیت و مزایای فراوانی در توسعه کشورها برخوردار هستند و توسعه این نواحی را می‌توان به‌عنوان یک راهبرد مهم در رشد و توسعه کشور مد‌نظر قرار داد. سواحل مکران در جنوب شرقی کشور مشتمل‌بر استان‌های سیستان و بلوچستان و هرمزگان در منطقه استراتژیکی قرار گرفته که بسیار مهم است و توسعه این سواحل می‌‌تواند از ابعاد مختلف بر امنیت و رشد و توسعه کشور اثرگذار باشد. منطقه مکران به واسطه برخورداری از ظرفیت‌های فوق‌العاده اقتصادی، امنیتی، دسترسی و ارتباطات منطقه‌ای و بین‌المللی واجد شرایط استراتژیکی برای کشور است که توسعه آن هم به لحاظ ارتقای سطح معیشت و رفاه ساکنان منطقه و هم به لحاظ تبعات سیاسی و اقتصادی آن می‌تواند منافع ملی زیادی را برای کشور به همراه داشته باشد.

به‌رغم وجود ظرفیت‌های یادشده در منطقه مکران نسبت به دیگر مناطق ایران، شاخص‌های توسعه این منطقه در سطح مطلوبی قرار ندارد و این منطقه یکی از عقب‌مانده‌ترین مناطق کشور به لحاظ اقتصادی، اجتماعی به‌شمار می‌آید. این موضوع حکایت از کم‌توجهی برنامه‌ریزان به استفاده از ظرفیت‌های سواحل جنوبی کشور دارد. باوجوداین، طی یک دهه اخیر با عنایت مقام معظم رهبری و حسب دستور ایشان، توسعه منطقه مکران به‌ویژه از سوی نهادهای نظامی بیشتر مورد توجه قرار گرفته است. باتوجه به اهمیت این موضوع در ماده 2 قانون برنامه ششم توسعه براساس سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی، توسعه منطقه مکران به‌عنوان یکی از مسایل محوری این برنامه مورد تأکید قرار گرفته که باید در اولویت قرار داده شود. در مطالعات سواحل مکران در جنوب شرقی کشور، این سواحل به‌عنوان منطقه‌ای با ظرفیت‌ها و قابلیت‌های سرمایه‌گذاری، به‌منظور توسعه و تحول کشور شناخته شده است. اگرچه اولویت قرار دادن توسعه مکران ازسوی مقامات کشور را می‌توان به‌عنوان گامی مهم در راستای توسعه استان محروم سیستان و بلوچستان دانست، اما باید توجه داشت که زمانی می‌توان از قابلیت‌ها و ظرفیت‌های این منطقه به‌‌نحو بهینه بهره‌برداری کرد که برای به فعلیت درآوردن آنها ابتدا فرصت‌ها و راهبردهای توسعه این منطقه به درستی شناسایی شوند و سپس به‌منظور عملیاتی کردن این راهبردها برنامه‌ریزی مناسب انجام شود.

در راستای مطالب بیان شده، در گزارش حاضر تلاش شده تا توانایی‌‌ها و ظرفیت‌های محیطی سواحل مکران درحدفاصل بندر چابهار تا بندر جاسک به لحاظ محیط جغرافیایی، جمعیتی و اقتصادی مورد توجه قرار داده شود. برای این منظور در بخش نخست اهمیت ژئوپلیتیکی منطقه مکران معرفی شده است و در بخش دوم نیز ژئواکونومیک این منطقه براساس چند شاخص اقتصادی مورد بررسی قرار گرفته است. در نهایت نیز با توجه به ظرفیت‌های موجود در منطقه مکران راهبردهای توسعه‌ای پیشنهاد شده است.

 

1. ویژگی‌های جغرافیایی و اجتماعی سواحل مکران

ازنظر بستر جغرافیایی، مکران سرزمین ساحلی است که در جنوب‌شرقی ایران، جنوب‌غربی پاکستان و در امتداد سواحل دریای عمان قرار گرفته است. بخشی از این منطقه که در داخل مرزهای ایران قرار داد از خلیج گواتر تا جاسک با احتساب دماغه‌های ساحلی، حدود 600 کیلومتر است که به‌طور عمده متعلق به دو استان سیستان و بلوچستان و هرمزگان است و بندر‌های گواتر، چابهار، تیس، کنارک و بندر جاسک را شامل می‌شود. محدوده مورد مطالعه این گزارش در سواحل مکران از شهرستان‌‌ چابهار تا جاسک است که یک محدوده 290 کیلومتری را شامل می‌شود که سه بندر چابهار، جاسک و کنارک به صورت خطی در این سواحل قرار گرفته است. این بنادر به‌عنوان بنادر آب‌های آزاد ایران شناخته شده‌اند و دارای اهمیت ویژه‌ای می‌باشند.

از مهم‌ترین ویژگی‌های جغرافیایی سواحل مکران خشکی و کم رونق بودن کشاورزی است که این منطقه را آسیب‌پذیر کرده است. سواحل مکران، به لحاظ وضعیت آب‌و‌هوا به دلیل بارندگی پایین و داشتن آب‌و‌هوای صحرایی به‌عنوان منطقه‌ای خشک و نیمه خشک در ایران شناخته می‌شود. اکثر رودهای این منطقه کم آب و به صورت فصلی هستند. عامل کم آبی و نبود خاک و زمین‌های مناسب برای کشاورزی باعث شده است که فعالیت‌های زراعی در سواحل مکران کم رونق باشد و بیشتر فعالیت‌های زراعی در این منطقه به صورت غیرمکانیزه و سنتی انجام شود. همچنین مساعد نبودن شرایط منطقه برای کشاورزی، کم آبی و شرایط اقلیمی نامساعد به تراکم پایین جمعیت و توسعه‌نیافتگی این منطقه به لحاظ زراعی منجر شده است. علاوه‌بر مشکل کم آبی در این منطقه، وجود ارتفاعات مکران و همچنین خورهای متعدد در این منطقه ازیک‌سو سبب شده است تا ورود از این منطقه به مرکز کشور دشوار باشد و ازسوی‌دیگر فقدان بازار کار داخلی برای جذب نیروی کار فعال و همچنین جمعیت اندک در این منطقه، فرصت مناسبی را برای قاچاقچیان بین‌المللی (مواد مخدر و سلاح) فراهم کرده است. براساس آخرین گزارش مطالعات طرح مدیریت یکپارچه سواحل کشور (ICZM)[1] افزایش قاچاق در سواحل جنوبی کشور درحال‌حاضر یکی از مهم‌ترین مشکلات در این سواحل است.

