سخن دبیر علمی کنفرانس امنیتی تهران

امنیت در جهان امروز مقوله‌ای چندوجهی و چندبعدی است؛ به‌گونه‌ای‌که تأمین امنیت پایدار در سطح ملی و منطقه‌ای مستلزم پرداختن به تمام وجوه و ابعاد آن به‌صورت متناسب، متوازن و همه‌جانبه است. ادراکات، نگرانی‌ها و ملاحظات امنیتی کشورها چنان درهم‌تنیده و به‌هم‌پیوسته است که عملاً نمی‌توان امنیت ملی آنان را کاملاً مجزا و مستقل از هم تصور و تلقی کرد؛ به‌گونه‌ای‌که تأمین امنیت بدون تأمین امنیت دیگران عملاً ناممکن و حتی نامطلوب است. منطقه غرب آسیا در شرایط حساسی قرار دارد و بحران‌های مختلفی همچون تهدیدات تروریستی، مداخلات‌ نامشروع قدرت‌های فرامنطقه‌ای، دولت‌های فرومانده، عدم توسعه اقتصادی و رقابت‌های فزاینده امنیتی و نظامی را تجربه می‌کند که تشریک مساعی و راه‌حل جمعی همه کشورها را می‌طلبد. در غرب آسیا، نظم منطقه‌ای درحال تغییر چشمگیر است و موازنه قدرت در آن و روابطی که این موازنه را مشخص می‌سازند تا حد زیادی مبهم و نامشخص هستند. در این شرایط، چالش‌های امنیتی منطقه بزرگ‌تر، متعددتر و پیچیده‌تر شده‌اند؛ درحالی‌که توانایی دولت‌ها اعم از منطقه‌‌ای و فرامنطقه‌ای، برای مدیریت چالش‌های مذکور به‌صورت یکجانبه و انفرادی کاهش یافته است. در سطح برون منطقه‌ای، دگرگونی در نظام بین‌الملل، نقش‌آفرینی بازیگران فرامنطقه‌ای، ماهیت و کارکرد منطقه‌گرایی و ماهیت و شکل تهدیدات فرامنطقه‌ای، نظم امنیتی در غرب آسیا را متحول ساخته است. مجموع این تحولات باعث شده تا موضوع نظم امنیتی منطقه‌ای نوظهور در غرب آسیا، به یک دستور کار امنیتی حیاتی و مهم تبدیل شود. ازاین‌رو، ترسیم نظم امنیتی مطابق با واقعیت‌های سیاسی و امنیتی منطقه یکی از ضروریات امنیت ملی کشورهای غرب آسیا به‌شمار می‌آید.

