تحرکات جنگ‌طلبانه محور ریاض و دوحه در بحران سوریه

در میان تحولات جاری در خاورمیانه، بحران سوریه به‌خاطر موقیعت جعرافیایی و ماهیت سیاسی دولت دمشق از اهمیت و جایگاه خاصی در میان بازیگران منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای برخوردار است. هر یک از کشورها متأثر از جایگاه سیاسی و قطب‌بندی‌های منطقه‌ای، وارد تحولات سوریه شدند. در این میان نقش و عملکرد دو کشور قطر و عربستان در این بحران بیش از سایر کشورها جای تأمل و بحث دارد. سوریه طی سالیان متمادی پیشرو تحولات و جریانات سیاسی در کل جهان عرب بود. پایه‌های ایدئولوژیک حزب بعث روی ناسیونالیسم عربی و سوسیالیسم اقتصادی قرار داشت و این امر اتوماتیک‌وار این کشور را در کانون توجهات گروه‌ها، جریانات سیاسی و حتی دولت‌های عربی مخالف نظم غربی قرار می‌داد. سوریه در دوره حافظ اسد قوی‌ترین و تشکیلاتی‌ترین ارتش را داشت و نیروی اطلاعاتی بسیار هوشمندی در اختیار داشت، که در صورت اراده می‌توانست در کشورهای عربی مسبب بحران و تحولات گردد. مسئله دیگری که اهمیت سوریه را در منطقه دوچندان می‌کرد؛ اتحاد استراتژیک این کشور با اتحاد جماهیر شوروی سابق و جمهوری اسلامی ایران بود که رژیم‌های محافظه‌کار متحد غرب را به‌شدت نگران ساخته بود. سیره و روش سیاسی حافظ اسد بعد از خود نیز ادامه یافت و بشار اسد وارث تاج و تخت حافظ با وجودِ تمام فراز و نشیب‌های سیاسی، دوستی با ایران و مخالفت با آمریکا را دنبال ساخت.
تحولات موسوم به بیداری اسلامی در یک چنین شرایط و بستری رخ داد و سوریه نیز در موج تلاطمات این بحران‌ها قرار گرفت. در این میان کشورهای عربی که مترصد فرصتی برای ضربه زدن به دولت اسد بودند؛ یک‌صدا به مخالفت با دولت سوریه در برابر جمعیت‌های معترض پرداختند. ریاض و دوحه با توجه به داشتن منابع مالی فراوان و امپراطوری‌های رسانه‌ای به بازنمایی و برجسته کردن بحران سوریه در سطح بین‌المللی کردند.
بی‌گمان برجسته‌تر شدن بحران و ورود قدرت‌های خارجی به این مسئله، به شکل خودکار زمینه را برای خشن شدن بحران و افزایش گروه‌های تروریستی در سوریه فراهم کرد. از این‌رو بی‌جهت نیست که چاک هیگل وزیر دفاع سابق آمریکا استراتژی باراک اوباما در سوریه را که بر خروج اسد از قدرت تأکید داشت، عاملی مؤثر در تشدید نزاع در این کشور می‌دانست. این قضیه برای قطر و عربستان نیز صدق می‌کند. این کشور‌ها از همان ابتدا سیاست خود را بر روی تقویت مخالفان و سقوط اسد از قدرت گذاشتند. در سایه حمایت‌های سیاسی و نظامی این کشور‌ها است که گروه‌هایی همچون النصره، جیش‌الاسلام، و فیلق الرحمن شکل می‌گیرد. همه این گروه‌ها زیر چتر حمایتی محور دوحه، ریاض و آنکارا بر سر مبارزه با دولت سوریه اتفاق‌نظر دارند.
اما مسئله بسیار مهمی که در این میان مطرح است اینکه با وجود اشتراک نظر گروه‌های ستیزه‌جو در سوریه بر سر حذف اسد، هر یک از این گروه‌ها از ایدئولوژی و گفتمان متفاوتی تبعیت می‌کنند. جالب اینجاست که حامیان خارجی این گروه‌ها نیز از انسجام کامل برخوردار نیستند. قطر و عربستان با وجود داشتن علقه‌های مشترک در بحران سوریه، اهداف و رویکرد متفاوتی را در سوریه دنبال می‌کنند. برای عربستان اولویت تغییر نظم منطقه‌ای با روی‌ کار آوردن گروه‌های افراط‌گرا است. در این راستا ملک سلمان پادشاهی عربستان رویکرد متحد کردن گروه‌های ستیزه‌جو را در برابر دولت سوریه پیش گرفته است؛ در برابر قطر ضمن مخالفت با گروه‌های افراط‌جوی سلفی، طرفدار رویکرد اخوانی در بحران سوریه است. حاکمان قطر از این طریق به‌دنبال مطرح ساختن جایگاه و اعتبار سیاسی خود در منطقه و نزد آمریکا هستند.
امروزه قطری‌ها در سطح منطقه در تلاش هستند تا جایگزین عربستان در تعامل با آمریکا شود و اولویت‌های خود را بی‌واسطه با واشنگتن تنظیم سازند. با عطف به این امر، رویکردی نرم‌تر در قیاس با عربستان در بحران سوریه در پیش گرفته‌اند. از این‌رو بی‌جهت نیست که دولت قطر مخالفان سوری را تشویق به مذاکره با دولت سوریه می‌کند. این در حالی‌ است که سعودی‌ها کماکان بر خروج بی‌قید‌وشرط اسد از قدرت تأکید دارند. باوجوداین اختلاف نگرش‌ها در حدی نیست که دو کشور را از چهارچوب طرح کلی حذف اسد از قدرت باز دارد. هر دو کشور درپی واژگونی دولت سوریه از مجرای شورش‌های داخلی است و در همین خصوص دولت قطر طی هفته اخیر میزبان دو گروه بزرگ شورشی، جیش‌الاسلام و فیلق اسلام بود. این گروه‌ها در حومه دمشق بر علیه یکدیگر وارد منازعه شده بودند و همین امر باعث پیشروی نیروهای اسد و تصرف شرق غوطه در اطراف دمشق شد.
در این میان دولت قطر با میانجیگری میان گروه‌های شوروشی، آنها را در دوحه به حضور پذیرفت و طی مذاکرات متعدد، مانع از کشدار شدن بحران و نزاع میان این دو گروه شد. هم‌زمان با تلاش‌های دیپلماتیک قطری‌ها جهت حفظ و برقراری انسجام میان نیروهای مخالف اسد، سعودی‌ها نیز با اعزام هواپیمای جنگی و نیروهای نظامی به پایگاه اینجرلیک در تلاش برای تغییر معادله جنگ در سوریه به نفع گروه‌های تروریستی هستند. بدین ترتیب محور ریاض و دوحه در پی موج پیشروی نیروهای اسد در حلب، اطراف دمشق، بار دیگر تحرکات خود را جهت تقویت و پشتیبانی از نیروهای افراط‌گرای سوریه در برابر ارتش سوریه افزایش داده‌اند.