 

2. ویژگی‌‌های اقتصادی سواحل مکران

سواحل مکران ازیک‌سو به‌دلیل قرار گرفتن در خارج از خلیج فارس و تنگه هرمز، کمتر در معرض تنش‌های منطقه‌ای و بین‌المللی قرار می‌‌گیرد و ازسوی دیگر به دلیل آنکه دریای عمان بخشی از راه مواصلاتی خلیج فارس و مناطق نفت خیز آن با اقیانوس هند، دریای مدیترانه و اروپا است، ازنظر اقتصادی اهمیت بسیار زیادی دارد. از قابلیت‌ها و مزیت‌های اصلی این منطقه هم‌جواری آن با آب‌های آزاد بین‌المللی در مرزهای جنوبی کشور و هم‌جواری با دو کشور پاکستان و افغانستان است. علاوه براین، اتصال خلیج عمان و بندر چابهار در ساحل شرقی مکران به کریدور بین‌المللی شمال ـ جنوب، نقش مهمی در مبادله کالا به شرق کشور و کشورهای آسیای مرکزی ایفا خواهد کرد. درواقع دسترسی بندر چابهار در سواحل مکران به آبهای آزاد موجب شده است تا کشورهای آسیای مرکزی، هند، چین، افغانستان و حتی کشورهای اروپایی تمایل داشته باشند تا از این بندر برای انتقال کالاهای خود استفاده کنند. بنابراین، سواحل مکران جایگاه ویژه‌ای برای گسترش مبادلات منطقه‌ای و بین‌المللی برای کشور دارد و در صورت فراهم شدن زمینه واردات و صادرات از این سواحل، درصورت بروز بحران در منطقه تنگه هرمز یا خلیج فارس، این منطقه را می‌توان به‌عنوان جایگزین مورد استفاده قرار داد.

درمجموع بررسی موقعیت سواحل مکران نشان می‌دهد که این سواحل در مسیر دو کریدور از سه کریدور ترانزیت بین‌المللی بزرگ دنیا قرار گرفته است. این موضوع اهمیت منطقه مکران را به‌عنوان محور ترانزیتی در توسعه جنوب شرق کشور برجسته‌تر می‌کند. به‌رغم اهمیت استراتژیک سواحل مکران که از مزیت‌های نسبی گسترده‌ای نیز برخوردار است، به‌دلیل غفلت مسئولان از این منطقه در تصمیم‌گیری‌های‌‌ کلان ملی و فراملی، نه‌تنها در سطح ملی، بلکه در سطح منطقه‌ای نیز نقش کمرنگی ایفاء کرده و در عمل از توان‌های بالقوه این سواحل کمترین استفاده شده است.

بدون شک توسعه سواحل مکران نیازمند شناخت دقیق‌ و کافی از امکانات و ظرفیت‌های بنادر واقع شده در این سواحل و همچنین ظرفیت‌های اقتصادی و میزان توسعه‌یافتگی شهرستان‌های واقع شده در این مسیر است. از آنجا که محدوده مورد مطالعه سواحل مکران در گزارش پیش‌رو از بندر چابهار تا جاسک است و دو شهر چابهار و جاسک بخش عمده‌ این محدود را به خود اختصاص داده‌اند، از‌این‌‌رو، در ادامه هر یک از دو شهر یادشده به لحاظ شاخص توسعه انسانی، ساختار جمعیتی، توسعه بخش‌های کشاورزی و بهداشت و درمان مورد بررسی قرار گرفته است.

2ـ1. شاخص توسعه انسانی

توسعه انسانی را می‌توان به‌عنوان زیربنا و اساس توسعه هر منطقه (شهری و روستایی) به‌‌شمار آورد. براساس تعریف بانک جهانی از توسعه انسانی، تنها مصرف کالا و خدمات موجبات رفاه را فراهم نمی‌کند، بلکه گسترش امکانات لازم مانند آموزش و بهداشت نیز برای استفاده از قابلیت‌ها و استعدادهای نیروی انسانی مد‌نظر قرار می‌گیرد. شاخص توسعه انسانی (HDI) از تلفیق سه شاخص استاندارد زندگی، شاخص امید به زندگی و شاخص آموزش بدست آمده است که در محاسبه هریک از این شاخص‌ها، عوامل متعددی دخیل بوده است. باتوجه به آنکه اطلاعات در دسترس تنها در سطح استانی وجود دارد، برای بدست آوردن شاخص توسعه انسانی دو شهر چابهار و جاسک، در ادامه شاخص توسعه انسانی استان‌های مربوطه یعنی استان سیستان و بلوچستان و استان هرمزگان مورد توجه قرار گرفته است.

 

نمودار 1. شاخص توسعه انسانی مناطق شهری 31 استان کشور

مأخذ: سالنامه‌های آماری استان‌های کشور

بررسی شاخص توسعه انسانی در بین 31 استان کشور، بیان‌کننده شکاف آشکار مناطق مورد بررسی در گزارش با دیگر مناطق کشورمان است. همان‌طور که در نمودار شماره 1، مشاهده می‌شود نامطلوب‌ترین و پایین‌ترین وضعیت شاخص توسعه انسانی مربوط به استان سیستان‌ و ‌بلوچستان با شاخص 628/0 است. به‌منظور سنجش توسعه یافتگی مناطق شهری کشور و در جهت برنامه‌ریزی دقیق‌‌تر سیاست‌گذاران و برنامه‌ریزان کشور، مناطق شهری به لحاظ سنجش میزان توسعه یافتگی به پنج طبقه دسته‌بندی می‌شوند که به‌ترتیب به‌صورت مناطق برخوردار از توسعه انسانی، مناطق در رده نسبتاً برخوردار، رده متوسط، رده محروم و رده بسیار مرحوم طبقه‌بندی می‌شود. براساس این، طبقه‌بندی به‌لحاظ توسعه‌یافتگی ازمنظر توسعه انسانی، استان سیستان ‌و بلوچستان در رده بسیار محروم و استان هرمزگان در رده متوسط قرار گرفته‌ است.

به‌طورکلی نگاهی به شاخص توسعه انسانی در سطح تمام استان‌های کشور نشان می‌دهد که با فاصله گرفتن از مرکز کشور به سمت مناطق مرزی، شاخص توسعه انسانی کاهش یافته است. این اعداد و ارقام می‌تواند نشان‌دهنده توجه بیشتر مسئولین به مناطق شهری متمایل به مرکز باشد. پایین بودن شاخص توسعه انسانی در استان سیستان و بلوچستان گویای این واقعیت است که وضعیت سلامت، سواد، درآمد و اشتغال و استانداردهای زندگی در این استان حتی از متوسط کل کشور نیز پایین‌تر است. براساس داده‌های نمودار شماره 1، شاخص توسعه انسانی برای استان هرمزگان برابر با 694/0 است. اگرچه وضعیت توسعه‌یافتگی در استان هرمزگان در مقایسه با استان سیستان و بلوچستان به نسبت بهتر است، اما میزان توسعه‌یافتگی این استان نیز از متوسط کل کشور پایین‌تر است.