جمهوری اسلامی ایران به‌عنوان یکی از مهم‌ترین و تأثیرگذارترین قدرت‌های منطقه‌ای باید درک درست و دقیقی از نظم امنیتی درحال شکل‌گیری در غرب آسیا داشته باشد؛ زیرا حفظ جایگاه منطقه‌ای و امنیت ملی ایران در گرو شناخت و شکل‌دهی به نظم امنیتی پایدار در منطقه است. شکل‌گیری و استقرار نظم امنیتی باثبات و پایدار در منطقه غرب آسیا مستلزم درک و رعایت چند اصل ازسوی همه بازیگران تأثیرگذار در آن است. اول، نظم امنیتی منطقه‌ای باثبات و پایدار مستلزم همه‌جانبه‌نگری و تعریف و تلقی جامع از تهدیدات و امنیت است. دوم، امنیت منطقه‌ای پایدار در غرب آسیا نیازمند جهت‌گیری چندجانبه است. سوم، نظم امنیتی منطقه‌ای پایدار، نیازمند طراحی و برنامه‌ریزی بلندمدت و راهبردی است. چهارم، نظم امنیتی برون‌زاد، به‌ویژه الگویِ هژمونیک آن، نه‌تنها تأمین‌کننده امنیت منطقه‌ای و امنیت ملی کشورهای غرب آسیا نیست؛ بلکه خود یکی از مهم‌ترین علل و عوامل ناامنی و بی‌ثباتی آن به‌شمار می‌رود. بحث و بررسی دقیق و علمی این موضوعات می‌تواند به شکل‌گیری و استقرار نظم امنیتی پایدار در منطقه غرب آسیا کمک شایانی کند. یکی از قالب‌های پژوهشی مناسب برای تأمین این هدف نیز برگزاری کنفرانس امنیتی به‌منظور هم‌اندیشی و هم‌افزایی صاحبان اندیشه و صاحب منصبان اجرایی از کشورهای مختلف است. ازاین‌رو، بعد از برگزاری موفقیت‌آمیز اولین کنفرانس امنیتی تهران در 21 آذرماه 1395، دومین کنفرانس‌ امنیتی ‌تهران با عنوان «امنیت منطقه‌ای در غرب آسیا؛ چالش‌ها و روندهای نوظهور» برنامه‌ریزی شد تا به این مهم جامه عمل بپوشاند. این کنفرانس در دو سطح علمی ـ پژوهشی و سیاسی ـ امنیتی برنامه‌ریزی و اجرا شد. محورهای مختلف کنفرانس در قالب همایش‌های نه‌گانه علمی در بازه زمانی شهریور تا آذر 1396 در دانشگاه‌ها و مراکز علمی و پژوهشی داخلی و خارجی برگزار شد. کنفرانس سیاسی ـ امنیتی به‌عنوان بخش اصلی نیز با حضور اندیشمندان و صاحب‌نظران و مقامات عالی‌رتبه سیاسی، امنیتی و دفاعی داخلی و خارجی در 18 دی‌ماه 1396 برگزار شد. مهم‌ترین نتایج و یافته‌های این همایش‌ها که در قالب چندین مجلد تقدیم جامعه علمی می‌شود را می‌توان در این اثر تلخیص کرد.

برجسته‌ترین یافته‌های همایش «غرب آسیا در فضای پساغربی؛ چالش‌های دوران گذار» که در 16 شهریور 1396 با همکاری مرکز مطالعات راهبردی و مرکز اسناد لبنان، در شهر بیروت برگزار شد را به این صورت می‌توان خلاصه کرد: غرب آسیا شاهد دوره‌ای از گذار خشونت‌آمیز و بی‌نظمی است که اثرات منفی و مخرب آن در سطح منطقه‌ای و بین‌المللی و در زمانی که نظم بین‌الملل به فضای پساغربی وارد می‌شود، مشهود است. این گذار چالش‌هایی را ایجاد می‌کند که از خلأ ناشی از واپس‌نشینی غرب از سیاست تهاجمی آمریکایی که درصدد است تا علاوه‌بر عقب‌نشینی (خود) از تقویت نفوذ قدرت‌های رقیب نیز در منطقه جلوگیری نماید نشئت می‌گیرد. به‌نظر می‌رسد این دوره منطقه‌ای با ظهور و بروز نظم جدید منطقه‌ای و بازتعریف حدود منافع، نقش‌ها و موازنه پایان خواهد یافت. محور مقاومت یکی از بازیگران اصلی معادلات منطقه‌ای غرب آسیا محسوب می‌شود که نظم امنیتی مستقر را زمینه‌ساز بحران‌های اخیر می‌داند و خواهان برقراری نظم امنیتی درون‌زای جدیدی براساس نیازهای واقعی و منافع امنیتی و سیاسی کشورها و ملت‌های منطقه غرب آسیاست.

همایش «روندهای تسلیحاتی و امنیت منطقه‌ای در غرب آسیا» که روز چهارشنبه 24 آبان 1396 در دانشگاه شهید بهشتی برگزار شد، دربردارنده این نتایج و یافته‌ها بود: خلأ قدرت و امنیت، نگرانی‌های ناشی از تسلیحات نامتعارف، سیاست‌ها و اقدامات قدرت‌های بزرگ، ائتلاف‌های منطقه‌ای و وجود تروریسم، زمینه را برای فروش تسلیحات بیشتر در منطقه غرب آسیا فراهم کرده است؛ درحالی‌که برای کشورهای منطقه به‌غیر از مجاورت جغرافیایی، معیار و الگوی مشخص و مهم دیگری برای تشکیل و توسعه یک مجموعه امنیتی منطقه‌ای وجود ندارد. افزون‌براین، اکثر کشورهای منطقه به‌علت وابستگی امنیتی به قدرت‌های فرامنطقه‌ای برای تأمین امنیت خود به خارج از منطقه چشم دوخته‌اند و رقابت‌های تسلیحاتی نیز از این منظر قابل تحلیل‌اند.

