بررسی موصل در مرزهای میثاق ملی ترکیه
بررسی موصل در مرزهای میثاق ملی ترکیه
چهارشنبه 19 آبان 1395
با شکست امپراتوری عثمانی در جنگ جهانی اول، بین عثمانی و نیروهای متفق در ۳۰ اکتبر ۱۹۱۸ متارکه مودروس(1) امضا شد. طبق این معاهده، تمامی نیروهای نظامی کشور در جاهایی که بودند باید منتظر می‌ماند تا معاهده صلح امضا گردد؛ درست در زمانی‌که آتش‌بس اعلام شد ولایت موصل در دست نیروهای عثمانی بود. ولی انگلیس‌ها با آگاهی از اهمیت ژئوانرژی و ژئوپلیتیکی موصل و برخلاف قوانین متارکه مودروس، موصل را اشغال کردند. به‌طوری‌که موقع حرکت انگلیس‌ها به طرف موصل، فرمانده عثمانی به استانبول تلگراف فرستاده بود که انگلیس‌ها برخلاف متارکه به موصل حمله می‌کنند و درخواست دستور برای اقدام کرده بود؛ ولی استانبول تا به لندن حرکت نیروهایش را اطلاع دهد موصل به دست بریتانیا افتاد و اشغال شد و انگلیس‌ها با این بهانه که نتوانسته بودند به نیروهایشان در موصل اطلاع دهند که آتش‌بس شده، اشغالشان را توجیه کردند.
در ادامه، معاهده سور(2) امضا گردید. طبق این معاهده، امپراتوری عثمانی تجزیه شده و تنها در قسمت مرکزی آناتولی کشور کوچکی به ترک‌ها واگذار شده بود؛ ولی خلافت ملغی اعلام نشده بود. به‌نظر می‌رسد عدم الغاء خلافت توسط بریتانیا گرفتن نبض مرکز خلافت اسلامی برای استفاده از این موقعیت برای کنترل مسلمانان مخصوصاً هندوستان بوده است.
قبول شرایط معاهده سور برای مردم آناتولی مخصوصاً ملی‌گراهای ترک بسیار سنگین بود؛ بدین‌دلیل جنگ رهایی ترکیه(3) با مقاومت نظامی و سیاسی ترک‌ها در کنگره ارزروم (22 ژوئیه ـ 7 اوت 1919) و کنگره سیواس (4ـ11 سپتامبر 1919) با امضاء عهدنامه میثاق ملی(4) آغاز گردید. این عهدنامه که درواقع پایه و اساس تشکیل ترکیه و روح جنگ‌های رهایی ترکیه محسوب می‌شود، در 28 ژانویه 1920 در مجلس مبعوثان عثمانی در شرایط سخت به تأیید رسیده و وضعیت قانونی پیدا کرد.
پیمان میثاق ملی از شش ماده تشکیل شده بود که ماده اول این سند به‌صورت زیر به موصل مربوط بود:
«در دولت عثمانی مخصوصاً در مناطقی که اعراب در اکثریت ساکنند و آینده بخش‌هایی که درحین عقد آتش‌بس [متارکه مودروس] به تاریخ 30 تشرین الاول 1918 در اشغال ارتش‌های متخاصم مانده‌اند لازم است که به‌صورت آزادانه و با رأی تعیین گردد. در داخل و خارج خطوط آتش‌بس فوق، افراد ازلحاظ دین، نژاد و آرمان نسبت به یکدیگر با حس احترام متقابل و فداکاری مشحون رفتار و رابطه نژاد و جامعه با شرایط محیطی که در تمامی بخش‌هایی که اکثریت عثمانی ـ اسلام مسکون شده‌اند، عملاً و نظراً یک واحد بوده و از یکدیگر غیرقابل تفریق می‌باشند».
در ادامه، معاهده سور(2) امضا گردید. طبق این معاهده، امپراتوری عثمانی تجزیه شده و تنها در قسمت مرکزی آناتولی کشور کوچکی به ترک‌ها واگذار شده بود؛ ولی خلافت ملغی اعلام نشده بود. به‌نظر می‌رسد عدم الغاء خلافت توسط بریتانیا گرفتن نبض مرکز خلافت اسلامی برای استفاده از این موقعیت برای کنترل مسلمانان مخصوصاً هندوستان بوده است.