2ـ2. نگاهی به ساختار جمعیتی و نیروی کار

به لحاظ ساختار جمعیتی، تراکم جمعیت در سه شهر چابهار، کنارک و جاسک که بخش اعظمی از منطقه مکران را به خود اختصاص داده‌اند پایین است، به‌ طوری که، براساس اخرین آمار منتشر شده در سالنامه‌های آماری کشور، شهرستان‌های چابهار و کنارک حدود 15 درصد از کل جمعیت استان سیستان و بلوچستان و شهر جاسک نیز 9 درصد از جمعیت استان هرمزگان را به خود اختصاص داده‌اند.

 

 

نمودار 2. ساختار جمعیتی سه شهر چابهار، کنارک و جاسک

مأخذ: سرشماری نفوس و مسکن 1395

 

براساس اطلاعات سرشماری نفوس و مسکن سال 1395، نزدیک به 65 درصد جمعیت ساکن در این سواحل را جمعیت روستایی تشکیل داده است. بالابودن جمعیت روستایی در این منطقه سبب شده است که کیفیت نیروی انسانی در این مناطق پایین باشد. جمعیت شهرستان چابهار 283294 نفر بوده که نزدیک به 63 درصد از این جمعیت ساکن مناطق روستایی و مابقی ساکن شهر هستند. همچنین جمعیت شهرستان‌های کنارک و جاسک نیز به ترتیب برابر با 98212 و 58884 بوده که بیش از نیمی از جمعیت این دو شهرستان نیز ساکن مناطق روستایی بوده است (نمودار شمار 2).

درصد بی‌سوادی در شهرستان‌های چابهار، کنارک و جاسک به ترتیب برابر با 32، 26 و 25 درصد است. این میزان بی‌سوادی در مقایسه با شهرهایی مانند تهران، البرز، اصفهان که درصد بی‌سوادی آنها بین 5-6 درصد است بسیار بالا ارزیابی می‌شود. پایین بودن سطح سواد و همچنین سطح تحصیلات در بین جمعیت شهرستان‌های یاد شده سبب پایین آمدن کیفیت نیروی انسانی در این مناطق شده است. بدون تردید نیروی انسانی در توسعه سواحل مکران سهم به‌سزایی دارد و نبود نیروی انسانی ماهر و کارآمد می‌تواند زمینه‌های دستیابی به رشد و پیشرفت را در این منطقه از بین ببرد.

نکته دیگری که در خصوص ساختار جمعیتی مناطق مورد بررسی باید گفت مقوله مهاجرت در شهرستان‌های چابهار و جاسک است. براساس نتایج سرشماری نفوس مسکن سال 1395، طی سال‌های 1395ـ1390 نزدیک به 60 هزار نفر از استان سیستان و بلوچستان به مناطق دیگر کشور مهاجرت کرده‌اند. در ارتباط با سهم هر یک از شهرستان‌های استان از کل مهاجرت در بازه زمانی یادشده اطلاعاتی در دست نبود، اما با فرض آنکه به همان نسبتی که طی سال‌های 1385ـ1390 مهاجرت از شهرستان‌های استان سیستان‌و‌بلوچستان انجام شده در بازه مورد بررسی هم صورت گرفته باشد، از 60 هزار مهاجرت صورت گرفته نزدیک به 14 درصد یعنی حدود 9 هزار نفر از شهرستان چابهار خارج شده‌اند. شهرستان چابهار به لحاظ مهاجرفرستی پس از شهرستان‌های زاهدان و زابل رتبه سوم را در استان سیستان‌و‌بلوچستان کسب کرده است. ضمن اینکه تعداد خالص مهاجرین از شهرستان چابهار نیز منفی بوده، یعنی تعداد مهاجران خارج شده از این شهرستان بیشتر از تعداد مهاجران وارد شده به این شهرستان بوده‌اند. همچنین گفتنی است که میزان مهاجران خارج شده از استان هرمزگان طی بازه زمانی 1395ـ1390 نیز برابر با 46 هزار نفر بوده که با فرض ثابت ماندن سهم ‌ شهرستان‌های استان از کل مهاجرت استان، تنها 2 درصد از کل مهاجران خارج شده از استان یعنی حدود 1200 نفر از شهرستان جاسک خارج شده‌اند.

2ـ3. وضعیت بخش‌های کشاورزی و شیلات

براساس آخرین اطلاعات منتشر شده از سوی وزارت جهاد کشاورزی در سال 1394، سطح زیر کشت محصولات زراعی و باغی در چابهار 26 هزار و 776 هکتار است و میزان تولید محصولات باغی و زراعی به ترتیب برابر با 82642 و 286146 تن بوده که سهم هر یک از تولیدات باغی و زراعی از کل تولیدات استان سیستان و بلوچستان به ترتیب برابر با 18 و 13 درصد بوه است. درحال حاضر عمده‌ترین محصولات مورد کشت در بخش باغی شهرستان چابهار شامل موز، انبه، چیچک، لیمو، گواوا و کنار است و در بخش زراعی نیز می‌توان به کشت سبزی و صیفی و کشت محصولات جالیزی به ویژه هندوانه اشاره کرد. در شهر چابهار از 26 هزار هکتار سطح زیر کشت 6 هزار هکتار آن به کشت هندوانه اختصاص داده شده که در بین تمام شهرستان‌های استان بالاترین سطح زیرکشت در تولید هندوانه را دارد و به‌طور متوسط سالیانه 125 هزار تن هنداونه در این شهر برداشت می‌شود. با وجود آنکه شهرستان چابهار در بخش کشاورزی به لحاظ عملکرد در هکتار نسبت به دیگر شهرستان‌های استان نسبتاً توسعه یافته‌تر است، اما این شهر با مشکلات متعددی در بخش کشاورزی مواجهه است. مهم‌ترین معضل بخش کشاورزی شهر چابهار، مشکل کم آبی است. در واقع نرسیدن آب کافی به اراضی به دلیل توسعه بدون برنامه اراضی سبب شده است تا بسیاری از محصولات در مراحل نهایی رشد آب مورد نیاز برای آبیاریشان وجود نداشته باشد. یادآوری می‌شود که به‌رغم معضل کم آبی محصول هنداونه که یک محصول به شدت آب‌بر است در این شهر کشت می‌شود. بدون تردید بی‌توجهی به تولید محصولات آب‌بر در مناطق کم آب می‌تواند مشکل کم آبی را تشدید کند. کمبود آب در شهر چابهار تا حدی است که مردم این منطقه حتی برای تأمین آب آشامیدنی یا باید آب معدنی خریداری کنند و یا از تصفیه‌ خانه‌های کوچک موجود در شهر آب مورد نیاز خود را تأمین کنند.

