تحلیلی بر سفر وزیر امور خارجه ژاپن به ایران

سفر وزیر امور خارجه ژاپن، موتگی توشیمیتسو، به ایران در روز یکشنبه 31 مرداد 1400 بخشی از سفر چندروزه وی به منطقه غرب آسیا در بازه زمانی 15 تا 24 اگوست سال 2021 می‌باشد. در طی این سفر آقای موتگی از کشورهای ایران، قطر، ترکیه، فلسطین، عمان، مصر و رژیم صهیونیستی دیدار خواهد کرد. این دیدار نخستین سفر یک مقام ارشد دولت ژاپن به ایران بعد از سفر نخست‌وزیر ژاپن ، شینزو آبه، در ژوئن سال 2019 می‌باشد.

تور دیپلماتیک آقای موتگی در حالی آغاز می‌شود که شعله‌های بازی‌های المپیک به‌تازگی خاموش شده است؛ رویدادی بین‌المللی که علی‌رغم همه چالش‌ها و مسائل مرتبط با گسترش ویروس کویید 19 ژاپن با موفقیت آن را به اتمام رسانید. در باب چرایی دیدار چندروزه وزیر امور خارجه ژاپن از برخی کشورهای منطقه ازجمله ایران می‌توان علل متعددی را برشمرد. در این نوشتار تلاش خواهد شد تا از سه سطح به این رویداد نگریسته شود.

1- سطح منطقه‌ای؛ روابط ژاپن و غرب آسیا

ژاپن ازجمله کشورهایی است که دارای منافع اقتصادی زیادی در منطقه غرب آسیا می‌باشد. علاوه بر حوزه انرژی و ارتباطاتی که ژاپن در این زمینه با کشورهایی نظیر قطر، عربستان، امارات و دیگر کشورهای تولیدکننده نفت دارد؛ ژاپن به‌طور فزاینده‌ای در حال سرمایه‌گذاری‌های کلان در بخش‌های مرتبط با فناوری در کشورهایی نظیر امارات متحده عربی و رژیم صهیونیستی است.

 با توجه به وابستگی شدید ژاپن به منابع انرژی غرب آسیا از یک‌سو و سرمایه‌گذاری‌های هنگفت در این منطقه صلح و ثبات در منطقه یکی از اولویت‌های اصلی سیاست خارجی ژاپن است. در همین زمینه وزیر امور خارجه ژاپن در کنفرانس مطبوعاتی پیش‌ازاین سفر مواضع ژاپن در رابطه با منطقه را اعلام و تعهد ژاپن به صلح و ثبات غرب آسیا را مجدداً یادآور شد. وی در یک کنفرانس خبری در توکیو که به‌صورت آنلاین نیز پخش می‌شد اعلام کرد که «صلح و ثبات منطقه غرب آسیا برای جامعه بین‌المللی ازجمله ژاپن بسیار مهم است. در این سفر، من بار دیگر بر تعهد ژاپن به غرب آسیا و مشارکت در صلح و رفاه منطقه و ایجاد روابط قوی را تأکید خواهم کرد». در ادامه وی این نکته را افزود که در مورد وضعیت منطقه «تبادل صریح» نظرات خواهد داشت و برای ارتقای ثبات در منطقه با کشورهای منطقه «همکاری نزدیک خواهد داشت».

آنچه از این سخنان برمی‌آید این است که شرایط شکننده کنونی غرب آسیا به‌خصوص مسائل مرتبط با افغانستان موجب نگرانی ژاپن شده است. دیدار با بازیگران مهم و برجسته غرب آسیا در این سفر حکایت از تلاش ژاپن برای درک بهتر از تحولات اخیر در منطقه و درعین‌حال بهره‌گیری از ظرفیت‌های این بازیگران برای تضمین امنیت منافع ژاپن در منطقه می‌باشد.

رقابت‌های چین و ژاپن در غرب آسیا نیز یکی دیگر از متغیرهای کلیدی است که باید به آن توجه داشت. تور دیپلماتیک ژاپن به غرب آسیا در حالی انجام می‌شود که پیش‌ازاین وانگ یی وزیر امور خارجه چین به این منطقه سفرکرده بود. این نکته قابل‌چشم‌پوشی نیست که چین در سال‌های اخیر به دنبال افزایش نفوذ سیاسی و اقتصادی در منطقه بوده و این راهبرد به‌خصوص با تغییر نگاه آمریکا به منطقه به‌شدت از سوی مقامات چینی در حال پیگیری است. این سیاست برای ژاپن که روابط نزدیکی با کشورهای منطقه دارد چندان خوشایند نیست. از این منظر می‌توان این‌گونه ادعا کرد که ژاپن با دیپلماسی فعالانه خود در تلاش برای حفظ دستاوردهای چند دهه‌ای خود در این منطقه حیاتی است و مایل به از دست دادن بازارهای خود در کشورهای منطقه به‌خصوص کشورهای تولیدکننده نفت نیست.

 

2- روابط دوجانبه ایران و ژاپن

روابط ژاپن و ایران به‌عنوان دو بازیگر برجسته در شرق و غرب آسیا همواره از اهمیت راهبردی برخوردار بوده است. تاریخ روابط 90 ساله ژاپن و ایران حکایت از روابط دوستانه و منافع متقابل میان دو کشور دارد. در حال حاضر نیز این حسن نیت در روابط دو کشور علی‌رغم چالش‌های مستمری که وجود داشته همچنان به قوت خود باقی‌مانده است.

