با گذشت بیش از یک دهه از استقلال جمهوری‌های قفقاز هنوز کتابی در مورد مقوله پیچیده امنیت و انواع آن در یکی از حساس‌ترین نقاط جهان یعنی قفقاز تألیف نشده است. حال آنکه این کشور به ‌لحاظ موقعیت سیاسی، اقتصادی، نظامی، فرهنگی، اجتماعی منحصر به‌فرد آن، شاهد انواع ناامنی سیاسی، اقتصادی، نظامی، اجتماعی و زیست‌محیطی است. قفقاز به عنوان منطقه‌ای کوهستانی، تاریخی، افسانه‌ای و چهار راهی بین شرق و غرب، اروپا و آسیا و شمال و جنوب شناخته می‌شود. در زمان جنگ سرد، منطقه قفقاز جزء مناطق درونی، دورافتاده و فراموش‌شده بود. اما پس از سقوط اتحاد جماهیر شوروی، چهره ژئوپلیتیکی منطقه کاملاً تغییر یافت. بدین ترتیب، بازی بزرگ جدیدی کاملاً متفاوت از گذشته در منطقه شروع شد که هنوز قواعد آن به‌ویژه در بعد امنیتی شناخته نشده است. پس از سقوط اتحاد جماهیر شوروی، جنگ‌های منطقه‌ای، نزاع‌های قومی، چالش‌های امنیتی و جابه‌جایی جمعیت و تصفیه قومی به طور گسترده در قفقاز (جنوبی) صورت گرفته است. عموماً منازعات قفقاز به واسطه سیاست کنترل و مدیریت بحران توسط کشورهای غربی بدون سرانجام به حالت تعلیق درآمده و هر کدام از آنها می‌توانند مجدداً منشأ بروز ناآرامی در آینده شوند. از این‌رو، بررسی مقوله امنیت در قفقاز بسیار مهم به نظر می‌رسد.

 

در شرایط کنونی در قفقاز جنوبی منازعه ارمنستان و جمهوری آذربایجان در مورد منطقه قره‌باغ کوهستانی بی‌نتیجه مانده است؛ آن هم در شرایطی که 20 درصد خاک آذربایجان در اشغال ارمنستان و جدایی‌طلبان قره‌باغ می‌باشد. از 12 می‌۱994 در این منطقه آتش‌بس شکننده‌ای برقرار شده است. در گرجستان جدایی‌طلبی در آبخازستان و اوستیای جنوبی باعث تصفیه نژادی ـ قومی در این منطقه و آواره شدن بیش از 250 هزار گرجی شده است. در قفقاز شمالی دو جنگ ویرانگر در 1994 تا 1996 و 1999 تاکنون در چچن و داغستان باعث کشته‌شدن صدها انسان و نامعلوم شدن آینده امنیتی این منطقه شده است. در کنار این موضوعات، مسئله اقلیت‌ها به‌ویژه تالشی‌ها و لزگی‌ها در جمهوری آذربایجان، مسئله آخالکالاکی، جاواختی و آجارستان در گرجستان و انواع متعددی از بحران‌های سیاسی، نظامی، اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی، هر کدام موضوعات بالفعل و بالقوه‌ای هستند که در حال حاضر عوامل ناامنی در قفقاز هستند یا اینکه می‌توانند در آینده منشأ ناامنی باشند. بنابراین، امنیت در قفقاز تنها از بعد سیاسی و نظامی مطرح نیستند، بلکه از ابعاد اجتماعی، اقتصادی و زیست‌محیطی نیز قفقاز یکی از ناامن‌ترین مناطق دنیاست.

در واقع، منطقه قفقاز که از آن به‌ عنوان موزائیک اقوام و منطقه‌ای مشابه بالکان نام می‌برند، یکی از بی‌ثبات‌ترین مناطقی است که از امپراتوری شوروی به جای مانده است. این منطقه با ذخایر غنی نفتی و منابع اقتصادی و معدنی و اهمیت ژئوپلیتیک به مرکز رقابت میان روسیه، آمریکا و کشورهای اروپایی، چین برای نفوذ سیاسی و اقتصادی تبدیل شده است. طی سال‌های اخیر، بازیگران منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای و بیگانه از قفقاز هر کدام براساس علائق خود، مدل‌های امنیتی متفاوتی برای منطقه قفقاز پیشنهاد کرده‌اند که این مسئله بر پیچیدگی مقوله امنیت در قفقاز افزوده است.

ایران به‌ عنوان کشوری که که یکی از طولانی‌ترین مرزها را با قفقاز دارد، نمی‌تواند به مسائل امنیتی این منطقه بی‌توجه باشد. از این‌رو، ضرورت تألیف کتابی  در مورد مسائل امنیتی قفقاز دو چندان می‌شود؛ چراکه در عرف اندیشه سیاسی، اتخاذ سیاست خارجی جامع و موفق در یک منطقه، منوط به شناخت و آگاهی واقعی از آن منطقه است. این موضوع از طریق دستیابی و به‌کارگیری یک نظام پژوهشی منسجم که براساس روش علمی بنا شده باشد، امکان‌پذیر است. نتایج چنین روندی کتاب یا رساله به مفهوم وسیع کلمه است.

بر همین اساس، کتاب «امنیت در قفقاز» در یک مقدمه و هشت فصل تألیف شده است. در این کتاب کوشیده شده است با استفاده از منابع مختلف به تحلیل مقوله امنیت، وضعیت امنیتی و ریشه‌های ناامنی در قفقاز، دیدگاه کشورها در مورد امنیت در قفقاز، مدل‌های پیشنهادی برای امنیت در قفقاز، وضعیت انواع ناامنی سیاسی، نظامی، ارتباطی، اقتصادی، هسته‌ای و غذایی در قفقاز، تأثیر سازمان‌های منطقه‌ای، فرامنطقه‌ای و جهانی در امنیت قفقاز، نمودهای  ناامنی در قفقاز، نیروهای حافظ صلح در قفقاز و ریشه‌یابی عوامل ناامنی در قفقاز براساس مدل پیتر هاگت، تأثیر انقلاب‌های رنگین بر امنیت قفقاز و امنیت قفقاز پس از حادثه یازدهم سپتامبر و... پرداخته شود. در کتاب حاضر سعی بر آن است که با استفاده از منابع مختلف تحقیق،‌ از جمله اینترنت و با استفاده از روش توصیفی ـ تحلیلی، تصویر جامعی از مسئله مهم امنیت در قفقاز ارائه گردد. ضمناً کوشیده شده است در هر فصل و همچنین در فصل آخر با نتیجه‌گیری از مبحث، راهکارهایی در مورد امنیت در قفقاز ارائه شود. با توجه به جدید بودن بسیاری از مباحث، از لحاظ منابع به‌ویژه کتاب محدودیت‌های فراوانی وجود داشت و نویسنده کوشیده است از یک دهه پیگیری تقریباً روزانه اخبار منطقه، این خلأ را پر کند.