بخش کشاورزی در شهر جاسک نیز به دلیل مشکل کم آبی با مشکلات فراوانی مواجهه است و ساکنین این شهر حتی برای تأمین آب شرب خود نیز با مشکلات متعددی روبه‌رو هستند. بنابراین، بخش کشاورزی رونق چندانی ندارد. باوجود این، برخی صیفی‌جات مانند گوجه‌فرنگی، بادمجان و پیاز و همچنین انواع توتون و تنباکو نیز در این شهر کشت می‌شود. البته به غیر از کشاورزی، دامداری نیز در این شهر رایج است. با توجه به فعالیت‌های دامداری و پرورش شتر که از فعالیت‌های اصلی مردم این منطقه است، نبود آبشخور برای شترها در بیابان های جاسک مشکل اساسی شترداران است.

درخصوص فعالیت‌های بخش شیلات در استان سیستان و بلوچستان باید اذعان داشت که بیشتر فعالیت صیادان این استان در دو شهر چابهار و کنارک متمرکز شده است و بنادر رمین، تیس، کنارک، بریس، گواتر و پسابندر از جمله مهم‌ترین بنادر صیادی در استان سیستان و بلوچستان هستند. براساس اظهارات مقامات شیلات استان سیستان وبلوچستان، نزدیک به 2400 فروند شناور صیادی (شامل لنج و قایق)، 35 تعاونی صیادی در این منطقه وجود دارد. دو شهر چابهار و کنارک نقش بسیار مهمی در تولید و بسته‌بندی محصولات شیلاتی در کل کشور دارند به‌طوری که 42 درصد سهم صید در بین استان‌های جنوبی کشور و 40 درصد از صید کل کشور را به خود اختصاص داده‌اند. بنابر اعلام از مقامات شیلات استان سیستان وبلوچستان درحال حاضر 29 کارخانه کنسرو ماهی و همچنین 19 واحد نگهداری، انجماد، فرآوری و بسته‌بندی ماهی در شهر چابهار وجود دارد.

صید ماهی و صیادی به‌عنوان یکی از منابع معیشتی مردم در استان سیستان و بلوچستان به‌شمار می‌‌‌آید. اگرچه در حال حاضر این صیادان بومی با مشکلات متعددی مانند درآمد کم و نداشتن بیمه مواجهه هستند، اما یکی از معضلاتی که اخیراً معیشت این صیادان را تهدید کرده، حضور کشتی‌های بزرگ چینی جدای از کشتی‌های داخلی، در دریای عمان برای صید‌های ترال (یک نوع روش ماهیگیری است که به‌جای قلاب ماهیگیری با تورهای قیفی شکل بسیار بزرگ اقدام به ماهیگیری در سطح وسیع انجام می‌شود) است که اثرات مخرب زیست‌محیطی زیادی را به همراه دارد. حضور این کشتی‌های بزرگ چینی به برهم خوردن توازن در زندگی دریایی آبزیان منطقه منجر شده و صیادان بومی را با کاهش چشمگیر در ذخایر آبزیان مواجهه کرده است. نکته قابل تأمل آن است که، درحالی که صیادان بومی برای ماهیگیری ساده نیاز به گرفتن مجوز و انجام بررسی و ارزیابی از سوی اداره کل شیلات استان هستند تا ذخایر آبی کشور حفظ شود، اما کشتی‌های چینی بدون هیچ مجوزی اقدام به ماهیگیری‌ در سطح وسیع در این منطقه می‌کنند.

شهر جاسک نیز ظرفیت‌های بالایی در بخش شیلات و صید ماهی دارد به‌طوری که نزدیک به 800 فروند شناور صیادی (قایق و لنج) در بندر ماهیگیری جاسک فعالیت می‌کنند و سالانه نزدیک به 16000 تن صید ماهی از این بندر صورت می‌گیرد. اهمیت بخش شیلات و صید این شهر تا جایی است که سهم این شهرستان از تولید لارو در سطح استان هرمزگان تا حدود 70 درصد و در سطح کشوری نیز حدود 30 تا 25 درصد است. بسیاری از ساکنین شهر جاسک به فعالیت صید و صیادی اشتغال دارند و این موضوع می‌تواند بیان‌کننده اهمیت فعالیت صیادی در این شهر باشد. اما، نکته قابل توجه در خصوص فعالیت‌های مربوط به ماهیگیری و صیادی در شهر جاسک آن است که در بنادر ماهیگیری این شهر امکانات بندری مناسب وجود ندارد و نظارت و کنترل مناسبی بر استحصال منابع دریایی به‌ویژه توسط کشتی‌های صید صنعتی وجود ندارد. علاوه‌‌بر این، صنایع شیلاتی مانند سردخانه‌ها و مجتمع‌های عمل‌‌آوری در این شهر به صورت سنتی و یا نیمه صنعتی در حال فعالیت هستند. درصورتی که می‌توان با سرمایه‌گذاری‌‌های محدود، ظرفیت بهره‌برداری بهینه از منابع دریایی در سواحل مکران را به شدت افزایش داد و فعالیت‌های اقتصادی سنتی را به سمت صنعتی سوق داد.

2ـ4. وضعیت بخش گردشگری

قابلیت‌های متعدد در زمینه گونه‌های زیستی و جانوری و شرایط اقلیمی مساعد در برخی فصول از ظرفیت‌های گردشگری منطقه مکران به شمار می‌آید. همچنین سواحل مکران ازجمله مناطق بالقوه‌‌ای است که به‌دلیل برخورداری از شرایط اقلیمی و ژئومورفولوژیکی خاص، ظرفیت‌های زیادی در جذب گردشگران دارد. منظور از ویژگی‌‌های ژئومورفولوژیکی، سواحل بالا آمده یا اشکال مختلفی ناشی از فرسایش‌های بادی است که این خصوصیت در سواحل مکران به وضوح دیده می‌شود. ژئومورفوتوریسم یکی از اشکال گردشگری مبتنی‌بر طبیعت است که نوعی جاذبه گردشگری به‌شمار می‌‌‌آید. به‌رغم وجود ظرفیت‌های فراوان سواحل مکران در گردشگری، در طرح توسعه سواحل مکران تنها توسعه صنعت مدنظر قرار گرفته است. ازجمله اشکال ژئومورفولوژیک در منطقه مکران وجود کوه‌های مینیاتوری به‌عنوان یک پدیده منحصر به فرد در سواحل بسیار زیبا و بکر بندر چابهار است. اگرچه بکر بودن این منطقه خود عاملی برای جذب گردشگران خارجی است، اما نبود زیرساخت‌های حمل‌و‌نقلی، دسترسی گردشگران را به این منطقه دشوار کرده است.

2ـ5. توسعه بنادر چابهار و جاسک

بنادر چابهار و جاسک به‌عنوان دروازه ورودی کریدور شرق، نقش تعیین کننده‌ای در توسعه سواحل مکران دارند و ضرورت توسعه حمل و‌نقل دریایی و ترانزیت در این بنادر به کرات از سوی مسئولین سازمان بنادر و دریانوردی نیز مورد تأکید قرار گرفته است. به‌رغم این موضوع، اقدام‌های کافی برای توسعه این بنادر صورت نگرفته و از ظرفیت‌های فراوان آنها در مرزهای جنوب شرقی بهره لازم برده نشده است.