بعضی از مهم‌ترین دستاوردهای پژوهشی همایش «هویت‌های نوظهور و امنیت منطقه‌ای در غرب آسیا» که در روز 12 آذر 1396 در شورای راهبردی روابط خارجی و با همکاری انجمن علوم سیاسی ایران و مؤسسه اندیشه‌سازان نور برگزار شد، عبارتند از: دکترین دولت مقاومت همانند یک منبع جدید الهام ازسوی انقلاب اسلامی به تقویت ارکان بومی و ملی دولت ـ ملت‌های منطقه منجر شده و زمینه‌ساز اندیشه‌ها و هویت‌های نوظهور در منطقه غرب آسیا به‌ویژه در سوریه، عراق، یمن و لبنان طی سال‌های اخیر شده است. البته برای به چالش کشیدن این هویت‌های اصیل نوظهور، هویت‌های افراطی، انحرافی و خشونت‌طلب همچون جریانات تکفیری نیز ایجاد شده‌اند که مقابله با گسترش آن برای تأمین امنیت غرب آسیا ضروری است.

همایش «قدرت‌های بزرگ و امنیت منطقه‌ای در غرب آسیا» که در 20 آذر 1396 در دانشگاه و پژوهشگاه عالی دفاع ملی و تحقیقات راهبردی برگزار شد، دربردارنده این نتایج و یافته‌ها بود: وقوع انقلاب اسلامی، تحمیل جنگ هشت‌ساله، فروپاشی شوروی و حوادث بعد از 11 سپتامبر 2001، غرب آسیا را به «هارت‌لند» جهانی تبدیل کرد و تازمانی‌که منابع ارزشمند منطقه تأثیر خود را دارد، قدرت‌های بزرگ حضور خود را در منطقه غرب آسیا حفظ می‌کند. مداخله قدرت‌های بزرگ در غرب آسیا دو پیامد متعارض داشته است. ازیک‌سو، یک جبهه آرمانی و اعتقادی به نام محور مقاومت به‌وجود آمده که مداخله نامشروع این قدرت‌ها را به چالش کشیده است. ازسوی‌دیگر، این مداخله‌گری باعث شکل‌گیری گروه‌ها و جریانات افراطی و تکفیری شده است که منطقه را به‌شدت بی‌ثبات و ناامن ساخته‌اند.

نتایج و یافته‌های همایش «تروریسم و افراط‌گرایی و امنیت منطقه‌ای در غرب آسیا» که در روز 21 آذر 1396 در دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی وزارت امور خارجه و با همکاری پژوهشکده مطالعات راهبردی برگزار شد را به‌این‌صورت می‌توان بیان کرد: تروریسم و افراط‌گرایی باعث تغییر محیط راهبردی غرب آسیا به‌سوی رویکردها و سیاست‌های نظامی‌گرایانه و تشدید هزینه‌های امنیتی موجب شکل‌گیری ائتلاف‌ها و اتحادهای ناپایدار و تعلیق نظم منطقه‌ای در آسیای غربی شده است. مهم‏ترین تأثیر این پدیده تبدیل موضوع و مسئله توسعه و عقب‌ماندگی به مسئله بازسازی و بازنمایی هویتی در منطقه است. البته، همان‌گونه که آمد، مداخله دولت‌های فرامنطقه‌ای در مسائل و امور کشورهای منطقه یکی از علل و عوامل مؤثر در بروز و ظهور تروریسم و افراط‌گرایی در منطقه غرب آسیاست.