قبول شرایط معاهده سور برای مردم آناتولی مخصوصاً ملی‌گراهای ترک بسیار سنگین بود؛ بدین‌دلیل جنگ رهایی ترکیه(3) با مقاومت نظامی و سیاسی ترک‌ها در کنگره ارزروم (22 ژوئیه ـ 7 اوت 1919) و کنگره سیواس (4ـ11 سپتامبر 1919) با امضاء عهدنامه میثاق ملی(4) آغاز گردید. این عهدنامه که درواقع پایه و اساس تشکیل ترکیه و روح جنگ‌های رهایی ترکیه محسوب می‌شود، در 28 ژانویه 1920 در مجلس مبعوثان عثمانی در شرایط سخت به تأیید رسیده و وضعیت قانونی پیدا کرد.
پیمان میثاق ملی از شش ماده تشکیل شده بود که ماده اول این سند به‌صورت زیر به موصل مربوط بود:
«در دولت عثمانی مخصوصاً در مناطقی که اعراب در اکثریت ساکنند و آینده بخش‌هایی که درحین عقد آتش‌بس [متارکه مودروس] به تاریخ 30 تشرین الاول 1918 در اشغال ارتش‌های متخاصم مانده‌اند لازم است که به‌صورت آزادانه و با رأی تعیین گردد. در داخل و خارج خطوط آتش‌بس فوق، افراد ازلحاظ دین، نژاد و آرمان نسبت به یکدیگر با حس احترام متقابل و فداکاری مشحون رفتار و رابطه نژاد و جامعه با شرایط محیطی که در تمامی بخش‌هایی که اکثریت عثمانی ـ اسلام مسکون شده‌اند، عملاً و نظراً یک واحد بوده و از یکدیگر غیرقابل تفریق می‌باشند».
بعد از تأیید میثاق ملی و در ادامه مقاومت و پیروزی‌های چشمگیر ترک‌ها در جنگ‌های رهایی ترکیه و شرایط سخت قدرت‌های فاتح، باعث گردید که معاهده سور ملغی و مذاکره بر روی ماده‌های معاهده لوزان(5) با ترک‌ها آغاز شود. آتاتورک برای مذاکره نهایی معاهده لوزان عصمت پاشا را همراه با هیئتی به لوزان فرستاد. در لوزان درمورد مسئله موصل ترک‌ها نتوانستند با بریتانیا به توافق برسند؛ و پرونده به بعد از معاهده موکول گردید.
بعد از تأیید لوزان در مجلس ترکیه، در سپتامبر 1924 بین بریتانیا و ترکیه، مذاکره بر سر مسئله موصل دوباره به جریان افتاد. در اوایل مذاکرات طرف ترک سعی کرد موضوع را با رفراندوم حل کند ولی انگلیس با این دلیل که مردم منطقه از آگاهی کافی برخوردار نیستند نپذیرفت و حتی در حرکت پیش به جلو در کنگره خلیج خواستار استان حکاری نیز شد.
دراین‌بین، درحین مذاکره، ترکیه با دو بحران روبه‌رو گردید: یکی شورش نسطوری‌ها که تحت حمایت بریتانیا بود و دیگری شورش شیخ سعید که علاوه‌بر تأثیر در روند مذاکره حتی جرقه جدایی کردها از ترک‌ها که قبل از آن تحت نام ملت ترک حرکت می‌کردند را مشتعل نمود. همه عوامل باعث گردید موضوع به جامعه ملل(6) ارجاع داده شود. بعد از تشکیل و دیدار کمیسیون جامعه ملل از محل، خط مرزی بروکسل تعیین گردید. ترکیه به موضوع اعتراض کرد و موضوع به لاهه فرستاده شد. بعد از ارجاع از لاهه، گزارش جامعه ملل تأیید گردید و قسمت جنوبی خط بروکسل به عراق واگذار شد.