بندر جاسک یکی از بندرهای جنوب ایران است که در کنار سواحل عمان واقع شده است. مهم‌ترین ویژگی‌ بندر جاسک این است که در بین سه تنگه مهم بین‌المللی هرمز، باب‌المندب و مالاگا قرار داد که بخش قابل توجهی از تجارت دنیا ازطریق آنها صورت می‌‌گیرد. موقعیت ویژه بندر جاسک در مجاورت مرزهای آبی کشور و راه داشتن به آب‌های آزاد بین‌المللی به‌عنوان مهم‌ترین فرصت این منطقه به شمار می‌آید و باعث شده تا منطقه جاسک به‌عنوان منطقه ویژه اقتصادی مطرح شود. به‌رغم اهمیت جایگاه بندر جاسک به‌لحاظ استراتژیک، این بندر در مراحل ابتدایی توسعه قرار دارد. اگرچه از سال 1390 طرح‌ها و پروژه‌های گوناگونی از جمله احداث مخازن ذخیر‌ه سازی نفت خام و میعانات گازی یا احداث پالایشگاه و صنایع پتروشیمی برای این منطقه تصویب شده تا با اجرای این پروژه‌ها جاسک تبدیل به قطب نفتی کشور شود، اما تاکنون در عمل موفقیتی در این خصوص حاصل نشده، سرمایه‌گذاری قابل توجهی نیز در این بندر صورت نگرفته و اغلب پروژه‌ها در بلاتکلیفی به‌سر می‌برند. براساس آخرین اطلاعات آمارنامه دریایی مربوط به سال 1395، تنها 4 پست اسکله با ظرفیت پذیرش 400 هزار تن کالا در بندر جاسک وجود دارد.

امکانات و موقعیت بندر چابهار در مقایسه با بندر جاسک بهتر است. درحال‌حاضر پنج پست اسکله در بندر شهید بهشتی و 4 پست اسکله در بندر شهید کلانتری وجود دارد. از این تعداد اسکله، 6 پست اسکله کاربری چندمنظوره، یک پست اسکله کاربری نفتی و دو پست اسکله کاربری کالاهای عمومی را دارد که در مجموع بندر شهید بهشتی و کلانتری 5/4 میلیون تن ظرفیت تخلیه و بارگیری کالا در سال را دارند. نکته قابل توجه آنکه آخرین اسکله ساخته شده در این بندر مربوط به سال 1383 بوده و بعد از آن هیچ اسکله جدیدی به بندر چابهار اضافه نشده است.

علاوه‌بر موارد یاد‌شده که به نوعی ظرفیت عملیاتی بنادر چابهار و جاسک را نشان داد، بدون تردید داشتن زیرساخت‌های قوی و مستحکم یکی از شاخص‌های اصلی میزان پیشرفت و توسعه یافتگی بنادر کشور به‌شمار می‌آید. در بحث زیرساخت‌ها، بندر چابهار از یک فرودگاه کوچک با پروازهای محدود به نام فرودگاه کنارک برخوردار است که در فاصله 10 کیلومتری بندر چابهار قرار گرفته است. همچنین در خصوص حمل‌و‌نقل‌ ریلی این بندر با ضعف بزرگی روبه‌رو بوده و آن فقدان راه‌‌آهن مستقیم به بندر چابهار است. این موضوع سبب شده  تا هزینه حمل و نقل مواد اولیه و محصولات، از این بندر بالا باشد و قیمت تمام شده کالاها در این بندر نیز بالاتر برود.

به‌طورکلی، باوجود موقعیت استراتژیک بنادر چابهار و جاسک، متأسفانه به دلیل ضعف در زیرساخت‌هایی مانند نبود جاده‌های استاندارد، نبود راه‌آهن و فرودگاه‌های بین‌‌المللی مناسب تنها از بخش اندکی از ظرفیت‌های این دو بندر استفاده می‌شود و همین امر باعث رکود و کندی حمل‌و‌نقل دریایی و حتی سرمایه‌گذاری‌های داخلی و خارجی و بالتبع توسعه نیافتگی منطقه جنوب کشور شده است. باید توجه داشت که در صورت نبود زیرساخت‌های حمل‌و نقل جاده‌ای و ریلی امکان بهره‌برداری از بندر نیز وجود نخواهد داشت.

در مجموع شاخص‌های اقتصادی و آمارهای ارایه شده درخصوص منطقه مکران به‌وضوح وجود مشکلات اقتصادی، اجتماعی و کمبود منابع و امکانات در این منطقه را نشان می‌دهد. به‌رغم عدم توسعه‌یافتگی و محرومیت منطقه مکران، در برنامه ششم توسعه جهت نیل به توسعه متوازن، این منطقه به‌عنوان موتور محرک توسعه کشور و محور توسعه بخش پتروشیمی درنظر گرفته شده است. این درحالی است که از یک‌سو، صنایع یادشده به‌عنوان صنایعی به‌شمار می‌آیند که شدت آب‌بری بالا دارند و ازسوی دیگر، یکی از معضلات اساسی منطقه مکران کمبود آب است. این موضوع می‌تواند نشان‌دهنده آن باشد که گسترش و توسعه بخش پتروشیمی در منطقه مکران بدون لحاظ تمام ظرفیت‌های این منطقه انجام شده است. سند برنامه ششم توسعه شکل‌گیری نابرابری‌ها در مناطق توسعه نیافته ازجمله سواحل مکران را ناشی از سیاست دولت‌های گذشته می‌داند و نقش عوامل طبیعی را در این نابرابری‌ها بسیار کم ارزیابی می‌کند. این درحالی است که کاهش نابرابری‌های منطقه بدون توجه به عوامل پدیده‌های طبیعی، خاک، آب‌وهوا و... امکان پذیر نیست. براساس این سند، نگاهی به عملکرد شاخص‌های توازن منطقه‌ای در کشور بیان‌کننده آن است که اتخاذ راهبردهای ایجاد قطب‌های رشد و تخصیص منابع مالی بیشتر موجب قطبی شدن فعالیت‌های اقتصادی در یک‌سری از مناطق و درنهایت تراکم بیشتر جمعیت در آنها شده است. این درحالی است که به وضوع شاهد تضاد میان اقدامات اساسی دولت برای کاهش نابرابری‌های منطقه‌ای با عامل بروز پدیده شکاف منطقه‌ای اشاره کرد. بدین ترتیب که، در سند برنامه ششم توسعه سیاست‌های قطب رشد[2] به‌عنوان اصلی‌ترین عامل ایجاد پدیده شکاف منطقه‌ای بیان شده‌اند؛ اما دربخش اقدامات اساسی مشاهده می‌کنیم که بسیاری از اقداماتی که برای این منظور در نظر گرفته‌شده بر تمرکز فعالیت‌های اقتصادی مشخص در نقاط خاصی از کشور تأکید دارد. این موضوع حاکی از تضاد میان اقدامات اساسی در حوزه توسعه منطقه‌ای با عامل ایجاد عدم توسعه منطقه‌ای که همان سیاست‌های قطب رشد است می‌باشد.

