گفتگوی خانم  با دکتر بهرام امیر احمدیان

 

 

 

 

24 نوامبر یک فروند جنگنده سوخوی روسیه در مرز سوریه، توسط جنگنده‌های اف 16 ترکیه سرنگون و یکی از خلبانان روس کشته شد. درحالی‌که ترکیه معتقد است جنگنده روسی حریم هوایی‌اش را نقض کرده، مسکو این موضوع را رد می‌کند. این موضوع به  تنش جدی و کم‌سابقه‌ای میان روابط دو کشور تبدیل شده است.
به‌منظور بررسی این موضوع و تأثیر سقوط جنگنده روسی بر روابط آنکارا و مسکو و یافتن پاسخ برای مسائلی ازقبیل: سطح کنونی تنش‌ها، حمایت‌های ناتو، انگیزه‌های ترکیه در این اقدام، نقش کشورهای منطقه‌ای و ایران در میانجیگری در این موضوع و برخی مسائل دیگر به سراغ دکتر بهرام امیراحمدیان، استاد دانشگاه و کارشناس روابط بین‌المللی رفتیم و نظر وی را درخصوص این موضوعات جویا شدیم. در ادامه متن گفت‌وگو با وی آورده می‌شود:
در شرایط فعلی سطح کنونی تنش در روابط میان ترکیه و روسیه را تا چه حد می‌بینید؟
شرایط کنونی بسیار شکننده است؛ هر دو طرف ادعا می‌کنند که طرف دیگر خطا کرده است و باید پاسخ‌گو باشد؛ اما به نظر من، شرایطی که اکنون حاکم است، احتمال دارد که بهبود پیدا کند؛ چون ممکن است در چند روزی که از این موضوع بگذرد و بعد تصمیماتی بگیرند و اندیشه کنند، تغییراتی در رفتارها داده شود. من فکر می‌کنم اگر تصمیمات عجولانه‌ای گرفته شود، ممکن است تبعات ناخوشایندی برای هر دو طرف داشته باشد. سطح روابط ترکیه و روسیه خیلی قابل توجه است، هم برای روسیه و هم برای ترکیه؛ به همین سبب، به‌گمانم دو کشور تمایل دارند که روابطشان را عادی‌سازی کنند. اگر در شرایط کنونی، یک کمیته حقیقت‌یاب بین‌المللی تشکیل شود و مسئله را به طرف سومی که بی‌طرف است ارجاع دهند تا مسئله را روشن کند، مشکل کنونی برطرف می‌شود.
از دیدگاه شما، اگر تنش‌های میان ترکیه و روسیه افزایش یابد، حمایت‌های ناتو از ترکیه تا چه حد است؟
بر اساس منشور ناتو، اگر یک کشور عضو این پیمان امنیتی از سوی کشور دیگر مورد هجوم قرار بگیرد، ناتو باید وارد عمل شود و همکاری کند. اما من فکر نمی‌کنم کار به آنجا برسد که روسیه بخواهد علیه ترکیه اقدام نظامی انجام دهد. از طرفی، آقای پوتین اعلام کرده ترکیه باید عذرخواهی کند و از طرف دیگر، ترکیه اصرار دارد که این جنگنده وارد حریم هوایی این کشور شده و عملیاتی که ترکیه انجام داده عملیات تدافعی بوده و خلبان به اخطارها توجه نکرده و به راه خود ادامه داده است. گفته شده که موضع رسمی ترکیه این است که هر اقدامی که به نقض حریم هوایی در مرزهای این کشور منجر شود و لطمه وارد کند، عکس‌العمل نشان خواهد داد. در بعضی رسانه‌ها گفته شده که ممکن است که ناتو با ترکیه هماهنگ نباشد و بخواهد که تصمیم دیگری بگیرد. این موضوع محتمل نیست؛ چون ترکیه در شرایط دشوار با ناتو همکاری کرده است و به تبع همین همکاری، از بعضی از اختیارات که می‌توانست در جاهای دیگر داشته باشد چشم‌پوشی کرده است. اگر ناتو بخواهد در این مورد بی‌تفاوت باشد، احتمال دارد در مورد دیگر اعضا دچار مشکل شود. در کنفرانس بین‌المللی تغییرات آب‌و‌هوایی در پاریس آقای اوباما پشتیبانی آمریکا از ترکیه را اعلام کرد و روسیه را مقصر شناخت؛ اما درخواست کرد که هر دو کشور مسئله را از کانال‌های دیپلماتیک دنبال کنند.
