دیپلماسی مهارت

رویکردی نوین در دیپلماسی عمومی

پیشگفتار

دیپلماسی عمومی فرایندی است که از طریق آن ‌یک دولت، ارتباطات و روابط مستقیم با مردم یک کشور دیگر برقرار می‌کند تا منافع ملی را توسعه داده و تأمین نماید و ارزش‌‌های خود را در آن جامعه اشاعه و گسترش دهد؛ یا به‌بیان‌دیگر، دیپلماسی عمومی، فرایند ارتباط یک کشور با عامه مردم کشورهای دیگر برای شناساندن ایده‌‌های خود و شناخت ایده‌‌های آن‌ها و آرمان‌‌های ملی، معرفی نهادها، فرهنگ و هنجارها و تبیین اهداف و سیاست‌‌های خود است. از زمره ویژگی‌های برجسته دیپلماسی عمومی این است که برخلاف دیپلماسی سنتی، هدف مرجع یا مخاطبان، عامه مردم در جوامع دیگر و به‌ویژه گروه‌‌های غیررسمی از جامعه مدنی هستند؛ زیرا یکی از مهمترین ابعاد و وجوه سیاست فرابین‌المللی و جامعه اطلاعاتی بین‌المللی به‌عنوان محیط عملیاتی و اجرایی دیپلماسی، ظهور بازیگران غیردولتی با اقتدار و رها از حاکمیت است.

دیپلماسی عمومی تلاش عمده سیاستمداران در جهت برقراری ارتباط با مخاطبان عام و نخبگان برای جهت‌دهی به افکار عمومی و توضیح ارزش‌ها، سیاست‌ها و عقاید جامعه خود برای تسهیل تحقق اهداف و منافع ملی است. در واقع دیپلماسی عمومی به‌عنوان ابزاری برای ارائه قدرت نرم دولت‌ها مورد توجه قرار می‌گیرد که می‌توان دیپلماسی آموزشی، علم و فناوری و مهارت را ذیل آن گنجاند. بر این اساس «دیپلماسی مهارت» در دنیای امروز از الزامات توسعه اقتصادی و شرایط لازم برای نگهداری ساختار پیچیده توسعه اجتماعی اقتصادی و مدنی به شمار می‌رود. ریشه این امر را می‌توان در ظهور اقتصاد دانش‌محور و اهمیت یافتن مهارت نیروی انسانی به‌عنوان یکی از عوامل جهانی‌شدن جستجو نمود.

دیپلماسی مهارت به‌عنوان یکی از ابزارهای مورد اتکای دیپلماسی به معنای برقراری و تقویت روابط دو یا چندجانبه به‌منظور تأمین منافع ملی در زمینه‌هایی همچون تقویت توانمندی‌های نیروی انسانی کشور، تقویت توانمندی‌های فناوری و به‌طورکلی بهره‌برداری از تجارب موفق مهارتی سایر کشورها، دیپلماسی مهارتی معنا می‌شود.

ایده و جوهره اصلی دیپلماسی مهارت تأثیرگذاری بر افکار عمومی جهان از طریق کنترل ایده‌ها، باورها و هنجارها و در نهایت شکل‌دهی رفتارها در راستای اهداف موردنظر از طرق مختلف و با کمک ابزارهای مهارت‌آموزی است. از منظر سیاست‌گذاری مهارتی کشور دیپلماسی مهارت، برنامه‌های پیش‌بینی‌شده به‌منظور تقویت حضور کشور در عرصه‌های بین‌المللی است. ابزار اصلی نیز تدوین استانداردهای شغل و شایستگی در سطح بین‌المللی، فیلم‌های آموزشی مهارتی، مبادله نیروی انسانی ماهر و عضویت در سازمان‌های بین‌المللی است. از منظر سایر مصادیق دیپلماسی با توجه به تعاریف ارائه‌شده برای دیپلماسی فرهنگی، تجاری، انرژی و اقتصادی می‌توان دیپلماسی مهارت را نوعی از دیپلماسی‌هایی نظیر فرهنگی، تجاری، انرژی و اقتصادی می‌توان محسوب کرد.