تعریف و اجرای طرح‌های عمرانی بزرگ ملی یا منطقه‌ای و اولویت ایجاد قطب‌های بزرگ اقتصادی در مناطق به‌ویژه در مناطق کمتر توسعه‌یافته و یا توسعه صنایع پایین‌دستی و مجتمع‌های فولادی در سواحل مکران از نمونه اقداماتی هستند که در برنامه‌ریزی منطقه‌ای کشور در جهت کاهش عدم تعادل‌های منطقه‌ای درنظر گرفته شده است. درواقع، انجام اقداماتی نظیر آنچه گفته شد، اجرایی کردن مجدد سیاست‌های قطبِ رشد است که به دنبال آن نتایج منفی اجرای تئوری قطب رشد را در پی خواهد داشت. علاوه‌بر این، تأکید بر توسعه سواحل مکران در برنامه ششم توسعه درحالی صورت گرفته که راهبرد و اقدام مشخصی برای توسعه این منطقه درنظر گرفته نشده است و به بیان برخی از اقدامات اساسی کلی مانند توسعه صنایع پایین‌دستی انرژی و ترانزیت کالا در سواحل مکران و چابهار بسنده شده است.

3. جمع‌بندی و توصیه‌ها

بررسی وضعیت توسعه‌یافتگی و موارد قوت و ضعف سواحل مکران حاکی از آن است که به‌رغم وجود ظرفیت‌های بالای این منطقه، وجود برخی از چالش‌ها مانند پایین بودن شاخص‌های توسعه‌یافتگی از متوسط کل کشور، کیفیت پایین نیروی انسانی، مدیریت نامناسب منابع آبی و به‌ویژه ضعف در مدیریت این مناطق از مهم‌ترین موانعی است که بر سر راه توسعه منطقه مکران بوده و سبب شده تا استفاده بهینه از ظرفیت‌های موجود صورت نگیرد. دراین راستا، به‌منظور توسعه منطقه مکران راهکارهای زیر پیشنهاد می‌شود:

ـ تبیین و القاء رویکرد توسعه‌محور به‌جای امنیت محور: برقراری امنیت در حوزه مکران ازطریق ایجاد زیرساخت‌های توسعه‌ای و همچنین جلب مشارکت افراد بومی در منطقه می‌تواند به افزایش وفاق و همدلی بیشتر بین مردم در نگهداری از منابع اقتصادی منطقه و همچنین هگرایی بیشتر منافع شخصی با منافع ملی منجر شود. بنابراین در صورتی که رویکرد توسعه‌محور را در منطقه مکران در اولویت قرار دهیم، در سایه پیشرفت و توسعه، امنیت پایدار نیز محقق می‌گردد.

ـ تغییر نگاه از رویکرد توسعه بخشی به رویکرد توسعه منطقه‌ای: یکی از مشکلاتی که در فرایند برنامه‌ریزی کشور وجود دارد آن است که رویکرد برنامه‌ریزان به توسعه ملی کشور، توسعه بخش‌های مختلف اقتصادی است. بدین معنا که برنامه‌ریزان هدف خود را توسعه یک بخش اقتصادی در نظر می‌گیرند و سپس برای دستیابی به این هدف در استان‌ها و مناطق مختلف کشور شروع به انجام فعالیت‌های اقتصادی می‌کنند، بدون آنکه حتی مزایا و ظرفیت‌های استان یا منطقه را مدنظر قرار دهند. این نوع نگاه، می‌تواند عدم توسعه همه‌جانبه و پایدار منطقه‌ای را به‌دنبال داشته باشد. بنابراین، باید این نکته مهم نیز مورد توجه قرارگیرد که دستیابی به توسعه همه‌جانبه در منطقه مکران نیازمند آن است که اهداف مشخص شده در زمان برنامه‌ریزی توسعه، به‌صورت بخشی نباشد، بلکه ظرفیت‌های درونی یک منطقه در جهت توسعه آن مورد استفاده قرار گیرد.

ـ مدیریت یکپارچه سواحل مکران و تسریع در تأسیس سازمان توسعه منطقه مکران براساس قانون برنامه ششم توسعه: سواحل مکران به‌رغم داشتن ویژگی‌ها و مزیت‌های مطلوب، با چالش‌هایی نظیر اختلافات قومی، آلودگی، محرومیت، ناامنی و... روبه رو است که مانع از توسعه‌یافتگی این منطقه شده است. دراین‌راستا، ضمن تسریع در فرایند تصویب اساسنامه سازمان توسعه منطقه مکران، باتوجه به اینکه حیطه مدیریت این سازمان دو منطقه سیستان و بلوچستان و هرمزگان را در برمی‌گیرد، توصیه می‌شود تا برنامه‌ریزی‌ها و اقدامات اساسی در راستای اهداف منطقه‌ای و با لحاظ طرح آمایش سرزمین هر یک از دو استان انجام شود. علاوه‌بر این، با توجه به اینکه طرح مطالعات مدیریت یکپارچه مناطق ساحلی که مشمول سواحل مکران نیز می‌شود، در ابتدای سال 1397 توسط سازمان بنادر و دریانوردی نهایی شده است، جلوگیری از موازی‌کاری و تمرکز بر توسعه سواحل مکران توصیه می‌شود.

اگرچه مدیریت یکپارچه مناطق ساحلی مدت‌هاست که مورد توجه برنامه‌ریزان منطقه‌ای قرار گرفته است اما، با توجه به میزان توسعه‌یافتگی سواحل مکران به‌نظر می‌رسد نتوانسته است توفیقات قابل توجهی را در این منطقه داشته باشد. این در حالی است که مدیریت یکپارچه مناطق ساحلی با هدف پایداری این مناطق، می‌تواند نقش مهمی در کاهش آسیب‌پذیری این مناطق داشته باشد. در واقع مدیریت یکپارچه مناطق ساحلی را می‌توان بخشی از برنامه آمایش سرزمین دانست که از طریق به کارگیری ابزارهای مناسب، ضمن توجه هم زمان به محیط طبیعی و ساکنان مناطق ساحلی، توزیع امکانات فضایی و اقتصادی را به صورت عادلانه برقرار می‌کند. با توجه به نهایی شدن طرح مطالعات مدیریت یکپارچه سواحل در این راستا، به‌منظور توسعه سواحل مکران، تدوین یک برنامه تفصیلی منسجم و جامع به‌منظور اجرای این طرح در اولویت برنامه‌های توسعه کشور قرار گیرد.