ترکیه در این شرایط منطقه‌ای با چه هدفی دست به چنین اقدامی زده و انگیزه آن از سرنگون کردن جنگنده روسی چه بوده است؟
من فکر نمی‌کنم ترکیه خواسته باشد که موضع خاصی بگیرد؛ چون منطقه مدت‌هاست که شاهد پرواز این هواپیماهاست. ترکیه شاید علاقه‌مند نباشد با روسیه سرشاخ شود.
اردوغان درباره این حادثه اظهار تأسف کرده است؛ اما معذرت‌خواهی نمی‌کند؛ چون اگر چنین کاری کند، باید تمام خسارات را بپردازد و از طرف دیگر، برای این کشور تبعات دیگری نیز به همراه دارد؛ چون ترکیه ادعا می‌کند بر اساس اسنادی که ارائه دادند و با آن پیام صوتی‌ای که منتشر کرده‌اند به خلبان روس اخطار می‌دهند که از حریم فضای ترکیه بیرون برود و خلبان روس توجه نمی‌کند. بنابراین می‌گویند ما هم برای خود مدارک مستدل داریم و عذرخواهی نمی‌کنیم.
اما اینکه یک هواپیمای روسی از سوی یک جنگنده ساخت آمریکا سرنگون شده است هم شاید تبعات آن این باشد که روسیه این‌طور فکر می‌کند با این حمله که ازطریق هواپیمای ساخت آمریکا صورت گرفته، به پرستیژ نظامی روسیه ضربه وارد شده و بازار فروش تسلیحات روسیه صدمه دیده است.
به‌عنوان جمع‌بندی می‌توانیم بگوییم که هیچ‌کدام از طرفین قصد نداشته‌اند که چنین اتفاقی بیفتد. ممکن است خلبان روس متوجه این شرایط نشده باشد. به هر حال، این موضوع اجتناب‌ناپذیر نبوده؛ یعنی می‌توانستند که این کار را انجام ندهند.
به همین ترتیب، من فکر می‌کنم کشورهای دیگر مانند جمهوری اسلامی ایران که با هر دو کشور رابطه دوستانه‌ای دارد، اگر وارد فاز میانجیگری شود، بهتر است این موضوع ادامه پیدا نکند.
چندین بار حتی در اروپا به روسیه اعتراض شده که مرتکب نقض هوایی شده است؛  جنگنده‌های روسی تاکنون تجربه نقض هوایی ناتو را داشته‌اند و آنها هم اعلام کرده‌اند که نباید این کار صورت می‌گرفته است.
همانطور که می‌دانید، هر دو طرف بعد از سرنگون کردن جنگنده روسی از سوی ترکیه محدودیت‌هایی را در حوزه‌های گردشگری، اقتصادی و غیره علیه یکدیگر اعمال کرده‌اند. شما فکر می‌کنید این موارد تا کجا پیش می‌رود؟
حتی این تصمیماتی هم که گرفته شده، کمی عجولانه بوده است. ازآنجاکه روابط اقتصادی میان ترکیه و روسیه رقم بالایی (تا حدود سالی 30 میلیارد دلار) را شامل می‌شود، ممکن است در تصمیمات دو کشور تجدیدنظر شود. این تنش‌ها و محدودیت‌ها برای اقتصاد هر دو کشور تبعات زیادی دارد. این روابط باعث اشتغال برای اتباع دو کشور شده است که با قطع آن افراد زیادی بیکار می‌شوند. از طرف دیگر، جایگزین کردن این کالاها میان دو کشور برای واردات و صادرات هم کار آسانی نیست. لذا من نمی‌پندارم که بیش از این ادامه داشته باشد و امیدوارم که با یکدیگر توافق و مصالحه داشته باشند و به همکاری خود ادامه دهند؛ چون در شرایط کنونی، مسئله مبارزه با تروریسم، عملیات نظامی روسیه در سوریه و استقرار سامانه موشکی آمریکا و هم‌پیمانانش همه و همه مهم است و اگر همه اینها درست عمل نکنند، فاجعه به‌بار می‌آورد.
آیا فکر می‌کنید روسیه ارسال گاز به ترکیه را قطع کند؟ و این چه تأثیری بر روابط اقتصادی و گازی ترکیه با ایران دارد؟
قطع صادرات گاز روسیه به ترکیه در چنین شرایطی اتفاق نمی‌افتد. روسیه نیاز شدید به ارز خارجی دارد و در شرایط کنونی، برای صادرات گاز از طریق خاک اوکراین هم با مشکل مواجه شده است؛ لذا دست به چنین اقدامی نمی‌زند. من فکر می‌کنم در این موضوع اندیشمندانه تصمیم بگیرد. از طرف دیگر، برای صادرات گاز ایران به ترکیه باید بگوییم ما هم‌اکنون آن ظرفیت گازی‌ای را که ترکیه از روسیه وارد می‌کند نمی‌توانیم جایگزین کنیم؛ چون این ظرفیت بسیار زیاد است و ایران این حجم گاز برای صادرات به ترکیه را دارا نیست. اگر چنین اتفاقی بیفتد و انتقال گاز روسیه قطع شود، ترکیه می‌تواند هم از جمهوری آذربایجان و هم از ایران گاز وارد کند که این اتفاق کفاف نیازهای ترکیه را نخواهد داد و در ترکیه بحران گازی ایجاد خواهد شد.
