موانع عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای


حسین عسگریان

موانع عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای

 
چهارشنبه 31 خرداد 1396
 



روزهای هشتم و نهم ماه جون سال جاری شهر آستانه پایتخت کشور قزاقستان میزبان تازه‌ترین نشست سران «سازمان همکاری‌های شانگهای» (SCO) بود. در این نشست هند و پاکستان عضویت کامل سازمان را به دست آوردند. این درحالی بود که موضوع عضویت ایران در این سازمان که از سال‌ها پیش موضوع بسیاری از تحلیل‌های کارشناسی است، همچنان در دستورکار این سازمان قرار نگرفت. «سازمان همکاری شانگهای» یک سازمان منطقه‌ای با هویت و کارکرد امنیتی ـ دفاعی (طبق اساسنامه سازمان) است که در سال ١٩٩٦ با محوریت دو کشور روسیه و چین بنیان نهاده شد و طی بیش از بیست‌ ساله گذشته گسترش قابل توجهی را تجربه کرده است. ایران به همراه هند و پاکستان در سال 2005 به عضویت ناظر در سازمان همکاری شانگهای پذیرفته شد و از آن مقطع به بعد، به‌صورت فعالانه و مستمر موضوع تغییر عضویت از وضعیت ناظر به اصلی را دنبال نمود. در نشست سران سازمان همکاری شانگهای که در شهر تاشکند ازبکستان در ژوئن 2010 برگزار شد، آیین‌نامه‌ای حاوی بندهایی کلی درخصوص شرایط اعطای عضویت کامل به تصویب سران رسید. یکی از بندهای مهم این آیین‌نامه، تصویب ماده‌ای بود که به‌موجب آن یکی از شرایط اعطای عضویت کامل به کشور متقاضی «تحت تحریم نبودن کشور متقاضی در شورای امنیت سازمان ملل» بود. در ادامه همین روند، در نشست سران سازمان همکاری شانگهای که در دوشنبه تاجیکستان در سپتامبر 2014 برگزار شد، برمبنای آیین‌نامه مصوب نشست تاشکند (سال 2010)، دو سند برای اعطای عضویت کامل به کشورهای متقاضی به تصویب رسید. نکته قابل توجه اینکه در این دو سند، بند مربوط به «تحت تحریم نبودن کشور متقاضی در شورای امنیت سازمان ملل» به‌عنوان یکی از شرایط اعطای عضویت کامل به کشور متقاضی مورد تصویب قرار گرفت و مسیر عضویت کامل ایران را در سازمان همکاری شانگهای سخت‌تر نمود. درنهایت در اجلاس سران سازمان همکاری شانگهای در اوفا فدراسیون روسیه که در نهم ژوئیه 2015 (18 تیر 1394) برگزار شد، موضوع تبدیل عضویت اعضای ناظر به اصلی به‌صورت جدی‌تری مطرح گردید و دو کشور هند و پاکستان به‌عنوان عضو اصلی پذیرفته شدند و مقرر شد پس از طی مراحل قانونی و اداری، فرایند عضویت رسمی آنها آغاز شود که در اجلاس اخیر آستانه این دو کشور به‌طور رسمی به عضویت دایم این سازمان در آمدند. به‌دنبال برگزاری نشست اوفا به ایران ضمانت داده شد که روند اعطای عضویت کامل در سازمان به این کشور، نه بعد از رفع تحریم‌های بین‌المللی بلکه بلافاصله بعد از انعقاد توافقات اولیه درباره برنامه هسته‌ای‌اش آغاز شود. به‌دنبال توافق هسته‌ای ایران انتظار می‌رفت فرایند عضویت کامل ایران با سرعت بیشتری پیگیری شود؛ اما همچنان این موضوع به‌دلایل مختلف به تعویق افتاده است. در این یادداشت تلاش شده مهم‌ترین عوامل تأثیرگذار در به تأخیر افتادن عضویت ایران در سازمان همکارس شانگهای مورد بررسی قرار گیرد.

1. نوع نگاه ایران به نظام بین‌الملل: شاید یکی از مهم‌ترین موانع پیشروی عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای نوع نگاه ایران به مناسبات بین‌المللی باشد. ایران پس از پیروزی انقلاب اسلامی نگاهی هویت‌محور و مبتنی‌بر مخالفت با نظم بین‌المللی به سرکردگی آمریکا داشته و خواهان تغییر وضع موجود بوده است. این درحالی است که رویکرد سازمان همکاری شانگهای غیرایدئولوژیک، عملگرایانه و مخالف با تقابل و تنش با قدرت‌های فرامنطقه‌ای به‌ویژه با ایالات متحده آمریکا و پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) و ورود به بحران‌های منطقه‌ای است؛ بنابراین هرگونه تقابل و تنش سیاسی و نظامی میان ایران و غرب مانعی جدی درزمینه عضویت ایران در این سازمان خواهد بود. مطمئناً اعضای سازمان همکاری شانگهای به‌خصوص دو عضو اصلی آن یعنی روسیه و چین نمی‌خواهند با پذیرش عضویت دائم ایران در این سازمان نگاه ضد وضع موجود ایران و امنیتی دیدن این سازمان در نظر آمریکایی‌ها را پررنگ سازند.