درنتیجه، در ژوئن 1926 در آنکارا معاهده هیجده‌ماده‌ای آنکارا امضا گردید که در ماده 14 این معاهده قرار شد ده درصد از سود نفت به مدت 25 سال، بعد از سرمایه‌گذاری به ترکیه داده شود. هرچند که پیشنهادهایی شد که ترکیه با دریافت مبلغی نقد از 25 سال دریافت سود ده‌درصدی انصراف دهد، ولی به‌هرحال پذیرفته نشد و دریافت سود تا سال 1951 ادامه یافت. دراین‌بین، در سال 1932 عراق استقلالش را از انگلیس به‌دست آورد؛ و معاهده فوق بعد از بررسی دوباره در 8 دسامبر 1936 با امضاء پروتکل معاهده آنکارا بدون هیچ تغییری ادامه داده شد.
بدین‌ترتیب، طبق معاهده آنکارا، موصل به‌صورت رسمی از ترکیه جدا گردید؛ هرچند که چند بار این مسئله مطرح گردیده است ولی طبق معاهده آنکارا، ترکیه ادعای ارضی نسبت به موصل نمی‌تواند داشته باشد.
بعد از تأیید لوزان در مجلس ترکیه، در سپتامبر 1924 بین بریتانیا و ترکیه، مذاکره بر سر مسئله موصل دوباره به جریان افتاد. در اوایل مذاکرات طرف ترک سعی کرد موضوع را با رفراندوم حل کند ولی انگلیس با این دلیل که مردم منطقه از آگاهی کافی برخوردار نیستند نپذیرفت و حتی در حرکت پیش به جلو در کنگره خلیج خواستار استان حکاری نیز شد.
دراین‌بین، درحین مذاکره، ترکیه با دو بحران روبه‌رو گردید: یکی شورش نسطوری‌ها که تحت حمایت بریتانیا بود و دیگری شورش شیخ سعید که علاوه‌بر تأثیر در روند مذاکره حتی جرقه جدایی کردها از ترک‌ها که قبل از آن تحت نام ملت ترک حرکت می‌کردند را مشتعل نمود. همه عوامل باعث گردید موضوع به جامعه ملل(6) ارجاع داده شود. بعد از تشکیل و دیدار کمیسیون جامعه ملل از محل، خط مرزی بروکسل تعیین گردید. ترکیه به موضوع اعتراض کرد و موضوع به لاهه فرستاده شد. بعد از ارجاع از لاهه، گزارش جامعه ملل تأیید گردید و قسمت جنوبی خط بروکسل به عراق واگذار شد.
درنتیجه، در ژوئن 1926 در آنکارا معاهده هیجده‌ماده‌ای آنکارا امضا گردید که در ماده 14 این معاهده قرار شد ده درصد از سود نفت به مدت 25 سال، بعد از سرمایه‌گذاری به ترکیه داده شود. هرچند که پیشنهادهایی شد که ترکیه با دریافت مبلغی نقد از 25 سال دریافت سود ده‌درصدی انصراف دهد، ولی به‌هرحال پذیرفته نشد و دریافت سود تا سال 1951 ادامه یافت. دراین‌بین، در سال 1932 عراق استقلالش را از انگلیس به‌دست آورد؛ و معاهده فوق بعد از بررسی دوباره در 8 دسامبر 1936 با امضاء پروتکل معاهده آنکارا بدون هیچ تغییری ادامه داده شد.
بدین‌ترتیب، طبق معاهده آنکارا، موصل به‌صورت رسمی از ترکیه جدا گردید؛ هرچند که چند بار این مسئله مطرح گردیده است ولی طبق معاهده آنکارا، ترکیه ادعای ارضی نسبت به موصل نمی‌تواند داشته باشد.
پی‌نوشت‌ها
1- Armistice of Mudros
2- Treaty of Sèvres
3- Kurtuluş Savaşı "War of Liberation", also known figuratively as İstiklâl Harbi or Millî Mücadele "National Campaign"
4- Misak-ı Millî (English: National Pact, or National Oath)
5- Treaty of Lausanne
6- League of Nations
2- Treaty of Sèvres
3- Kurtuluş Savaşı "War of Liberation", also known figuratively as İstiklâl Harbi or Millî Mücadele "National Campaign"
4- Misak-ı Millî (English: National Pact, or National Oath)
5- Treaty of Lausanne
6- League of Nations
نظر شما