نگاهی به ابعاد و مؤلفه‌های دیپلماسی عمومی ازجمله تعاملات روابط افراد و مردم، فراگیر بودن مخاطبان، تنوع ابزار و امکانات رسانه‌ای و اطلاعاتی، انتقال عقاید و ارزش‌ها از طریق مبادلات علمی، فرهنگی و هنری و مشابهت آنها با ابعاد و مؤلفه‌های مهارت‌آموزی نشان می‌دهد که دیپلماسی مهارت به‌عنوان برجسته‌ترین شکل دیپلماسی عمومی می‌تواند بهترین زمینه‌ساز تحقق دیپلماسی عمومی باشد. بررسی نقش سازمان فنی و حرفه‌ای ایران که در اسناد بالادستی نظام جمهوری اسلامی ایران نیز مورد تائید قرارگرفته است، به نظر می‌رسد دیپلماسی مهارت می‌تواند برای بهبود و تقویت وجهه ایران در منطقه و جهان مؤثر باشد اما این امر متضمن طرح مشخص، زمان و صرف هزینه است.

علیرغم آنکه تعداد محدودی با مفهوم دیپلماسی مهارت آشنا هستند و شاید آن را اصطلاحی نوپدید به شمار آورند اما انتهای دهه 1380 و با تکیه‌بر ظرفیت‌های مهارت‌آموزی سازمان فنی‌و‌حرفه‌ای کشور و با توجه به چند دهه تجربه در آموزش مهارت‌آموز و مربی در داخل و خارج از کشور این سازمان سند مهارت‌آموزی خود را مطرح کرد. در سند مهارت‌آموزی سازمان فنی و حرفه‌ای ایران به‌عنوان متولی امر مهارت‌آموزی در کشور در تعریف «دیپلماسی مهارت» آمده است: دستیابی و نیل به اهداف عالی نظام جمهوری اسلامی ایران از طریق صدور مهارت و فناوری در بستری سیاسی.

سازمان آموزش فنی و حرفه‌ای کشور با تدوین سند راهبردی مهارت و فناوری در سال 1390 نقشه راهی نظام‌مند برای فعالیت‌های آتی خود ترسیم نمود که مبتنی بر ظرفیت‌ها و نیازهای موجود در حوزه آموزش‌های فنی و حرفه‌ای در سطح ملی و بین‌المللی است. این سند حاوی 8 راهبرد اصلی، 27 سیاست است و با بیش از 245 برنامه و اهداف سازمانی با رویکرد بسترسازی برای استقرار نظام جامع مهارت و فناوری بوده است؛ و در راستای ماده 21 برنامه پنجم توسعه نظام جامع مهارت و فناوری با سه زیر نظام 1) نظام آموزش مهارت و فناوری، 2) نظام صلاحیت حرفه‌ای و 3) نظام احراز شرایط اشتغال تدوین‌شده است. گفتنی است آئین‌نامه مهارت و فناوری در جلسه 1/8/1390 به تصویب هیات محترم وزیران رسیده است.

