ایران و ارمنستان؛ سه دهه پس از استقلال

سه دهه از فروپاشی شوروی و ظهور ارمنستان با جمعیتی حدود 3 میلیون نفر به‌عنوان کوچک‌ترین کشور در منطقه قفقاز می‌گذرد و این کشور فراز و نشیب‌های زیادی را در روابط خارجی با سایر کشورها تجربه کرده است. ایران، همسایه جنوبی این کشور در این سه دهه تلاش داشته تا روابط پایداری را با ایروان برقرار کند و عمدتاً روابط این دو کشور تا امروز بر مبنای همسایگی و همزیستی تداوم داشته است. محور اصلی روابط ایران_ارمنستان سیاسی_اقتصادی با تاکید بر موضوع انرژی و خطوط راه‌آهن و جاده‌ای به موازات مبادلات تجاری بوده است اما در چند سال اخیر دو موضوع قره‌باغ از منظر سیاسی و ژئوپلیتیک و ایجاد اتحادیه اقتصادی اوراسیا بر اهمیت روابط دو کشور افزوده است.

• قره‌باغ

مناقشه قره‌باغ میان ارمنستان و آذربایجان را می‌توان از مهم‌ترین موضوعات منطقه قفقاز تلقی کرد؛ چراکه علاوه بر حضور بازیگران منطقه‌ای، زمینه ورود سایر بازیگران با منافع مشترک و یا متعارض نیز فراهم شد. ایران به دلیل همجواری و همسایگی با هر دو طرف منازعه و در نظر داشتن منافع امنیتی، سیاست بی‌طرفی را اتخاذ کرد تا روابط خود را با ایروان و باکو حفظ نماید. اما در میانه بحران همواره تلاش کرد تا به میانجی‌گری طرفین بپردازد. بحران قره‌باغ نهایتاً در سال 2020 میان آذربایجان و ارمنستان با ایجاد آتش‌بس و امضای توافقات میان دو کشور با حضورر روسیه به پایان رسید اما بخش‌هایی از توافق مذکور با عنوان ایجاد کریدور زنگه‌زور نزدیک به مرز ایران با هدف تسهیل در تردد اتباع آذربایجان به جمهوری خودمختار نخجوان، زنگ خطری را برای منافع ایران به صدا درآورد و تهران مخالفت خود را با ایجاد کریدور فوق از سوی آذربایجان اعلام کرد. ایجاد کریدور مذکور سبب برهم‌خوردن ژئوپلیتیک منطقه قفقاز جنوبی و همچنین قطع تماس سرزمینی ایران و ارمنستان و در نتیجه کاهش مبادلات تجاری و بازرگانی تهران_ایروان خواهد شد. بنابراین لازم است موضوع در چارچوب حقوق و قواعد بین‌الملل طرح و منافع ایران در بستر آن مورد ارزیابی قرار گیرد. اگرچه دیدگاه دولت ارمنستان تا امروز در خصوص برقراری کریدور زنگه‌زور نیز موافق نبوده و در برابر تحقق این مهم مقاومت کرده است، اما فشار و حضور بازیگران فرامنطقه چون آمریکا و اروپا ممکن است تغییراتی در رویکرد ایروان ایجاد کنند.

 

• اتحادیه اقتصادی اوراسیا

روابط رسمی ایران و ارمنستان در چارچوب اقتصادی و تجاری با انعقاد قرارداد و معاهداتی آغاز و بر حوزه ریلی و جاده‌ای و انرژی متمرکز شد. تبادلات انرژی با ارسال گاز و سوخت و همچنین برق به ارمنستان و به موازات آن تجهیزات، مواد غذایی و مواد اولیه تداوم یافت. نکته حائز اهمیت در روابط اقتصادی و تجاری تهران_ایروان، اتحادیه اقتصادی اوراسیا است که می‌تواند در راستای همکاری دو کشور، فرصت‌هایی را فراهم آورد. ارمنستان به‌عنوان تنها عضو اتحادیه که با ایران مرز زمینی دارد در افزایش همکاری تجاری و اقتصادی ایران و اتحادیه نقش موثری ایفا خواهد کرد.

 

تراز تجاری ایران و کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا[1]

(میلیون دلار-هزار تن)

 

    بر اساس جدول فوق، ارمنستان در تراز تجاری ایران با ارزش 71 میلیون دلار، بالاترین سهم را در میان سایر شرکای تجاری ایران در اتحادیه دارد و به عبارتی، زمینه صادرات بیشتر به این کشور در مقایسه با سایر کشورها وجود دارد. ایران در میان شرکای تجاری ارمنستان در موضوع صادرات به این کشور، جایگاه سوم و در بحث واردات از ارمنستان، جایگاه هشتم را دارا می‌باشد. ایران با توجه به جایگاه دومِ ارمنستان پس از روسیه در میان شرکای تجاری خود در اتحادیه می‌تواند ضمن بهره‌مندی از موافقت‌نامه موقت تشکیل منطقه آزاد از فرصت‌های تجاری خود با این کشور نیز بهره ببرد. همانطور که ذکر شد، ارمنستان دروازه ورود ایران به بازارهای جدید اقتصادی در دیگر مناطق نیز خواهد بود. علاوه بر این، ارمنستان با قرار گرفتن در کریدور خلیج فارس-دریای سیاه به‌عنوان کوتاه‌ترین مسیر استراتژیک در اتصال بازارهای اروپایی به آسیا و بالعکس، نقش مهمی را ایفا می‌کند. با در نظر داشتن فرصت‌های موجود در هر دو کشور، لازم است نسبت به رفع چالش‌ها از جمله مبادلات پولی و بانکی، موضوعات مربوط به گمرک و حوزه ترانزیت و ... اقدام شود و راهبردهایی به منظور گسترش هرچه بیشتر روابط تجاری و اقتصادی همچون بهره‌برداری فعال از منطقه آزاد ارس، تقویت بازارچه‌های مرزی، ایجاد کمیسیون تجاری اتحادیه اوراسیا در ارمنستان و ... صورت پذیرد.