موشک‌های کروز روسیه

یکی از علل مهم خروج آمریکا از INF

دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا، در 20 اکتبر 2018 اعلام کرد که به‌سبب نقض مکرر ازسوی روسیه، قصد دارد ایالات متحده را از «پیمان منع موشک‌های هسته‌ای میان‌برد» (INF)[1] با روسیه خارج کند. ترامپ در این مورد گفت: آمریکا به مسکو اجازه نمی‌دهد که به فعالیت‌های تسلیحاتی ممنوعه‌اش درحالی ادامه ‌دهد که واشینگتن برای خود مانع ایجاد می‌کند.

پس از وی، جان بولتون مشاور امنیت ملی کاخ سفید نیز در دیدار اخیر خود از مسکو، تصمیم کشورش را درخصوص خروج از INF برای مقامات روس توضیح داد. به گفته بولتون، این معاهده مربوط به دوران جنگ سرد بود و در دنیای چندقطبی کنونی که علاوه‌بر روسیه کشورهایی مانند چین، کره شمالی و ایران توانایی ساخت و به‌کارگیری موشک‌های میان‌برد را دارند، دیگر ضرورتی برای تداوم پایبندی‌ به آن وجود ندارد.

پیمان INF در 8 دسامبر 1987 میان رونالد ریگان، رئیس‌جمهور وقت ایالات متحده، و میخائیل گورباچف، دبیرکل حزب کمونیست اتحاد جماهیر شوروی به امضا رسید. براساس این معاهده، دو کشور از استفاده و نگهداری از موشک‌های بالستیک و کروز هسته‌ای زمین‌پایه با برد 500 تا 5500 کیلومتر منع شدند و آمریکا و شوروی به‌ترتیب 846 و 1846 فروند موشک هسته‌ای کوتاه‌برد و میان‌برد خود را منهدم کردند. با توجه به برد پایین این موشک‌ها، آنها بیشتر برای جنگ‌های هسته‌ای در اروپا طراحی شده بودند. زمان کوتاه پرواز و همچنین الگوی مسیر پروازی غیرقابل پیش‌بینی موجب می‌شد که این موشک‌ها به‌سختی قابل رهگیری باشند.

تحلیل‌گران اعتقاد داشتند که چنین موشک‌هایی بر بی‌ثباتی وضعیت بحرانی اروپا در دوران جنگ سرد و احتمال شروع یک جنگ هسته‌ای ناخواسته می‌افزایند. بااین‌حال، باید بر این نکته توجه داشت که در معاهده INF، هسته‌ای بودن یا نبودن کلاهک‌ها اهمیت ندارد و تمامی موشک‌های قرار گرفته در دامنه برد درنظر گرفته شامل این محدودیت می‌شوند. افزون‌براین، پیمان مذکور صرفاً موشک‌های بالستیک و کروز زمین‌پایه را دربرمی‌گیرد، و شامل موشک‌های هواپایه و دریاپایه نمی‌شود. اگرچه INF در ابتدا فقط میان ایالات متحده و اتحاد شوروی به امضا رسید، پس از فروپاشی شوروی در سال 1991، شماری از کشورهایی که از این اتحادیه جدا شده بودند (روسیه سفید، قزاقستان، و اوکراین) به این معاهده پیوستند.

اجرای مفاد این معاهده تاکنون گامی بزرگ در مسیر خلع سلاح هسته‌ای محسوب می‌‌شد؛ اما مقامات آمریکایی در سال‌های اخیر روسیه را به‌سبب تولید و آزمایش موشک‌های کروز زمین‌پایه میان‌برد، به نقض این معاهده متهم کرده‌اند. در ژوئیه 2014 و در دوران ریاست‌جمهوری باراک اوباما، وزارت امور خارجه آمریکا، برای نخستین‌بار مدعی شد که فدراسیون روسیه پیمان INF را با تولید یک نوع موشک کروز با برد دو هزار کیلومتر نقض کرده است. درمقابل، روسیه نیز ضمن رد ادعای آمریکایی‌ها، واشینگتن را به‌‌موجب تلاش برای استقرار سامانه‌های سپر موشکی در خاک اروپا ناقض این معاهده می‌دانست؛ اما در اوایل سال جاری میلادی، روس‌ها میخ دیگری را بر تابوت INF کوبیدند و از تلاش برای آزمایش یک موشک کروز قاره‌پیمای هسته‌ای و مجهز به یک رآکتور هسته‌ای کوچک برای تأمین انرژی موتور آن خبر دادند. این طرح مسکو بیش از پیش موجب نگرانی بین‌المللی به‌ویژه در محافل علمی و کشورهای همسایه روسیه در منطقه شمال اروپا شد. این نوع موشک به‌دلیل استفاده از یک رآکتور هسته‌ای کوچک در موتور خود، بالقوه قابلیت آلوده کردن محیط زیست را حتی در پروازهای آزمایشی خود داشته و گزارش‌هایی نیز تاکنون در این مورد منتشر شده است.