در واقع این نظام با هدف تربیت، افزایش کارایی و اثربخشی نیروی انسانی مورد نیاز در بخش‌های مختلف صنعت، کشاورزی، خدمات و فرهنگ و هنر را بر اساس استانداردهای شغلی، فرهنگ ارزشی-بومی و نیاز بازار کار داخلی و تقاضای بازار کار منطقه و جهان متناسب با نظام اشتغال کشور و اشاعه، نهادینه‌سازی فرهنگ کسب‌وکار مبتنی بر استعداد، ذوق، دانش، مهارت، فناوری، تخصص، توانائی و کارآفرینی با رویکرد ارزش‌های اسلامی و اخلاق حرفه‌ای طراحی‌شده است. از زمره اهداف تدوین و تصویب این سند می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• تعمیق و گسترش روابط منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای در راستای سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران؛
• نهادینه‌سازی روابط با سایر کشورها؛
• حساسیت‌زدایی از زمینه‌های حضور ج.ا. ایران در سایر کشورها و توسل به شیوه‌های کارکردگرایانه در تعاملات خارجی؛
• استفاده مؤثر از منابع هویتی و فرهنگی مشترک به شیوه‌ای سازمان‌یافته و هدفمند؛
• غیرامنیتی کردن اهداف و اولویت‌های سیاست خارجی در حوزه فرهنگ و ارزش‌ها؛
• شبکه‌سازی و فرابخشی نمودن امکانات و ظرفیت‌ها در جمهوری اسلامی در راستای دیپلماسی عمومی کشور؛
• بهره‌گیری از شبکه‌های غیررسمی در مراودات و تعاملات خارجی کشور؛
• بهره‌گیری و استفاده از ظرفیت‌ها و منابع ملی سازمان‌‌های منطقه‌ای و بین‌المللی در راستای سیاست خارجی؛
• انطباق سطح مهارتی کشور با استانداردهای بین‌المللی؛
• بهره‌برداری از ظرفیت‌ها و امکانات سازمان‌های بین‌المللی برای تقویت پتانسیل مهارتی؛
• استفاده از فرصت‌های کسب و کار در سطح بین‌المللی.

در این سند که سازمان فنی و حرفه‌ای به‌عنوان متولی اجرای دیپلماسی مهارت معرفی‌شده است، وزارت امور خارجه، سازمان‌های بین‌المللی و منطقه‌ای مرتبط با آموزش ـ اشتغال، آیسکو، کمیته امداد امام خمینی‌(ره)، وزارت صنعت معدن و تجارت و... در این امر باید تعاملات نزدیکی با سازمان داشته باشند. تدوین این سند در ابتدای دهه 1390 این ظرفیت را پیش‌روی ج.ا. ایران قرار می‌داد تا از بازوی سازمان آموزش فنی و حرفه‌ای کشور در فراز و نشیب‌های پیش‌روی خود در ارتباطات بین‌المللی که در سال‌های اخیر به دلیل محدودیت‌های تحمیل‌شده بر کشور با آن مواجه گردیده بود بستر مناسبی برای ادامه و توسعه همکاری‌های بین‌الملل فراهم ساخته و برنامه‌های خود را دنبال کند.

دیپلماسی مهارت موجب گردید تا سازمان آموزش فنی و حرفه‌ای کشور همکاری‌های بین‌المللی در حوزه آموزش‌های فنی و حرفه‌ای را سرلوحه کار خود قرار داده و مهارت‌آموزی را به‌عنوان زبان مشترک برای توسعه ارتباطات بین‌المللی خود و همچنین بسترسازی برای پیشبرد سیاست‌های کلان کشور به کار گیرد همان‌گونه که اشاره شد، دیپلماسی مهارت از طریق افزایش توانمندی نیروی کار در داخل و خارج از کشور میسر خواهد بود. ازاین‌رو، دیپلماسی آموزشی، دیپلماسی فناوری و ... بخشی جدائی‌ناپذیر از این دیپلماسی خواهند بود؛ که در مجموعه نویسندگان محترم به جایگاه دیپلماسی مهارت در دیپلماسی عمومی و کاربست این مفهوم در چارچوب دیپلماسی مهارت پرداخته‌اند و سیدجواد صالحی با تکیه‌بر تلاش‌های سازمان فنی‌ و حرفه‌ای ایران به ظرفیت‌های مغفول‌مانده این حوزه برای پیشبرد منافع ملی پرداخته، افسانه اسدی به تجربه آمریکا در خاورمیانه و فریبرز ارغوانی به تجربه چین در افریقا توجه کرده و از این رهگذر چینش سیاست‌ خارجی کشورهای اشاره شده در راستای دیپلماسی مهارت و فناوری را مطرح کرده‌اند.

