آینده‌نگاری در روابط بین‌الملل

معرفی تکنیک‌های منتخب

سرعت دگرگونی پدیده‌ها و رویدادها در عرصه‌های داخلی، منطقه‌ای و بین‌المللی به‌گونه‌ای است که دانش‌پژوهان و پژوهشگران حوزه روابط بین‌الملل و مطالعات منطقه‌ای را ناگزیر از توجه به آینده می‌کند. تأمین بستر و مبنایی اولیه از ادبیات به‌منظور آشنایی دانش‌پژوهان و پژوهشگران با مبانی تحقیق در حوزه آینده، دستورکاری برای نویسندگان و ناشران در این حوزه بوده است.

همچنین، همه دولت‌مردان ناگزیر از شناخت محیط منطقه‌ای و بین‌المللی هستند. بدون شناخت محیط منطقه‌ای و بین‌المللی، تصمیمات اتخاذشده از سوی تصمیم‌گیران عرصه سیاست خارجی، نمی‌تواند مفید و واقعی باشند، به خوبی اجرا شوند و به اهداف موردنظر دست یابند. تصمیم‌گیری صحیح معطوف به شناخت تصمیم‌گیرندگان از گذشته، حال و درک و فهمشان از آینده استوار است. اگر شناخت گذشته و امروز مبتنی بر واقعیت‌هایی است که به وقوع پیوسته‌اند، شناخت آینده تصویری است از روندهای فعلی و اراده‌ها و تحولات احتمالی که در شکل‌گیری جهان ایفای نقش می‌کنند. اطلاع نسبی از آنچه که ممکن است در آینده اتفاق افتد و وقوع آن محتمل است، در فضای فعلی حاکم بر تحولات عرصه منطقه‌ای ضروری به نظر می‌رسد. این شناخت به برنامه‌ریزان و سیاستمداران کمک می‌کند تا در عرصه‌های مختلف با اطمینان خاطر برنامه‌ریزی نمایند. بدون شک کشورهایی که چشم‌اندازهای آتی خود را ترسیم می‌کنند، توانایی بیشتری برای مقابله با تهدیدها و چالش‌های فرارو خواهند داشت و همچنین به‌گونه‌ای بهتر از فرصت‌های ایجادشده بهره‌برداری خواهندکرد. ما باید این نکته را در نظر بگیریم که آینده‌های متفاوتی ممکن است وجود داشته باشد و ما می‌توانیم در ایجاد هر یک از آنها نقش داشته باشیم.

بر اساس ضرورت فوق، لزوم نگارش کتاب‌هایی در حوزه آینده‌نگاری احساس شد. ازاین‌رو، در ادبیات موجود در حوزه مطالعات آینده، تلاش‌های بسیاری اعم از تألیف و ترجمه انجام‌گرفته است که به بررسی آن به‌عنوان «روش تحقیقی که از تکنیک‌های متعددی برخوردار است» پرداخته‌اند. اگرچه به این موضوع در رشته‌های مختلف پرداخته‌شده است، اما هر یک از منظر خود به درک و فهم مبانی مطالعات آینده پرداخته‌اند، به‌گونه‌ای که شناخت این روش تحقیق را برای دانش‌پژوهان و پژوهشگران عرصه روابط بین‌الملل و مطالعات منطقه‌ای دشوار و پر ابهام کرده است.

از طرف دیگر بیشتر ادبیات موجود در این حوزه به تشریح آن با گزاره‌های نظری و انتزاعی پرداخته‌اند و از تبیین آن به‌صورت آموزشی و عملیاتی بازمانده‌اند. هرچند ادبیات اندکی نیز وجود دارد که تلاش کرده است با گزاره‌های بیشتر روشی، با ذکر مثال‌هایی کوتاه و پراکنده و نه منسجم در حوزه روابط بین‌الملل و امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران به‌عنوان گامی آغازین در مسیر این مهم، همت گمارند. در این راستا می‌توان به کتاب «فنون پیش‌بینی» علی عبدالله خانی اشاره کرد.