ـ تسریع در توسعه بندر چابهار همراه با سایر امکانات تکمیلی، جهت افزایش ظرفیت ترانزیت و نیز احداث امکانات و تجهیزات زیرساختی: باتوجه به موقعیت ژئوپلیتیکی بندر چابهار در سواحل مکران، این ظرفیت وجود دارد که این بندر ترانزیت حجم وسیعی از کالاهای صادراتی و وارداتی کشور را به خود اختصاص دهد. از آنجا که یکی از مزیت‌های اصلی بندر چابهار کوتاه‌‌تر کردن مسیر ترانزیت کالا به کشور‌های آسیای مرکزی و افغانستان است بنابراین، بهبود کیفیت زیرساخت‌‌های این بندر و توسعه آن سبب می‌شود تا کشتی‌هایی که کالا به کشورهای یادشده صادر می‌کنند، در راستای کاهش مصرف سوخت، هزینه کمتر و صرفه‌جویی در وقت خود، بندر چابهار را برای تخلیه و بارگیری کالا انتخاب کنند. ضمن آنکه کالاها قبل از ورود به بنادر عربی حاشیه خلیج فارس، در بندر چابهار تخلیه شده و این موضوع می‌تواند فرصت بزرگ برای درآمد‌زایی کشور باشد.

دراین راستا، مدرن‌کردن بندر چابهار ازطریق احداث اسکله‌های مدرن و ارتقاء قابلیت‌های این بنادر جهت پذیرش کشتی‌های بزرگ و کانتینری، ساخت انبارهای کافی و مناسب جهت نگهداری کالا و همچنین ارتقای توانمندی در ارائه خدمات سوخت‌رسانی و پشتیبانی به خطوط کشتیرانی آبراه‌های بین‌‌المللی و به‌طور کلی تسریع در توسعه و بهبود فعالیت‌ها و خدمات حمل‌و‌نقل هوایی و ریلی پیشنهاد می‌شود. علاوه بر تسریع در تأسیس زیرساخت‌‌ها در بندر چابهار، انجام برخی امکانات تکمیلی مانند بهبود کیفیت جاده‌ها و دوبانده کردن آنها به‌منظور تسهیل حمل‌و‌نقل جاده‌ای توصیه می‌شود.

ـ اتصال ریلی بندر چابهار به بندر امیرآباد مازندران: عملیاتی کردن ظرفیت‌های بندر چابهار در سواحل مکران نیازمند اتصال این بندر به شبکه ریلی کشور است. دراین راستا، اتصال بندر چابهار به بندر امیرآباد به‌عنوان بخشی از پروژه توسعه کریدور جنوب- شمال توصیه می‌شود. اتصال بندر چابهار از محور بنادر آستارا، لاگان، امیرآباد و انزلی می‌‌تواند نقش مهمی در ارتباط ترانزیتی کشور‌های روسیه و آسیای میانه به کشورهای حوزه اقیانوس هند، خلیج فارس و جنوب آسیا داشته باشد. علاوه‌بر این، همکاری بنادر ایرانی با بنادر روسیه و قزاقستان می‌تواند بستر مناسبی را برای تعاملات بیشتر با کشورهای حاشیه دریای خزر ایجاد کند.

ـ بهره‌مندی از ظرفیت‌های رقابتی سه کشور هند، پاکستان و چین در توسعه منطقه مکران: هند به‌عنوان یک اقتصاد نوظهور تلاش‌های زیادی برای دستیابی کریدورهای بین‌المللی و ترانزیت کالاهایش از آنها کرده است و باتوجه به مشکلات سیاسی بین هند و پاکستان، بندر چابهار گزینه مناسبی برای هند است تا از این طریق به کشورهای آسیای میانه و افغانستان متصل شود. رقابت دیرینه بین هند و پاکستان از یک‌سو، و سرمایه‌گذاری نزدیک به 50 میلیارد دلاری چین در بندر گوادر پاکستان از سوی دیگر، می‌تواند فرصت مناسبی برای توسعه بندر چابهار باشد. تسریع در مراحل توسعه بندر گوادر پاگستان توسط چینی‌ها نگرانی‌های زیادی را برای هند به وجود آورده است و کشور ما می‌تواند از طریق حمایت از سرمایه‌گذاری‌های هند در بندر چابهار، از رقابت شدید بین هند و چین به نفع توسعه بندر چابهار استفاده کند.

ـ بهره‌برداری از جاذبه‌های گردشگری بندر چابهار: سواحل بندر چابهار به‌عنوان تنها بندر اقیانوسی ایران به دلیل داشتن آب‌و‌هوای مناسب که تقریباً در چهار فصل سال بهاری است و تنوع بالای پوشش‌های گیاهی و گونه‌های جانوری و همچنین جاذبه‌های منحصربه فرد طبیعی و تاریخی از قابلیت‌های گسترده‌ای برای جذب گردشگر برخوردار است، اما باید توجه داشت که چنین قابلیت‌‌هایی زمانی سومند خواهد بود و می‌تواند برای کشور از طریق صنعت توریسم ارزآوری داشته باشد که امکانات و زیرساخت‌های گردشگری فراهم باشد. درحال حاضر ورود کشتی‌های کروز از مبدأ مقسط به منطقه آزاد چابهار شروع شده، اما باید توجه داشت که زمانی می‌توان از این فرصت به‌نحو احسن استفاده کرد که جاذبه‌های لازم برای مسافرین این کشتی‌های کروز فراهم شود. برای نمونه می‌توان با بررسی سلایق و نیازهای گردشگران عمانی و ساخت امکانات گردشگری در بندر چابهار متناسب با آنها می‌تواند در جذب این گردشگران اثرگذار باشند. علاوه بر این، یکی دیگر از جاذبه‌های بندر چابهار وجود کوه‌های مینیاتوری به‌عنوان یک پدیده منحصر به فرد در سواحل بسیار زیبا و بکر بندر چابهار است. اگرچه بکر بودن این منطقه خود عاملی برای جذب گردشگران خارجی است، اما نبود زیرساخت‌های حمل‌و‌نقلی، دسترسی گردشگران را به این منطقه دشوار کرده است. باوجود آنکه بیش از 20 سال از تأسیس منطقه آزاد تجاری صنعتی چابهار، اما فرصت‌‌های لازم برای ایجاد سهولت در سفر گردشگران فراهم نشده است. بنابراین، مجهز کردن بندر چابهار به زیرساخت‌های لازم برای جابجایی مسافران و همچنین امکانات رفاهی مناسب می‌تواند در جذب بیشتر گردشگران خارجی اثرگذار باشد.

