سفر آقای روحانی به ژاپن؛

گزاره‌های قابل‌تأمل

بنا بر اعلام مراجع رسمی ریاست جمهوری ایران در 28 آذر با مقامات ژاپن در توکیو ملاقات خواهد کرد. این دیدار در ادامه سفر «شینزو آبه» نخست‌وزیر ژاپن به ایران در ماه ژوئن سال جاری به انجام می‌رسد. بااینکه مقامات ایران و ژاپن سفر شینزو آبه به تهران را در چارچوب دیدارهای عادی دیپلماتیک قرار دادند اما، بسیاری سرآغاز فصل جدیدی در روابط ژاپن در منطقه خاورمیانه و نیز ایران در فضای بین‌المللی تعبیر کردند. در آستانه سفر آقای روحانی به ژاپن، سناریوهای متعددی در رسانه‌های بین‌المللی درباب چرایی این سفر ارائه شده است. نقطه تمرکز اکثر تحلیلگران احتمال میانجیگری ژاپن میان ایران و آمریکاست. اینکه این سناریو تا چه میزان با واقعیات صحنه منطبق است، را نمی‌توان بدون اتکا به شواهد مستدل به اثبات رساند. از این‌رو، تنها راه رصد تحولات و پیگیری آن است.

ژاپن به‌عنوان یکی از اعضای شورای امنیت و نیز گروه هشت، با ایران و آمریکا در سطوح مختلف روابط خوبی را دارد. نوع و شکل روابط ژاپن با هر یک از این بازیگران وابسته به نیاز‌های امنیتی نظیر وابستگی به چتر امنیتی آمریکا در تأمین امنیت ملی و نیازهای اقتصادی نظیر وابستگی شدید به منابع انرژی در خاورمیانه و واردات نفت از ایران است. طرفداران سناریوی میانجیگری ژاپن با اتکا به این مدعا، براین باورند که نیازهای اقتصادی و امنیتی ژاپن تحت تأثیر روابط ایران و آمریکا قرار گرفته و باید در گام نخست با کاهش سطح تنش و در گام نهایی ایجاد فضا برای مذاکره مستقیم از این مرحله عبور کرد. همان‌طور که اشاره شد، ژاپن برای گسترش روابط با ایران و حضور در قامت یک میانجی (احتمالی) دلایل بسیاری دارد، که از آن زمره می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. ژاپن بیش از 80 درصد نفت مورد نیاز خود را از منطقه خاورمیانه وارد می‌کند. هرگونه تنش و بحران احتمالی میان ایران و آمریکا و متحدان منطقه‌ای این کشور امنیت خطوط انتقال انرژی را تحت تأثیر قرار می‌دهد و به‌تبع اقتصاد وابسته ژاپن را متأثر خواهد کرد. برهمین مبنا به نظر می‌رسد انگیزه نخست ژاپن از میانجیگری میان ایران و آمریکا، کاهش تنش‌ها در منطقه خاورمیانه و تضمین جریان امن انرژی است.

2. افزایش احتمالی تنش و ناامنی در خاورمیانه موجبات نگرانی ژاپن را فراهم آورده و این کشور از طرق مختلف درصدد حفط چرخه انتقال انرژی است. از یکسو در تلاش برای کاهش سطح تنش میان ایران و آمریکاست و باور دارد اگر این اتفاق بیفتد، ایران نقش مؤثری در تولید و بازتولید امنیت در منطقه دارد، از سوی دیگر، با ارسال 270 نیروی نظامی در قالب «نیروهای دفاع از خود» به‌عنوان تیمی تحقیقاتی و پشتیبانی درصدد آزمون خود برای ورود به موضوعات فرامنطقه‌ای است. اگرچه، حضور نیروهای ژاپنی واکنش‌های مثبت و منفی بسیاری را در منطقه و فراتر از آن ایجاد کرده است.

3. بررسی دوره نخست وزیری شینزو آبه بسیار مهم است، اصلاحات وی در ساختار سیاسی و راهبردی ژاپن گواه این مدعاست که این کشور تمایل دارد در مسیر تبدیل شدن به یک بازیگر فعال در سطح جهانی گام بردارد. سیاست‌گذاران ژاپن بر این باور هستند که اقتصاد قدرتمند ژاپن این ظرفیت را دارد که حضور فعالی در عرصه بین‌المللی ایفا نماید. ایران این امکان را برای ژاپن فراهم می‌آورد تا در موضوعی که در سطح جهانی مطرح است، یعنی میانجیگری میان ایران و آمریکا و یا کاهش سطح تنش میان این دو بازیگر ورود پیدا کند.

