بازیگران داخلی در یمن

به طور کلی گروه ها و عناصر تاثیرگذار بر فضای داخلی یمن را می توان به دو دسته موافقان و مخالفان علی عبدالله صالح تقسیم کرد:

- موافقان: به غیر از قبایل کوچک، مهمترین کانون وفاداران به علی عبدالله صالح را می توان در ارتش و نیروهای امنیتی این کشور یافت. به رغم اینکه برخی چهره های تراز اول نظامی به صف مخالفان صالح پیوسته اند اما هنوز بخش عمده ای از نظامیان و امنیتی ها، در جبهه موافقان صالح قرار دارند. شاید یک دلیل مهم آن قرار داشتن نزدیکان و خویشاوندان صالح در پست های فرماندهی نظامی و امنیتی باشد. احمد فرزند علی عبدالله صالح یکی از این افراد است که هم اکنون ریاست گارد ریاست جمهوری یمن را برعهده دارد و به رغم خروج پدرش از کشور وی هنوز در یمن حضور دارد و بسیاری مسیر تحولات آینده را در گرو چگونگی رفتار وی می دانند که آیا حاضر به پذیرش دوره انتقالی خواهد شد یا برای ماندن در قدرت حاضر به تن دادن به درگیری های خشونت بار است.

- مخالفان: هر قدر جبهه موافقان صالح محدود و بسیط است، جبهه مخالفان اما بسیار گسترده و به شدت متکثر است. تا جایی که می توان گفت برخی از آنها تنها در رفتن صالح از قدرت با یکدیگر اشتراک نظر دارند. همین مساله باعث شده تا بسیاری آینده یمن پس از صالح را عرصه کشاکش این گروه ها با یکدیگر بدانند.

قسمتی از مخالفان صالح، معترضانی هستند که تحت تاثیر موج تغییرخواهی در جهان عرب و با داشتن خواسته های دموکراتیک طی ماه های اخیر به خیابان ها ریختند و به صورت مسالمت آمیز و بدور از هر خشونتی خواستار کناره گیری از قدرت شدند. در سوی دیگر، نیروهای قبایلی مخالف صالح و در راس آنها قبیله حاشد به رهبری شیخ صادق الاحمر قرار دارند که وجه تفاوتشان با معترضان مسالمت جو، در اختیار داشتن سلاح و استفاده از آن در نزاع هاست. در سوی دیگر گروه های مخالف علی عبدالله صالح، نیروهای القاعده و برخی قبایل کوچک قرار دارند که توانسته اند کنترل امنیتی برخی مناطق یمن را بدست گیرند.

بازیگران خارجی در یمن

در تحلیل و برآورد تحولات یمن نمی توان نقش کشورهای خارجی را نادیده گرفت. عربستان و آمریکا دو بازیگر خارجی اصلی در یمن هستند. حساسیت ژئوپلتیک یمن این کشور را به منطقه ای مهم و حیاتی برای سعودی ها و آمریکایی ها تبدیل کرده است.

عربستان همواره نگران بوده که هرگونه بی ثباتی در یمن، تاثیر مستقیمی بر امنیت کشورش و در شکل وسیع تر به ثبات منطقه خلیج فارس داشته باشد. سعودی ها در قالب شورای همکاری خلیج فارس در ماه های گذشته تلاش کردند تا علاوه بر علی عبدالله صالح با نیروهای مخالف این کشور وارد گفت و گو شوند تا هم روند تحولات را کم هزینه تر و هم از سوی دیگر کنترل شده تر کنند.

نقش و تاثیرگذاری آمریکا را در یمن را باید با مساله تروریسم در این کشور پیوند داد. آمریکایی ها به شدت نگران تحولات یمن هستند. یک کشور ناآرام و درگیر در جنگ داخلی زمینه مناسبی برای رشد و احیا و سربازگیری سلول های القاعده خواهد بود. بعد از پاکستان، کشور یمن می تواند یک چالش بزرگ برای آمریکایی ها باشد و امنیت منطقه را نیز تهدید کند. موضع اخیر "هیلاری کلینتون" وزیر امور خارجه آمریکا مبنی بر ضرورت انتقال سریع قدرت ناشی از نگرانی آمریکا از گسترش درگیری های یمن و در نتیجه فعال شدن القاعده در این کشور است.

چشم انداز پیش رو

در کوتاه مدت دست کم می توان دو سناریو را برای آینده یمن مطرح کرد:

- سناریوی نخست افزایش درگیری ها تا فراگیری جنگ داخلی است. تعدد بازیگران و تفاوت در رویکردهای آنان و بویژه مسلح بودن دست کم دو طرف از آنها (نظامیان هوادار صالح و نیز نیروهای قبایلی بویژه قبیله حاشد) باعث شده تا برخی بروز جنگ داخلی و افزایش خشونت ها در یمن را پیش بینی کنند.

- سناریوی دوم اما انتقال آرام و سریع قدرت است. با توجه به نگرانی ها و حساسیت های سعودی ها و آمریکا از جنگ داخلی در این کشور و تلاش آنها برای اقناع صالح و مخالفان از یک سو و عدم برخورد سلبی مخالفان با "عبد ربه منصور هادی" معاون رییس جمهوری یمن که اینک کفیل پست ریاست جمهوری شده و دعوت از وی برای تشکیل شورای انتقالی از سوی دیگر، احتمال تحقق این سناریو را بیش از سناریوی قبلی می کند. تردیدی نیست که تحقق این سناریو منوط به پذیرش آن از سوی صالح و وفاداران وی بویژه فرزند وی است که اینک فرماندهی نیروهای نظامی موافق صالح را برعهده دارد. از سوی دیگر اگر روند انتقال قدرت آرام رخ دهد، زمینه برای تحرک القاعده نیز دست کم در آینده نزدیک چندان فراهم نخواهد بود.

بدیهی است محقق شدن سناریوی شورای همکاری خلیج فارس و کاهش احتمال درگیری های داخلی در برهه کنونی، الزاما به معنای از بین رفتن برخی مشکلات اساسی یمن همچون قبیله گرایی و مسلح بودن برخی طرف ها نیست. به نظر می رسد مشکلات و شکاف های سیاسی و اجتماعی ریشه داری در یمن وجود دارد که شاید برخی از آثار آن در بلند مدت خود را نشان دهد.

تحولات یمن این درس را به همگان داد که پایان کار نظام های تک ستونی کشورهای در حال تعارض خاورمیانه همواره مانند تونس یا مصر نیست که ظواهر سیاسی و ملی کشور نیز حفظ شود، بلکه در مواردی دیگر، پایان کار همانند لیبی است که به احتمال بیشتر منجر به تجزیه کشور می شود، یا مانند یمن است که اگر درگیر جنگ داخلی نشود تازه هزاران کینه کهنه سرباز می کند که آینده را به شدت تیره و تار می نماید.