اعلام شده است که سالیانه تا حدود چهار میلیون نفر از شهروندان روس از ترکیه دیدار می‌کنند. اگرچه آنها را گردشگر می‌نامند، هنگامی که در تابستان در خیابان‌های مرکز شهر یا محله آقسرای استانبول قدم می‌زنی، آنها را مشغول خرید مایحتاج هم می‌بینی که به تجارت چمدانی مشهور است. در فرودگاه‌ها می‌توان دید که این گردشگران با چمدان‌های مملو از پوشاک و لوازم دیگر می‌خواهند به‌سوی شهرهای روسیه پرواز کنند. البته تعداد زیادی هم از آنها به آنتالیا و دیگر شهرهای ساحلی ترکیه برای خوش‌گذرانی می‌روند. این‌طور نیست که همه آنها گردشگران پول‌خرج‌کنی باشند.
در پیرامون مسکو و شهرهای دیگر روسیه، مراکز خریدوفروش دستفروشانی وجود دارند که کالاهایی را از ترکیه شامل: لباس و لوازم منزل تا مواد خوراکی در غرفه‌هایی کوچک و به‌هم‌چسبیده در فضای فشرده‌ای به معرض فروش گذاشته‌اند و از این طریق روزگار می‌گذرانند. البته در خیابان‌های اصلی شهرهای بزرگ روسیه می‌توان اتومبیل‌های گران‌قیمت و آخرین مدل اروپایی و آمریکایی را دید که برخی در استان کالینینگراد مونتاژ می‌شوند. در همه این شهرها می‌توان به‌آسانی فاصله طبقاتی شدید را ملاحظه کرد: ساختمان‌هایی به سبک غربی و ساختمان‌های قدیمی و با معماری روسی و دوره شوروی، و مجتمع‌های مسکونی درهم‌فشرده دوره شوروی و ویلاهای با شکوه. در جامعه شهرهای بزرگ، ترک‌ها سرمایه‌گذاری کرده‌اند: از رستوران‌ها و فروشگاه‌های زنجیره‌ای تا کارهای ساختمانی و خدماتی. 
طبیعی است که برای اعزام چهار میلیون گردشگر به ترکیه چه میزان در روسیه و چه میزان در ترکیه اشتغال ایجاد شده است. از آژانس‌های مسافرتی تا شرکت‌های حمل‌ونقل هوایی و دریایی و زمینی. از غرب روسیه در ساحل دریای سیاه می‌توان با کشتی‌های تفریحی و مسافری به استانبول و ترابوزان سفر کرد. در ترکیه نیز بخش خدمات و تولید اشتغال بسیاری را ایجاد کرده است که مردمان دو سوی این دریا را به‌نوعی با کالا و خدمات و فرهنگ به‌هم متصل می‌کند. اکنون همه این رشته‌ها با تصمیمات دو سیاستمدار در دو سوی این دریا به‌هم می‌ریزد. یک کنش شدید در برابر یک واکنش تند همه چیز را دگرگون می‌کند. کشاورزانی در آن سوی آب در زمستان و تابستان در تلاش و کوششند تا در برنامه‌ای فشرده محصولی را تولید کنند تا به آن سوی آب‌ها به روسیه برود. حالا با این فرمان، همه مرغ‌های تولیدی ترکیه انگل دارند و میوه‌ها و محصولات کشاورزی غیر استاندارد است. هیچ روسی حق ندارد برای گذران تعطیلات به ترکیه برود و دیگر هیچ ترکی حق ندارد بدون ویزا وارد روسیه شود. گفته می‌شود تعداد دویست هزار نفر شهروند ترک در روسیه زندگی می‌کنند.
روسیه پس از بحران اوکراین از سوی اروپا و آمریکا در تحریم است و روسیه نیز متقابلاً واردات مواد غذایی از اروپا را تحریم کرده است. چند ماه پیش، در واکنش به اروپا و آمریکا مقدار زیادی مواد غذایی واردشده از غرب را که برای واردات آنها ارز زیادی پرداخت شده بود، در خیابان‌های مسکو به آتش کشیدند. واردات از ترکیه به مقدار زیادی این کمبودها را جبران می‌کرد. اکنون با این تصمیمات، چند حادثه مهم قابل انتظار است: کاهش ارزش پول هر دو کشور و افزایش بیکاری در روسیه‌ای که خود با این بحران دست به گریبان است. 