4. روابط نزدیک شینزو آبه و دونالد ترامپ یک سناریو دیگر را از سوی برخی از تحلیلگران مطرح کرده است. موضوع ایران می‌تواند تبدیل به مهمترین شکست دولت ترامپ باشد و در مبارزات انتخاباتی پیشروی آمریکا، ترامپ را به دردسر بیندازد. از این‌رو، آبه در تلاش برای ایجاد روندی اثربخش در کاهش سطح تنش میان ایران و آمریکاست که در سایه آن نیز بتواند امتیازات خود را از آمریکا بگیرد. بر همین مبنا به نظر می‌رسد ژاپن با حل بحران دو کشور ایران و آمریکا به‌نوعی به دنبال تضمین امنیت ملی خود نیز است آن‌هم در شرایطی که ترامپ به دنبال کاهش میزان تعهدات خود نسبت به متحدان منطقه‌ای خود است.

5. ژاپن اگرچه ملاحظات جدی در روابط خود با آمریکا دارد اما تحریم‌های سرسختانه آمریکا علیه ایران، ضربات اقتصادی جدی به ژاپن وارد آورده، که درصورت موفقیت ژاپنی‌ها برای میانجیگری میان ایران و آمریکا و لغو تحریم‌های آمریکایی علیه ایران، به‌طور قطع ژاپن یکی از منتفعان اصلی آن خواهد بود.

اگر دیدار آقای حسن روحانی از ژاپن در چارچوب دیدارهای عادی سران و یا در مسیر سناریوی میانجیگری ژاپن قرار گیرد، نکته حایز اهمیت نگاه ایالات متحده به تعاملات سیاسی ج.ا. ایران است. آمریکا دلایل بسیاری برای رصد دقیق این دیدار دارد. دلایلی که ژاپن از منظر آمریکایی می‌تواند نقش میانجی را داشته باشد:

1. ژاپن متحد سنتی و مورد اعتماد آمریکا است. از این‌رو، احتمال اینکه ژاپن بخواهد پیام آمریکا را به ایران از کانالی صحیح منتقل نماید کم نیست.

2. عدم موفقیت سیاست فشارحداکثری آمریکا بر ایران، آمریکا را مجاب به پذیرش دیگر گزینه‌ها  برای حل موضوع مسئله هسته‌ای ایران کرده است. 

3. سخنان مقامات ایرانی مبنی بر کاهش سطح تعهدات برجامی ایران موجب نگرانی آمریکا و متحدان او شده است.

4. بی‌نتیجه ماندن مذاکرات آمریکا و کره‌شمالی، چالش بزرگی را پیش‌روی سیاست خارجی ترامپ در قبال مهار بحران قرار داده است. موفقیت احتمالی روند کاهش سطح تنش با ایران می‌تواند تبدیل به دستاوردی بزرگ برای ترامپ گردد.

5. تبادل زندانیان میان ایران و آمریکا و تقدیر ترامپ از آن، خوش‌بینی‌ها را در میان بسیاری از تحلیلگران ایجاد کرده است.

6. آمریکا در سال‌های اخیر در چارچوب واگذاری مسئولیت به متحدان و معتمدین خود رد مناطق مختلف عمل کرده است. به‌نظر می‌رسد، در نگاه آمریکایی ورود ژاپن به مسائل جهانی می‌تواند  به آمریکا در منطقه شرق آسیا کمک کند. ژاپن بازیگری فعال در شرق آسیا جایی که چین و کره شمالی به‌عنوان دو بازیگر مشکل‌ساز برای آمریکا حضور دارند.

در پایان، با مرور نگاه ژاپن به مسائل منطقه‌ای و جهانی می‌توان گفت، ژاپن عزم جدی برای کاهش سطح تنش میان ایران و امریکا دارد. در این راستا ژاپنی‌ها براین باور هستند که، تلاش‌ها در این زمینه باید مستمر باشد و با تعاملات محدود و منقطع نمی‌توان انتظار نتایج قابل‌ملاحظه داشت. اما، سؤال اصلی این است که آیا شرایط برای میانجیگری ژاپن فراهم است؟ ژاپن در برخی حوزه‌ها نظیر ضمانت‌های امنیتی بازیگری فاقد قدرت محسوب می‌شود؛ این عامل در کنار سطح روابط کنونی ژاپن و آمریکا، اثربخشی میانجیگری ژاپن را با تردیدهای بسیار مواجه می‌سازد. البته در موضوعات اینچنینی مهمترین نکته، اراده طرفین برای مذاکره است که تاکنون نشانه‌های جدی برای تأیید آن به دست نیامده است.