2. برنامه هسته‌ای ایران: برنامه هسته‌ای ایران یکی از مهم‌ترین موانع الحاق ایران به سازمان همکاری شانگهای محسوب می‌گردد. تا پیش از توافق هسته‌ای ایران این سازمان به‌طور جدی نگران افزایش دامنه بحران هسته‌ای ایران و سرایت آن به منطقه بودند. خطر حمله آمریکا و رژیم صهیونیستی به ایران و کشیده شدن این امر به سازمانی که به هیچ‌وجه خواهان تقابل با قوانین بین‌المللی، سازمان ملل متحد و کشورهای غربی را نداشت، ازجمله مهم‌ترین عوامل مخالفت با عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای محسوب می‌شد که تبلور خود را در تصویب شرط عدم تحریم بودن کشور متقاضی در شورای امنیت سازمان ملل برای عضویت در این سازمان نشان داد؛ اما بعد از توافق هسته‌ای ایران با گروه 5+1 به‌نظر می‌رسد که کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای همچنان نگران نتایج این توافق هستند به‌خصوص با روی کار آمدن دولت ترامپ در آمریکا و انتقادات جدی این کشور از توافق هسته‌ای، نگرانی‌ها‌ از نتیجه این توافق تشدید شده است. درهمین‌راستا درحالی ‌که بعد از توافق هسته‌ای و تا قبل از نشست آستانه چین و روسیه موافقت خود را برای عضویت ایران اعلام نموده بودند اما در این نشست همچنان ورود ایران را مسکوت گذاشتند.

3. نوع نگاه ایران به اسلام سیاسی: یکی دیگر از موانع عضویت دائم ایران در سازمان همکاری شانگهای را باید در رویکرد و تفسیر متفاوت ایران از اسلام سیاسی در سطح منطقه آسیای مرکزی دانست. مبارزه با افراط‌گرایی دینی ازجمله مهم‌ترین اهداف این سازمان محسوب می‌‌شود که در ظهور داعش نیز بر نگرانی‌ها افزوده است، در‌این‌میان اگرچه اختلاف‌نظر جدی در میان دوطرف درزمینه تروریستی و افراطی بودن بسیاری از این گروه‌ها وجود ندارد؛ اما تفسیر متفاوت ایران از احزاب اسلامی میانه‌رو در منطقه مثل حزب نهضت اسلامی تاجیکستان و برخی جریان‌های میانه‌رو مذهبی در افغانستان باعث شده است که برخی از کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای عضویت دائم ایران را عامل مخل در جریان مقابله با جریان‌های مذهبی و افراطی در منطقه بدانند. برهمین‌اساس است که مخالفت تاجیکستان با عضویت ایران یکی از دلایل عدم مطرح شدن موضوع عضویت ایران در چند نشست اخیر سران این سازمان برشمرده شده است.

4. عدم وجود بستر داخلی برای پذیرفتن تعهدات شانگهای: عضویت کامل در سازمان همکاری شانگهای مستلزم پذیرش برخی تعهدات به‌خصوص در زمینه‌های امنیتی و نظامی است. جمهوری اسلامی ایران از پس از پیروزی انقلاب اسلامی و با شعار نه شرقی و نه غربی تأکید فراوانی بر موضوع استقلال ازجمله استقلال امنیتی داشته است و قوانین اساسی کشور نیز برمبنای حفاظت از این استقلال تنظیم و تدوین گردیده است. بر این اساس هرگونه حضور در سازمان‌های منطقه‌ای و امنیتی مستلزم پذیرش برخی تغییرات و دگرگونی‌های قانونی و حتی ذهنی می‌باشد. مشکلات و چالش‌های ناشی از این تغییرات را در استفاده از پایگاه هوایی نوژه همدان ازسوی روسیه علیه گروه‌های تروریستی در سوریه را شاهد بودیم. چنین مشکلاتی را می‌توان یکی دیگر از دلایل عدم عضویت کامل ایران در سازمان همکاری شانگهای دانست.

5. فشار ایالات متحده آمریکا و رژیم صهیونیستی: بدون شک یکی دیگر از دلایل عدم نگاه مثبت به عضویت دائم ایران در سازمان همکاری شانگهای مخالفت‌های آمریکا و رژیم صهیونیستی است. جدا از لابی‌های قدرتمند رژیم صهیونیستی در روسیه روابط نزدیک و سطح بالای روسیه با رژیم صهیونیستی می‌تواند ازجمله دلایلی باشد که روسیه نخواهد مناسبات خود با این رژیم را با نزدیک‌ترشدن به ایران یا احیاناً موافقت با عضویت ایران در شانگهای تحت تأثیر قرار دهد. دراین‌میان چین نیز همچنان با ادامه رویکرد احتیاطی خود درقبال مسائل بین‌المللی، اقتصاد را در رأس اولویت‌های خود قرار داده و از ورود به مسائل چالش‌زا پرهیز می‌‌کند.

با توجه به موارد فوق می‌توان گفت که هرگونه تقابل و تنش سیاسی و نظامی میان ایران و غرب نه‌تنها  منجربه تأخیر در فرایند عضویت دائم ایران در سازمان همکاری شانگهای خواهد شد و این کشورها همواره به بهانه‌ای مانع تحقق این امر خواهند گشت بلکه ورود و تعامل ایران را در هرگونه سازمان منطقه‌ای با اشکال مواجه خواهد کرد. در مجموع می‌توان گفت، کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای برای عضویت دائم ایران در این سازمان در انتظار عادی‌سازی روابط میان ایران و غرب نشسته‌اند.