با درنظر گرفتن بحران موجود در منطقه، همکاری کشورها ضروری به‌نظر می‌رسد. روسیه در بحران‌هایی در پیرامون درگیر است. غرب به‌طور موذیانه‌ای توان‌های نظامی و اقتصادی روسیه را در این بحران‌ها هدف قرار داده است. کشاندن روسیه به مسابقه تسلیحاتی دامی است که غرب برای روسیه گسترده است. آنها روانشناسانی کارآزموده هستند و می‌دانند که پوتین از آغاز دوره ریاست‌جمهوری در سال 2000 درگیر فرماندهی نظامی برای مبارزه با چچن‌ها بوده است. سپس در سال 2008، او را وارد جنگ با گرجستان کردند تا رئیس‌جمهور ناسازگار گرجستان را گوشمالی دهد؛ ولی رئیس‌جمهور انقلاب رز گرجستان را در مدار غرب قرار داد. اکنون روسیه با الحاق کریمه کوچک به روسیه هفده میلیون کیلومتری آن را با غرب درگیر کرده است.
موضع‌گیری کشورهای ثالث در این موضوع را چطور ارزیابی می‌کنید؟
موضع‌گیری کشورهای مسلمان علیه ترکیه نباید تنش‌آلود باشد. هم‌اکنون در خیلی از رسانه‌ها دیده‌ایم که علیه ترکیه موضع‌گیری می‌کنند. ازآنجاکه ترکیه کشوری مسلمان است، باید سازمان همکاری‌های اسلامی به‌نوعی از این کشور حمایت کند. درست است که جنگنده‌ای ساقط و خلبانی کشته شده است؛ اما می‌توان این مسئله را حل کرد، نه آنکه موضوع را حادتر کرد. باید این را هم درنظر داشت که اخیراً روسیه یک کاروان از کامیون‌های غیرنظامی ترکیه را که از سوریه عازم ترکیه بوده‌اند بمباران کرده است و هفده نفر از اتباع ترکیه کشته شده‌اند. همچنین در ادلب و حلب هم عملیاتی که روسیه انجام داد، چندین غیرنظامی توسط جنگنده‌های روسی کشته شدند. بالاخره این شرایط نامساعد است و باید همانطور که ظریف وزیر امورخارجه کشورمان گفت، این دو کشور خویشتن‌داری از خود نشان دهند و نباید هم در رسانه‌های ایران و هم رسانه‌های کل منطقه و جهان اسلام جانبدارانه با این مسئله برخورد کرد؛ حداقل اینکه بی‌طرف باشند.
راه‌حل شما برای این موضوع چیست؟
در این مسئله باید یک کمیته حقیقت‌یاب بین‌المللی تشکیل شود که مرضی‌الطرفین باشد و هر دو طرف نتایج تحقیقات را بپذیرند و تصمیمات آن را اجرا کنند. در اینجا، هر دو کشور باید قبول کنند که این مسئله را کمیته حقیقت‌یاب بررسی کند. در حقوق بین‌الملل، وقتی این مسائل پیش می‌آید، سازمان‌هایی وجود دارند که این‌گونه مشکلات را حل کنند.
در این مورد، چون یک نفر کشته و یک هواپیما هم ساقط شده است، بنابراین، جبران آن با کشتن تعداد افراد دیگری در درگیری‌های گسترده‌تر کار عاقلانه‌ای نیست.
موضع ایران را چطور ارزیابی می‌فرمایید؟
چون ایران با این دو کشور، دوست و همسایه است باید به حل این مسئله کمک کند و در اینجا می‌تواند میان آنها مصالحه ایجاد کند. ازآنجاکه دستگاه دیپلماسی ایران تجربیات موفقیت‌آمیزی در مذاکرات در گروه 1+ 5 را هم به‌دست آورده است، می‌تواند بر روی این موضوع کار کند.
ازآنجاکه ترکیه عضو ناتوست، اگر کشورهای غربی برای میانجی‌گری وارد عمل شوند، ممکن است روسیه این موضوع را قبول نکند؛ از طرفی دیگر، ممکن است ترکیه میانجی‌گری کشورهای دیگر را هم قبول نکند. بنابراین، اکنون فرصتی تاریخی برای ایران به‌وجود آمده است که وارد این عرصه شود و دو کشور مهم منطقه را با یکدیگر آشتی دهد.