ازجمله مهم‌ترین نتایج و یافته‌های همایش «حکمرانی و امنیت منطقه‌ای در غرب آسیا» که روز 25 آذر 1396 در دانشکده مطالعات جهان دانشگاه تهران با همکاری مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست‌جمهوری و مؤسسه مطالعات و تحقیقات بین‌المللی ابرار معاصر تهران برگزار شد، عباتند از: بسیاری از تهدیدهای امنیتی در غرب آسیا ناشی از حکمرانی ناشایست و ناتوان بوده است. ازاین‌رو، سیاست‌گذاری امنیتی در سطوح ملی و منطقه‌ای باید برپایه رعایت اصول حکمرانی خوب صورت گرفته و اجرایی شود؛ به‌ویژه امنیت مردم‌پایه مبنی‌بر مشارکت مردم و رعایت حرمت، عزت، شرافت و کرامت انسان‌ها نقش تعیین‌کننده و اساسی در تأمین و تداوم امنیت منطقه‌ای در غرب آسیا دارد.

برخی از یافته‌های همایش «انقلاب ارتباطات در فضای مجازی و امنیت منطقه‌ای در غرب آسیا» که در روز 26 آذر 396 در دانشگاه اطلاعات و امنیت ملی امام محمد باقر (ع) برگزار شد را به‌شکل خلاصه این‌گونه می‌توان بیان کرد: تسلط کشورهای غربی و توسعه‌یافته بر عرصه تکنولوژی‌های سایبری و دیجیتال موجب تسلط این کشورها بر حوزه‌های سایبری کشورهای مصرف‌کننده شده است؛ زیرا ابتکار عمل در دست صاحب این تکنولوژی‌هاست. دراین‌راستا، جمهوری اسلامی ایران باید به بالا بردن استانداردها و معیارهای فنی و اطلاعاتی امنیت سایبری؛ بومی‌سازی زیرساخت‌ها و شبکه‌های فناوری و اطلاعات کشور؛  ارائه اسناد بالادستی و راهبردی در حوزه سایبری؛ و تقویت دیپلماسی سایبری بپردازد.

مهم‌ترین نتایج و یافته‌های همایش «توسعه اقتصادی و امنیت منطقه‌ای در غرب آسیا» که در روز 27 آذر 1396 در دانشگاه علامه طباطبایی تهران با همکاری پژوهشکده تدبیر اقتصاد برگزار شد، عبارتند از: یکی از مهم‌ترین ابعاد امنیت منطقه‌ای، امنیت اقتصادی است؛ زیرا امنیت نظامی هم متأثر از امنیت و توسعه اقتصادی می‌باشد. در سطوح ملی و بین‌المللی هم ناامنی اقتصادی به ناامنی سیاسی، اجتماعی و درنهایت به ناامنی نظامی منجر می‌شود. بخش عمده چالش‌های نوظهور در منطقه غرب آسیا ناشی از همین ناامنی اقتصادی و تهدیدات ناشی از توسعه‌نیافتگی، فقر و محرومیت است. ازاین‌رو، امنیت، زمینه‌ساز توسعه اقتصادی است و باید تلاش کرد با ایجاد امنیت همه‌جانبه، زمینه جلب سرمایه‌گذاری خارجی در منطقه غرب آسیا را فراهم کرد. دراین‌راستا، توانایی و کارآمدی اقتصادی کشورها نقش بسزایی در پایداری صلح و امنیت دارند که نیازمند همکاری همه نهادها و بازیگران منطقه‌ای و بین‌المللی است.

سرانجام، نتایج و یافته‌های همایش «مخاطرات زیست‌محیطی و امنیت منطقه‌ای در غرب آسیا» که در روز 28 آذر 1396 در دانشگاه تهران برگزار شد را این‌گونه می‌توان بیان کرد: رویکرد سنتی و مضیق به امنیت ملی و منطقه‌ای باید تغییر کند؛ بحران‌های زیست‌محیطی به‌ویژه بحران آب، باید به‌عنوان تهدیدات مشترک در صدر اولویت‌های امنیتی غرب آسیا قرار گیرد. ازآنجاکه مشکلات زیست‌محیطی مرز سیاسی نمی‌شناسند، مدیریت آنها مستلزم همکاری‌های منطقه‌ای در چهارچوب دیپلماسی زیست‌محیطی چندجانبه است.

به اهتمام : دکتر سید جلال دهقانی فیروزآبادی و بهزاد احمدی