معادلات انرژی در روابط مسکو ـ ریاض؛

پیامدها برای ج.ا.‌ایران

روند نزدیک شدن روسیه و عربستان و ماهیت توافقات

اگر ایجاد پیوندهای ویژه بین آمریکا و عربستان از دلایل اصلی تضعیف و سپس قطع روابط عربستان و روسیه (از 1938 تا 1992، به مدت 54 سال) بود، ازجمله علل تقویت روابط ریاض _ مسکو را می‌توان زوال روابط آمریکا و عربستان ذکر کرد. این تضعیف روابط از دوره ریاست جورج بوش پسر (2001 ـ 2009) بر دولت، به‌علت نقش متصور برای عربستان در حملات 11 سپتامبر و خصومت آمریکا با آموزه‌های بنیادگرایانه وهابیت حاکم بر جامعه عربستان، ترجیح حمله به عراق به‌جای ایران ازسوی آمریکا و به‌نوعی باز کردن دست ایران غیرعرب و شیعه در مقابل اعراب سنی شروع شد و در دوره اوباما (2009-2017) به‌علت حمایت دولت او از بهار عربی و انعقاد توافق جامع هسته‌ای با ایران در ژانویه 2015 تشدید گردید. این درحالی بود که همزمان با آغاز تولید گسترده شیل نفت آمریکا از سال 2009، تکیه 65ساله آمریکا به نفت عربستان آرام‌آرام ازمیان رفت و نقش نفت عربستان برای آمریکا از «رفیق» به «رقیب» تبدیل می‌شد؛ برهمین‌مبنا، رفتار آمریکا در جریان بحران قطر در مه 2017، به عربستان این پیام را داد که واشینگتن دیگر متحد قابل اعتمادی برای ریاض نیست.

اما درخصوص روسیه، شرایط جهانی به‌وجودآمده پس از حملات 11 سپتامبر، موجب توقف حمایت عربستان از بنیادگرایان چچنی در روسیه گردید و همین عاملی شد برای اینکه اندکی از تخاصمات میان ریاض و مسکو کاهش یابد. این درحالی بود که به‌قدرت رسیدن رهبری جدید در کرملین و تلاش او برای ایستادگی در مقابل یک‌جانبه‌گرایی آمریکا باعث شد که مسکو از این تغییر رویۀ عربستان استقبال نماید. تغییرات به‌وجودآمده در سیاست خارجی روسیه پس از روی‌کار آمدن پوتین از سال 1999 و تغییرات رخ‌داده در راهبرد عربستان موجب گردید که ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه، برای نخستین‌بار از 11 تا 12 فوریه 2007 از ریاض به‌طور رسمی دیدار کند. او در این سفر سعی کرد درخصوص موضوعات امنیتی، انرژی، تجارت، حمل‌ونقل و همکاری‌های علمی و پولی مذاکراتی را صورت دهد. روند نزدیکی ریاض و مسکو به‌قدری خوب و باشتاب پیش رفت که در سال 2009، اخباری مبنی‌بر مذاکره بر سر معامله دویست میلیارد دلاری تسلیحاتی بین روسیه و عربستان منتشر شد که شامل: خرید هلیکوپتر، تانک و همچنین موشک‌های اس 400 بود؛ اما پس از آن، هیچ‌گونه خبری درباره انعقاد قرارداد قابل ذکری بین دو کشور در رسانه‌ها منتشر نشد. هرچند بهار عربی و موضع‌گیری روسیه در جریان آن باعث شد که روابط ریاض _ مسکو تاحدودی کم‌سو گردد، با آغاز سلطنت ملک سلمان از 23 ژانویه 2015، گسترش نفوذ ایران در یمن و در کنار مرزهای شرقی آن کشور ازیک‌طرف، و راهبرد آمریکا در انعقاد توافق جامع هسته‌ای با ایران و بی‌اعتنایی‌اش به خواسته‌های عربستان ازطرف‌دیگر موجب شد که حکام جدید ریاض با تغییرات گسترده در راهبردهای سیاست خارجی جهت تأمین منافع این کشور، نزدیکی به روسیه را در دستور کار خود قرار دهند؛ به‌این‌منظور، محمد بن سلمان، وزیر دفاع عربستان، در حاشیه نوزدهمین اجلاس اقتصادی سن‌پترزبورگ در 18 ژوئن 2015 (یک ماه پیش از توافق‌نامه هسته‌ای ایران و 5+1) برای نخستین‌بار با ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه دیدار کرد.