در ادامه این نوشتار سعی شده است با نگاهی مختصر به ویژگی‌های این دو موشک کروز روسیه، بخش عمد‌ه‌ای از دلایل تهدید به خروج آمریکا از پیمان INF برای خوانندگان روشن شود.

 

ـ موشک کروز 9M729 (SSC-8)

براساس گزارش‌ها، روسیه ساخت مخفیانه موشک کروز زمین‌پایه (GLCM) [2] از نوع 9M729 «نوواتور»[3] یا با کد ناتو SSC-8 را از اواسط دهه 2000 آغاز کرده و پروازهای آزمایشی آن نیز از سال 2008 شروع شده بود. گفته می‌شود که نخستین پرتاب آزمایشی این موشک از سکوهای زمینی در سال 2014 انجام گرفت. بدنه این موشک دارای 6 تا 8 متر طول، 53‌/‌0 قطر، و توانایی حمل کلاهک متعارفی به وزن 450 کیلوگرم است. براساس تخمین مرکز اطلاعات نیروی هوایی و فضایی آمریکا، این موشک دارای حداکثر برد 2500 کیلومتر و مجهز به سامانه هدایت‌کننده روسی «گاس نیپ»[4] است.

برپایه ارزیابی‌ها، این موشک نمونه برگرفته‌شده از طرح موشک‌های مخصوص حمله به مواضع سطحی از نوع 3M14T یا 3M14K با نام ناتو SS-N-30A بوده که نوعی از موشک کروز ضد کشتی مافوق صوت کالیبر[5] با برد تقریبی 2500 کیلومتر است. برپایه برخی گزارش‌ها، موشک 9M729 را می‌توان از روی جاده‌ها و به‌وسیله سکوی پرتاب متحرک موشک‌های 9K720 اسکندر ـ ام[6] (با نام ناتو SS-26) شلیک کرد. این گزارش اضافه می‌کند که موشک 9M729 از سال 2017 عملیاتی شده و در اختیار واحدهای ارتش روسیه قرار گرفته است. هدف اصلی از طراحی SSC-8 وارد آوردن ضربه به سپر موشکی بالستیکی آمریکا و سیستم‌های پدافند هوایی ناتو در اروپا و نیز تقویت قدرت بازدارندگی متعارف و هسته‌ای برضد چین ذکر شده است.

 

ـ موشک کروز 9M730 (SSC-X-9)

ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه، در جریان سخنرانی ملی سالیانه خود در اول مارس اعلام کرد که صنایع دفاعی روسیه روند ساخت یک موشک کروز قاره‌پیمای مجهز به نیروی پیشرانه هسته‌ای را آغاز کرده است. او افزود: این موشک دارای یک رآکتور هسته‌ای بسیار قدرتمند در ابعاد کوچک است که می‌توان آن را در داخل بدنه یک موشک کروز مانند موشک‌های هواپایه X-107 (کینژال)[7] یا دریاپایه کالیبر نصب کرد. به گفته رئیس‌جمهور روسیه، این ویژگی به چنین موشکی برد جنگی بسیار زیاد و حتی نامحدود، سرعت مافوق صوت (حتی تا سه ماخ)، و امکان پرواز در ارتفاع پایین و در مسیری غیرقابل پیش‌بینی می‌‌دهد. این بدان معنی است که سامانه‌های دفاع موشکی در برابر چنین سلاحی آسیب‌پذیر، ناکارآمد و غیرقابل استفاده هستند.

پوتین همچنین فاش کرد که نخستین آزمایش این موشک مجهز به موتور رام جت هسته‌ای به نام 9M730 و «بوروستنیک»[8] یا با کد ناتو SSC-X-9 «اسکای فال»[9] در سال 2017 انجام گرفت و در جریان آن، رآکتور هسته‌ای موشک به میزان بازدهی انرژی که برای آن طراحی شده بود رسید. برپایه گزارش‌ها، این موشک که نوع جدیدی از تسلیحات استراتژیک به‌شمار می‌آید، برای حمله به طیف وسیعی از اهداف مهم دشمن ازجمله مراکز فرماندهی، پایگاه‌های موشکی و راداری و نیز پایگاه‌های سامانه‌های ضدموشکی و یا گروهی از ناوهای مجهز به سامانه ضدموشکی «آیجیس»[10] طراحی شده است.