بنابراین با توجه به کمبودهای این عرصه از یک سو و لزوم برگزاری کارگاه‌های آموزشی آینده‌نگاری، به عنوان یکی از اهداف مؤسسه مطالعات و تحقیقات بین‌المللی ابرار معاصر تهران، ضرورت نگارش متونی در قالب آموزشی-عملیاتی احساس می‌شود. به این منظور در این کتاب تلاش شده است از منظری آموزشی- عملیاتی، در جهت برگزاری کارگاه‌های آموزشی، به‌جای پرداختن به تکنیک‌های متعدد برای «آینده‌نگاری» صرفاً به آموزش و شناخت عملیاتی پنج تکنیک «سناریونویسی»، «تحلیل اهداف»، «تحلیل روند»، «لایه‌لایه علی»، «دلفی» و «روش آمیخته» پرداخته شود. به این منظور رساله‌ها و پایان‌نامه‌های دانشگاه‌های تهران که با روش آینده‌پژوهی در حوزه روابط بین‌الملل نگارش شده بود، موردبررسی قرار گرفت. از میان این آثار، پنج رساله دکتری با عنوان‌های؛ «آینده گفتمان اسلام سیاسی در خاورمیانه (از 2011 الی 2021)» نویسنده؛ حمیدرضا اکبری، «روندهای آینده دموکراسی در خاورمیانه تا 2025 و تأثیر آن بر منافع ملی جمهوری اسلامی ایران» نویسنده؛ مجتبی شریعتی، «ماهیت دولت و امنیت منطقه‌ای در خاورمیانه» نویسنده؛ طهمورث غلامی، «آینده دموکراسی در خاورمیانه عربی در پرتو تحولات خاورمیانه عربی» نویسنده؛ پریسا کریمی و «آینده نظام منطقه‌ای خاورمیانه و سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران» نویسنده؛ نجمیه پوراسمعیلی، مبنایی برای آموزش عملیاتی این تکنیک‌ها قرارگرفته است.

لازم به ذکر است که «آینده‌پژوهی در تمام طول دوران شکل‌گیری‌اش به‌عنوان یک روش پژوهش و پس‌ از آن به‌عنوان یک رشته مطالعاتی مستقل، شاهد مباحثات بسیاری در خصوص نام و عنوان مناسب و امکان یا عدم امکان تعیّین یافتنش به شکل یک رشته علمی ‌مستقل بوده است. اسامی ‌مختلفی برای نامیدن این روش و این رشته مطرح گردید که از آن میان می‌توان به واژه‌هایی چون؛ آینده‌شناسی^[1]، آینده‌گرایی^[2]، پژوهش‌های آینده^[3]، دانش آینده^[4] و... اشاره کرد. از آن میان واژه «مطالعات آینده»^[5]، به‌ویژه در محافل آکادمیک ایالات‌متحده، بیشتر پذیرفته‌شده و به کار می‌رود». اما در این نوشتار به پیروی از سنت اروپایی، به‌طور عمده، واژه «آینده‌نگاری» بر «آینده‌پژوهی» ترجیح داده می‌شود. اگرچه در منابع مختلفی که برای تهیه این نوشتار استفاده شده است، تعابیر متفاوتی برای نامیدن این روش علمی به‌کاررفته است، اما لازم به ذکر است که تا حد امکان در متن پیش‌رو، مفهوم آینده‌نگاری به‌جای سایر مفاهیم، جایگزین ‌گردید، اگرچه سعی شد که همچنان در برخی گزاره‌های استفاده شده از بسیاری از منابع، وفاداری به متن رعایت شود.

این نوشتار در سه فصل سازماندهی شده است؛ در فصل اول به کلیات آینده‌نگاری در روابط بین‌الملل پرداخته شده‌است، در فصل دوم در چهار بخش مجزا، همراه با مطالعه موردی، تکنیک پنج‌گانه «سناریونویسی»، «تحلیل اهداف»، «تحلیل روند»، «لایه‌لایه علی»، «دلفی» بررسی و آموزش داده می‌شود و در نهایت در فصل سوم، در قالب جمع‌بندی، ابتدا به معرفی تکنیک آمیخته در آینده‌نگاری به عنوان یک روش بدیل پرداخته می‌شود و سپس ابهامات مفهومی و روشی آینده‌نگاری، مورد تبیین و واکاوی قرار می‌گیرد.