در شرایطی که برخلاف نظر عربستان، روسیه در همراهی با ایران و برای پرکردن خلأ وجود ایالات متحده و یافتن راهی برای حل بحران سوریه در چهارچوب دولت اسد، از سپتامبر 2015، مداخله در سوریه را آغاز نمود به‌نظر می‌رسید این دخالت روسیه، مسکو را از ریاض دور کند. رئیس‌جمهور روسیه و محمد بن سلمان در سپتامبر 2016، پیرو دیدار سال 2015 خود، در حاشیه کنفرانس سران «جی 20» مجدداً با یکدیگر دیدار کردند و در آن، میانِ بزرگ‌ترین تولیدکننده اوپک و بزرگ‌ترین تولیدکننده نفت خارج از اوپک توافق شد که به‌منظور کنترل قیمت نفت، طرفین با یکدیگر همکاری کنند و به‌این‌منظور، بیانیه مشترکی را منتشر نمودند. همین توافق سنگ‌بنای همکاری‌های گسترده‌تر طرفین گردید، به‌گونه‌ای که در اواخر سال روسیه پذیرفت جهت کاهش میزان تولید از 1 ژانویه 2017 و به مدت شش ماه به اعضای اوپک بپیوندد. تلاش روسیه برای ایجاد همگرایی بین اوپک و غیر اوپک و همچنین میانجی‌گری در درون اوپک بین ایران و عربستان، سبب انعقاد نخستین توافق بین اعضای اوپک و غیر اوپک پس از پانزده سال شد. موفقیت این توافق سبب گردید که تا مارس 2018 تمدید شود.

این آغاز همکاری موفق درحالی بود که مرور سابقه همکاری‌های اوپک و شوروی و پس از آن، روسیه نشان می‌دهد که این همکاری‌ها نه‌تنها ناموفق، بلکه به‌نوعی سیاه بوده است. ازجمله سوابق این همکاری ناموفق می‌توان به بحران کاهش قیمت نفت خام در دهه 1980 و ازدست رفتن سهم بازار عربستان به نفع سایر شرکا، همکاری روسیه و اوپک در جریان سقوط قیمت نفت در سال 1998 و عدم پایبندی روسیه به تعهدات خود در جریان این موضوع و درنهایت، شکست توافقات روسیه و اوپک در سال‌های 2001 و 2008-2009 اشاره نمود. با داشتن این تجربه در سال 2014 عربستان کوشید که درچهارچوب راهبرد سهم بازار در مقابل کاهش قیمت نفت مقابله کند. اتخاذ این راهبرد سبب کاهش هرچه بیشتر قیمت نفت شد. کاهش قیمت نفت تولیدکنندگان را جهت تأمین بودجه‌های متکی بر نفت، مجبور به تولید هرچه بیشتر می‌نمود و این باعث کاهش بیشتر قیمت نفت می‌گردید. این درحالی بود که در سال 2014، برخلاف دهه 1980، آمریکا نیز کم‌کم به صادرکننده نفت تبدیل شده بود.

نمودار 1. مقایسه رشد تولید سازمان اوپک و غیر اوپک

بین سال‌های 1980ـ1988 و 2008ـ2016

نمودار 2. رشد درآمد عربستان در مقابل سهم بازار

 

نمودار 3. نقاضای جهانی نفت و میزان تأمین آن توسط اوپک و غیر اوپک

نفت، زمینه‌ساز همگرایی

در سال 2106، با توجه به ناکامی در رسیدن به اهداف مدنظر در بازار نفت، عربستان درخصوص تثبیت میزان تولید به‌وسیله همکاری با سایر تولیدکنندگان، تمایلاتی از خود نشان داد؛ ولی شفاف نبودنِ راهبرد این کشور، باعث ناموفق بودنِ نشست آوریل 2016 در تثبیت میزان تولید و جدایی عربستان از روسیه شد. این درحالی بود که یک سری از جلسات بین‌دولتی و موافقت‌نامه‌ها درباره همکاری‌های فنی در سطوح پایین بین ریاض و مسکو، زمینه‌هایی را برای گفتگوهای بیشتر فراهم می‌نمود. گفتگوهای بیشتر بین طرفین، سرانجام پس از کنفرانس سران «جی 20» در سپتامبر 2016 در چین و پس از جلسه بین پوتین و محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان، برای همکاری در زمینه بازار نفت نتیجه داد. همین توافق سبب شد که از حدود 2/1 میلیون بشکه کاهش تولید بین اعضای اوپک و تولیدکنندگان غیرعضو، اعضای اوپک هشتصد هزار بشکه را تقبل نمایند که ازاین‌میان، سهم عربستان حدود یک سوم یعنی 250 هزار بشکه بود. از چهارصد هزار بشکه مورد تعهد اعضای غیر اوپک برای کاهش نیز روسیه به‌تنهایی 230 هزار بشکه را تقبل نمود.