برپایه ارزیابی‌ها، برد این موشک قاره‌پیما با قابلیت حمل کلاهک هسته‌ای بین ده تا بیست هزار کیلومتر است. باوجوداین، مقامات پنتاگون در مصاحبه با رسانه‌های آمریکایی اعلام کرده‌اند که این موشک در جریان آزمایش اخیر خود در ناحیه قطب شمال روسیه سقوط کرده است، اگرچه هنوز گزارش تأییدنشده‌ای از مشاهده آثار آلودگی رادیواکتیو ازسوی ناظران اروپایی منتشر نشده است.

یک مقام آمریکایی در مصاحبه با شبکه فاکس نیوز ادعا کرد که پرتاب موشک‌های کروز با موتور هسته‌ای روسیه چندبار با شکست مواجه شده و آنها در مسیر خود سقوط کرده‌اند و نگرانی‌هایی درمورد پیامدهای زیست‌محیطی این سوانح پدید آمده است. برپایه اطلاعات جدید منتشرشده، یک فروند از این نوع موشک در سال 2017 در دریای «بارنتس» در شمال روسیه سقوط کرد و روس‌ها در اوت 2018 سه فروند کشتی ویژه را برای بازیافت رآکتور هسته‌ای این موشک اعزام کرده بود. براساس این گزارش، روسیه بین نوامبر 2017 تا فوریه 2018 در چهار نوبت موشک 9M730 را آزمایش کرد. طولانی‌ترین مدت و مسیر طی‌شده پروازی در این آزمایش‌ها دو دقیقه بود که طی آن 35 کیلومتر پیموده شد. در کوتاه‌ترین زمان نیز این موشک به مدت چند ثانیه و فقط هشت کیلومتر به پروازش ادامه داد. آزمایش‌های ناموفق M730 این نگرانی را که پدید آورده که مسکو موجب ریزش غبار اتمی از موتور این موشک در آب‌های اطراف «نووایا زملایا»[11] در مناطق قطب شمال روسیه شده است.

درهمین‌حال، مقام‌های «سازمان حفاظت در برابر پرتو رادیواکتیو» نروژ توانسته‌اند آثار اندکی از آلودگی رادیواکتیو با ماده «روتنیوم ـ 106»[12] را در اکتبر 2016 بیابند. به گفته آنها، این ذرات می‌تواند از آزمایش موشک 9M730 ناشی شده باشد. به عقیده آنها، این نوع ایزوتوپ‌ها به‌طور عادی در طبیعت یافت نمی‌شوند. هرچند دولت روسیه تکذیب کرده که این ذرات از هریک از رآکتورهای غیرنظامی آن ناشی شده است، حضور تعدادی از خودروهای متعلق به سازمان‌ دولتی انرژی هسته‌ای «روس اتم» در جریان پرتاب نخست موشک مذکور، نشان‌دهنده وجود مواد هسته‌ای در این آزمایش بوده است. به گفته رسانه‌های روسی، موشک 9M730 تا ده سال آینده وارد خدمت ارتش این کشور خواهد شد.

به باور کارشناسان، تنوع زرادخانه هسته‌ای روسیه به‌روشنی نشان می‌دهد که طراحان جنگ هسته‌ای این کشور عمیقاً نگران پیشرفت سامانه‌های دفاع موشکی غرب هستند و از آن بیم دارند که توان ضربت متقابل (ثانویه) آنها تحت تأثیر این سامانه‌ها قرار گیرد. علاوه‌براین، تحلیل‌گران پنتاگون بر این نظرند که با توجه به اظهارات پوتین، روسیه به‌شدت بر تولید تسلیحات هسته‌ای تاکتیکی به‌عنوان بخشی از استراتژی موسوم به «افزایش تنش به‌منظور کاهش تنش» متمرکز شده است.

ازسوی‌دیگر، این باور نیز وجود دارد که زرادخانه هسته‌ای روسیه شامل: موشک‌های زمین‌پایه، هواپایه و زیردریایی‌های هسته‌ای، آنقدر متنوع و گسترده‌اند که سامانه‌های ضد موشکی آمریکا نمی‌توانند با تمامی آنها مقابله کنند؛ ازاین‌رو، ساخت نمونه‌های جدید موشک کروز مجهز به موتور هسته‌ای، کاری پرهزینه، خطرناک و غیرضروری جلوه می‌کند. به ارزیابی تحلیل‌گران غربی، اقتصاد روسیه با مشکلات فعلی خود احتمالاً قادر به پشتیبانی مالی از برنامه ساخت و به میدان آوردن تمامی انواع سلاح‌های جدید خود نیست؛ اما اگر چنین کند، دنیا مطمئناً به مکان خطرناک‌تری تبدیل خواهد شد.