این اثر در واقع تلاشی برای تأکید روی وجوه نرم قدرت و استفاده از ظرفیت‌های مغفول مانده است. مدیرانی که صاحبان ایده هستند و جاده را می‌سازند اما با تغییر آنها موضوع در سازمان مربوطه از اولویت خارج و یا به فراموشی سپرده می‌شود. ایده‌هایی که ملی‌اند و حایز منافع راهبردی شناسایی و به درستی تبیین نمی‌شوند و ظرفیت‌هایی که رها می‌شوند؛ و در ادامه نتیجه‌ای جز فرسایش امید در ساختارهای سازمانی و پایان ایده‌پردازی خلاقانه – و نه فرصت‌طلبانه- در بر نخواهد داشت. در دوران فعالیت پژوهشی در سازمان‌ها و نهادهای پژوهشی به وضوح ریزش انگیزه و کرخت‌شدگی پژوهشگران و کارشناسان را به‌واسطه رهاشدگی ایده‌ها -به خصوص اگر بخش کارشناسی و اجرایی سازمان مربوطه را درگیر کرده باشد- مشاهده کردم. از این‌رو، انتشار این اثر به عنوان تلنگر و ارائه پیشنهاد مبنی بر پیگیری ایده‌های ملی که حایز نتایج بلندمدت و راهبردی هستند، مطرح می‌گردد.

در این مجموعه مقالاتی از محمدحسن شیخ‌الاسلامی، پروین نگین‌راز و مینو انصاری با عنوان «ارزیابی دیپلماسی عمومی: چارچوب مفهومی و روش‌ها»، سیدجواد صالحی با عنوان «دیپلماسی مهارت راهی میانه برای رسیدن به اهداف ملی»، افسانه احدی با عنوان «دیپلماسی مهارت آمریکا در خاورمیانه»، فریبرز ارغوانی و بابک خسروی «چین و دیپلماسی مهارت در افریقا: زمینه‌ها و شاخص‌ها»، میرهادی موسوی و مجتبی زینعلی با عنوان «گسترش روابط سیاسی کشورها در پرتو دیپلماسی علم و فناوری»، محمدعلی بلورچی با عنوان «دیپلماسی عمومی، پیوندها و تمایزات»، محمدرضا عبداله‌پور و داریوش قنبری با عنوان «دیپلماسی مهارت، پارادیمی نوین در تعاملات منطقه‌ای» و با عنوان «پاکستان کارزار دیپلماسی مهارت امریکا در منطقه» گردآمده است. لازم به توجه آنکه مجموعه حاضر در سال 1394 گردآمد و به دلایلی امکان نشر آن فراهم نشد. باتوجه به اهمیت موضوع و مغفول ماندن سند مهارت و فناوری در حوزه سیاستی و پژوهشی این مجموعه به عنوان تلنگری برای جلب نظر کارشناسان و تصمیم‌گیران کشور منتشر می‌شود. امید است مجموعه حاضر گامی در جهت بیان اهمیت مهارت و فناوری در حوزه حوزه فرامرزی بردارد. 

در ادامه برخود لازم می‌دانم از عزیزانی که در دوره همکاری من در سازمان آموزش فنی و حرفه‌ای کشور به فهم من نسبت به مسئله یاری رساندند نهایت سپاس را داشته باشم. سیدجواد صالحی، کوروش پرند، مرضیه ادبی، مسعود موسوی شفایی، ضیا صبوری، عبدالرحیم گواهی، عبدالرضا غفرانی، محمد ایرانی، حسین جابر انصاری، رضا فرقانی، حسن کاظمی قمی، سید داوود صالحی، فرهاد کلینی، محمد حسین ملائک، سیاوش زرگر یعقوبی و تمامی عزیزانی که در سازمان آموزش فنی و حرفه‌ای کشور مشغول خدمت‌رسانی هستند. همچنین قدردان محبت و همراهی بی‌دریغ منصوره سعادت، منیر آذری و ریحانه مکی هستم.