نمودار 4. چهارچوب همکاری‌های عربستان و روسیه

هماهنگی بین ریاض و مسکو در کاهش قیمت نفت تا آنجا پیش رفت که این دو کشور، خارج از چهارچوب اوپک برای سایر اعضا نیز تصمیم‌گیری می‌کردند، به‌گونه‌ای که در اکتبر 2018 خبرگزاری رویترز گزارش داد روسیه و عربستان در سپتامبر 2018 توافق کردند: میزان تولید نفت خود را افزایش دهند و این تصمیم را نیز قبل از جلسه وزارتی این سازمان در الجزایر به اطلاع ایالات متحده رساندند. نکته قابل توجه دراین‌میان، توافق روسیه و عربستان قبل از جلسه با سایر اعضای سازمان اوپک و توافق سایر اعضای این سازمان است. این درحالی بود که بدون حضور سایر تولیدکنندگان عضو اوپک که در شورای همکاری خلیج فارس نیز حضور دارند، رسیدن به اهداف توافق برای عربستان و روسیه بسیار مشکل بود.

استفاده از موضوع نفت برای همگرایی میان روسیه و عربستان و موفقیت‌های به‌دست‌آمده در آن، چنان موجب نزدیکی مقامات دو کشور شد که جهت پاسخ‌دهی به نیازهای متقابل، پادشاه عربستان برای نخستین‌بار در تاریخ روابط دیپلماتیک بین دو کشور و از زمان امپراتوری شوروی به مدت سه روز از 4 اکتبر 2017 به مسکو سفر کرد. طی این دیدار، ازجمله درخواست‌های پوتین، گسترش همکاری درخصوص افزایش قیمت نفت و سرمایه‌گذاری عربستان در روسیه بود. در جریان این دیدار، پانزده موافقتنامه همکاری در حوزه‌های فناوری، دفاع و کشاورزی به امضاء طرفین رسید که شاخص‌ترین آنها عقد قرارداد سه میلیارد دلاری خرید اسلحه به‌خصوص سیستم دفاع موشکی اس 400، امکان گسترش آن به بخش هواپیما و هلیکوپتر و همچنین بومی‌سازی تولید تسلیحات روسی در عربستان بود. ازجمله این بومی‌سازی، بررسی امکان انتقال فناوری ساخت موشک‌های ضد تانک، راکت‌اندازها و آخرین نسخه اسلحه کلاشینکف و همچنین موشک‌های با برد بلند اس 400 بود.

در پاسخ به درخواست پوتین جهت همکاری بیشتر با عربستان، درخصوص افزایش قیمت نفت و همچنین سرمایه‌گذاری عربستان در روسیه، عربستان پذیرفت که در صنایع و پروژه‌های انرژی، تأسیسات تولید گاز و همچنین صنایع پتروشیمی روسیه سرمایه‌گذاری کند. برخی اخبار از سرمایه‌گذاری دویست میلیارد دلاری عربستان در صنایع نظامی روسیه خبر دادند که این حجم سرمایه‌گذاری می‌تواند جهش بزرگی برای این صنایع ایجاد کند. دراین‌چهارچوب، و در حاشیه کنفرانس «داووس کویر» که در 23 اکتبر 2018 در عربستان برگزار شد، وزیر انرژی عربستان گفت که این کشور علاقه‌مند است سی درصد از پروژه 5‌/‌25 میلیارد دلاری تولید ال‌اِن‌جی روسیه با نام نواتک[1] در قطب شمال را خریداری کند. همچنین شرکت عربستانی آرامکو با شرکت روسی سیبور[2] درخصوص سرمایه‌گذاری مشترک در ساخت و تأسیس یک مجتمع پتروشیمی به ارزش 1‌/‌1 میلیارد دلار مذاکره خود را آغاز نمود. همچنین آرامکو همزمان با شرکت‌های روس‌نفت[3] و گازپروم نفت[4] به‌عنوان شرکت‌های دولتی در روسیه که در تولید نفت فعال‌اند درخصوص پتانسیل سهم عرضه نفت مذاکره، و یک پروژه تحقیقات و توسعه مشترک را نیز تعریف کرده‌اند.

نمودار 5. مقایسه همکاری‌های روسیه و اعضای اوپک