ـ تشویق و ایجاد انگیزه برای سرمایه‌گذاری بخش خصوصی در منطقه مکران با ایجاد تضامین دولتی: یکی از موانعی که سبب حضور نیافتن بخش خصوصی در سرمایه‌گذاری منطقه مکران شده است، عدم دسترسی به اطلاعات برای سرمایه‌‌گذارن بخش خصوصی است. این درحالی است که پایه و اساس حضور فعالان اقتصادی داخلی در این منطقه، دسترسی آسان به اطلاعات و توزیع شایسته اطلاعات بدون ایجاد رانت اطلاعاتی است تا از ظرفیت‌های موجود در منطقه مکران آگاه شوند. از این‌ رو، توصیه می‌شود تا دولت به‌منظور تسهیل سرمایه‌گذاری، ظرفیت‌ها و ویژگی‌های مثبت این منطقه و اولویت‌های سرمایه‌گذاری در این منطقه را به شکل مناسبی در اختیار عموم قرار دهد تا فعالان بخش خصوصی نیز بتوانند به‌منظور سرمایه‌گذاری در این منطقه تصمیم‌گیری کنند.

ـ افزایش نقش نهادها و شرکت‌‌های بومی در بندر چابهار: بررسی پروژه‌هایی که هم اکنون در توسعه بندر چابهار در حال اجرا است حاکی از آن است که نه‌تنها این پروژه‌ها نقش چندانی در توسعه و بهبود اوضاع مردم این منطقه نداشته است، بلکه این شرکت‌های غیربومی‌ هستند که نقش اصلی را در این پروژه‌ها ایفا می‌کنند و در عمل مردم منطقه چابهار به حاشیه رفته‌اند. از این‌رو، با توجه به شکافی که وضعیت درآمد، اشتغال و استانداردهای زندگی این منطقه با متوسط کل کشور دارد، به‌منظور ارتقاء وضعیت رفاه و ایجاد فرصت‌های شغلی بیشتر در این منطقه، تأسیس شرکت‌های بومی و همچنین استخدام افراد بومی در کنار شرکت‌های غیر بومی نیز در سازمان‌ها و نهاهای مربوطه توصیه می‌شود. این موضوع از منظر کاهش شکاف‌های قومی و مذهبی و مقاومت‌های احتمالی دراجرای طرح‌ها‌، مهم و مؤثر به نظر می‌رسد.

ـ توسعه سرمایه انسانی بومی در سواحل مکران: یکی از موانع توسعه سواحل مکران استفاده از نیروی کار تحصیل‌کرده غیر بومی در فعالیت‌ها و پروژه‌های اقتصادی است. این در حالی است که، مشارکت فعال نیروی کار بومی و عدم تغییر بافت جمعیتی می‌تواند زمینه فقرزدایی در استان سیستان و بلوچستان و توسعه نیروی انسانی و شکوفایی اقتصادی را فراهم آورد. در این راستا، با توجه به اینکه بخش عمده‌ای از جمعیت بیکار شهر‌های چابهار و جاسک افراد با تحصیلات ابتدایی هستند و درنتیجه، تخصص کافی برای انجام برخی از فعالیت‌ها را ندارند، ازاین‌‌رو، توصیه می‌‌شود که هم زمینه لازم برای آموزش این افراد فراهم شود، زیرا توانمند‌سازی نیروی کار محلی می‌تواند فرصت بسیار مناسبی را برای توسعه بندر چابهار فراهم آورد و هم مدیران شرکت‌ها و نهادهایی که درحال حاضر در این منطقه مشغول به کار هستند از نیروی کار متخصص بومی استفاده نمایند. البته باید توجه داشت که موفقیت در این موضوع نیازمند آن است که ابتدا تخصص‌ها و نوع حوزه فعالیتی که در منطقه مکران نیاز است شناسایی شود تا متناسب با آن نیروی انسانی مورد نیاز پرورش داده شود.

ـ مدیریت منابع آبی و رعایت الگوی مصرف به‌ویژه در بخش کشاورزی در منطقه مکران: یکی از مهم‌ترین معضلات منطقه مکران، کمبود منابع آبی هم به‌منظور شرب و هم استفاده در کشاورزی است. در این راستا، افزایش ظرفیت دستگاه‌های آب شیرین کن (البته کنترل شده و با توجه به مدیریت تقاضای آب) به ویژه در شهر چابهار، بهبود و ارتقاء زیرساخت‌های آبیاری، تجهیز کردن زمین‌های زراعی به سیستم آبیاری مدرن و تغییر الگوی کشت در زمین‌های زراعی و کشت محصولات کشاورزی کم آب‌بر توصیه می‌شود.

ـ تلاش در جهت بهبود همگرایی قومی و مذهبی در منطقه سواحل مکران: همان‌طور که بیان شد یکی از ویژگی‌های جغرافیایی منطقه مکران بافت قومی و قبیله‌ای آن است، به‌طوری که هر یک از افراد منتسب به یک قوم هستند. با توجه به تمایزات بین اقوام مختلف و همچنین دوری منطقه مکران از مرکز، تمایلات واگرایانه اقوام در این منطقه بیشتر بوده و حتی در مواردی به تنش‌های قومی منجر می‌شود. عدم توجه به این موضوع می‌تواند امنیت پایدار منطقه را با تهدید مواجه کند. از این‌ رو، توصیه می‌شود تا از طریق بهره‌گیری از توان رؤسای طوایف و قبایل در مدیریت مشکلات و بحران‌های منطقه مکران و برقراری امنیت پایدار همگرایی بین اقوام تقویت شود.

ـ استحصال انرژی‌های تجدیدپذیر به‌ویژه انرژی خورشیدی به دلیل شرایط اقلیمی در سواحل مکران: همجواری سواحل مکران با آب‌های کرانه دریای عمان از یک سو و بالا بودن ساعت‌های آفتابی و وجود منطقه بادخیز در این سواحل از سوی دیگر، شرایط به نسبت ایده‌آلی را برای استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر مانند انرژی خورشیدی، انرژی بادی و انرژی آبی فراهم کرده است. به‌رغم تأکید بر ضرورت توسعه انرژی‌های تجدید‌پذیر در برنامه ششم توسعه، اما این موضوع چندان مورد توجه برنامه‌ریزان کشور قرار نگرفته است. به نظر می‌رسد قابلیت‌های سواحل مکران می‌تواند فرصت مناسبی را برای استحصال انرژی‌های تجدیدپذیر به‌ویژه انرژی خورسیدی به دلیل شرایط اقلیمی منطقه مکران فراهم کند. در این راستا، به‌منظور بهره‌برداری از منابع انرژی در این سواحل در گام اول انجام مطالعات و تحقیقات به‌جهت شناخت دقیق محدودیت‌ها، موانع و امکانات موجود در جهت استفاده از منابع انرژی در سواحل مکران ضروری است.

 

[1]. Integrated Coastal Zone Management

[2]. برای مطالعه بیشتر در خصوص سیاست‌های قطب رشد، کلانتری، خ. برنامه‌ریزی توسعه منطقه‌ای (تئوری و تکنیک‌ها)؛ 1380.