در رابطه با چرایی سفر وزیر امور خارجه ژاپن در این برهه زمانی به ایران می‌توان علل متعددی را می‌توان عنوان کرد: نخستین علت، آغاز به کار دولت جدید ابراهیم رئیسی و تلاش ژاپن برای تأکید مجدداً بر مواضع خود نسبت به ایران و درعین‌حال استمرار و تقویت این روابط می‌باشد. سفر سال 2019 نخست‌وزیر ژاپن به ایران حکایت از اهمیت راهبردی ایران در سیاست خارجی ژاپن داشت و دیدار مجدد بین مقامات دو کشور در سطح عالی حکایت از تمایل طرفین به تعمیق این روابط دارد.

تحولات اخیر منطقه به‌طور خاص تحولات افغانستان نیز گزاره دیگر قابل‌طرح در این زمینه است. ایران به‌عنوان یکی از بازیگران کلیدی و اصلی در منطقه و درعین‌حال همسایه کشور افغانستان توان اثرگذاری بالا در مسائل مرتبط با صلح و امنیت منطقه را دارد که این نکته از چشم سیاستمداران ژاپن دور نمانده است. لذا می‌توان ادعا کرد که دیدار بین مقامات ایران و ژاپن و تبادل‌نظر در مورد شرایط افغانستان نیز یکی دیگر از اهداف این سفر ‌باشد.

موضوع پرونده هسته‌ای و مسائل مرتبط با آن نیز یکی دیگر از فرضیه‌هایی است که می‌توان در باب سفر اخیر وزیر امور خارجه ژاپن به ایران عنوان کرد. با در نظر داشت منافعی که ژاپن در ایران به‌خصوص در حوزه نفت و انرژی دارد و متضرر شدن این کشور از تحریم‌های اعمالی آمریکا علیه ایران به نظر می‌رسد که این کشور در حال تلاش برای تغییر شرایط و میانجی‌گری در این زمینه ‌باشد.

موافقت‌نامه‌های میان ایران و چین و گسترش روابط میان دو کشور نیز یکی دیگر از حوزه‌های موضوعی قابل‌طرح است. روابط در حال گسترش ایران و چین که بی‌ارتباط با شرایط کنونی حاکم بر روابط ایران و آمریکا نیست برای کشوری نظیر ژاپن که با چین در مسائل متعدد در حال رقابت است چندان دلپذیر نمی‌باشد. از این منظر دیدار با رئیس‌جمهور جدید ایران می‌تواند از این منظر نیز نگریسته شود.

در پایان اینکه نباید حوزه‌های مبادلات دو کشور را صرفاً به بحث‌های اقتصادی و سیاسی محدود کرد چراکه ژاپن و ایران امکان همکاری در زمینه‌های حیاتی نظیر مسائل محیط زیستی، فناوری‌های مربوط به آب، مسائل بهداشتی به‌خصوص در شرایط کنونی گسترش بیماری کورونا دارند و طرفین بارها در این حوزه‌ها تمایل خود را ابراز کرده‌اند. لذا به نظر می‌رسد که تبادل‌نظر در رابطه با مسائل بهداشتی به‌خصوص مسائل مرتبط با بیماری کورونا بخش دیگری از صحبت‌های مقامات دو کشور را تشکیل دهد.

3- سیاست داخلی ژاپن

هنگامی‌که شینزو آبه در سال گذشته (2020) استعفا داد، سوگا به‌عنوان رهبر حزب لیبرال دموکرات و نخست‌وزیر ژاپن در زمان باقی‌مانده از دوره ریاست جمهوری آبه تا سپتامبر سال 2021 انتخاب شد. به‌جز بحث نخست‌وزیری، ژاپن باید حداکثر تا ماه نوامبر سال 2021 انتخابات مجلس نمایندگان را برگزار کند. در نظرسنجی‌های انجام‌شده محبوبیت و رضایت از حزب لیبرال دموکرات و شخص نخست‌وزیر سوگا به دلیل مسائل مرتبط با مدیریت ویروس کورونا کاهش قابل‌توجهی داشته است. برنده شدن در این انتخابات و کسب اکثریت کرسی‌های مجلس این کشور و درمجموع استمرار کنترل قدرت توسط این حزب منوط به کسب موفقیت‌های بیشتر در مسائل سیاسی داخلی و خارجی می‌باشد. به نظر می‌رسد که بحث ثبات در غرب آسیا و تضمین امنیت انرژی این کشور و کسب اطمینان در این مورد ازجمله اهداف این سفر ‌باشد. برای حزب لیبرال دموکرات ژاپن باقی ماندن در عرصه قدرت وابسته به تقویت توان اقتصادی این کشور و جلوگیری از هر چالش در مسیر رشد اقتصادی (به‌ویژه در شرایط سخت کنونی که اقتصاد ژاپن از گسترش ویروس کورونا آسیب‌دیده است) می‌باشد.

در پایان باید گفت که ژاپن در سال‌های اخیر به دنبال افزایش نفوذ سیاسی و اقتصادی خود در سطح منطقه‌ای و جهانی برآمده است. این تلاش از یک‌سو متأثر از افزایش قدرت چین به‌عنوان رقیب سنتی این کشور و از سوی دیگر فشارهای آمریکا و نیاز داخلی این کشور برای مطرح‌شدن به‌عنوان یک بازیگر اثرگذار در روندهای امنیتی بین‌المللی است. از این منظر، دیپلماسی فعالانه ژاپن در غرب آسیا نه‌تنها باید از منظر اقتصادی تحلیل شود بلکه باید از منظر راهبردی و امنیتی و با در نظر گرفتن مسائلی نظیر رقابت‌های ژاپن با چین؛ اتحاد دوجانبه امریکا و ژاپن و شرایط شکننده منطقه نیز بررسی و دنبال شود.