آیا ترکیه Su-57 را به F-35 ترجیح می‌دهد؟

به عقیده بسیاری از تحلیل‎گران، بازدید مشترک اول سپتامبر (10شهریور) رجب اردوغان و ولادیمیر پوتین، روسای جمهور ترکیه و روسیه از نمایشگاه سالیانه هوایی «ماکس 2019»[1] را می‌توان نشانه دیگری دال بر نزدیک‌‌‌شدن روزافزون آنکارا به مسکو در عرصه همکاری‌های دفاعی تلقی کرد. نمایشگاه هوا – فضایی پنج روزه ماکس در محل مرکز ساخت و توسعه «مؤسسه پژوهش‎های پروازی گراموف»[2] در فرودگاه بین‎المللی «ژوکوفسکی» [3]در حومه مسکو برگزار گردید. آنچه به ویژه باعث توجه ناظران به این رویداد شد، دیدار اردوغان از جت جنگده نسل پنجم (رادارگریز) سوخوی[4] Su-57 ساخت روسیه بود. اردوغان با این اقدام پیامی روشن برای واشینگتن فرستاد، مبنی بر آنکه چنانچه دولت ترامپ از تحویل جنگنده‌های پیشرفته نسل پنجم F-35 به ترکیه خودداری ورزد، این کشور می‎تواند به منابع دیگری از جمله روسیه برای خرید هواپیماهای مشابه متوسل شود. ایالات متحده به دلیل خرید سامانه پدافند هوایی اس-400 روسی توسط ترکیه و پس از رد اولتیماتوم‎های واشنگتن برای لغو این قرارداد، در 26 اوت گذشته اعلام کرد تا ماه مارس 2020، به طور رسمی ترکیه را از برنامه ساخت و تحویل جنگنده‎های F-35 کنار می‎گذارد. آمریکا و دیگر اعضای ناتو اعلام کرده بودند که از به کارگیری هم‎زمان سامانه روسی اس-400 و جنگنده F-35 از سوی ارتش ترکیه نگران هستند. چنین شرایطی موجب می‎شود که اطلاعات حساس این جنگنده رادارگریز و چگونگی فائق آمدن بر آن در اختیار کارشناسان روسی قرار گیرد. تخستین محموله از بخش‎های سامانه اس -400 در ژوئیه 2019 وارد ترکیه شد و این معامله جنجال‎‎برانگیز را به نقطه غیر قابل بازگشت رساند. روند تحویل قطعات و بخش‎های سامانه‎های اس-400 ترکیه تا پاییز به اتمام می‌رسد. همکاری‌های دفاعی رو به گسترش ترکیه و روسیه موجب نگرانی عمیق آمریکا و متحدان ناتو شده است. ترکیه به عنوان یکی از اعضای برنامه ساخت هواپیماهای F-35 در مرحله نخست 30 فروند از این نوع جنگنده را به آمریکا سفارش داده بود که 4 فروند از آنها پس از تحویل، به جهت آموزش خلبانان ترکیه در پایگاه هوایی «لاک»^[5] در ایالت آریزونا مستقر شده بودند. در حال حاضر، برنامه آموزشی این خلبانان برسر اختلافات واشینگتن- آنکارا متوقف شده است. همچنین، ده شرکت ترکیه‎ای دست اندرکار تولید بیش از 900  قطعه از هواپیمای F-35 به ارزش تقریبی 9 میلیارد دلار به دستور پنتاگون از برنامه ساخت این جنگنده کنار گذاشته شدند. به گفته الن لرد[6]، معاون وزیر دفاع آمریکا، کنارگذاشتن ترکیه از برنامه ساخت F-35 برای پنتاگون بین 500-600 میلیون دلار هزینه به‎دنبال دارد، و آمریکا ناچار است در پی یافتن منابع دیگری برای تولید این قطعات برآید. به گفته لرد، ترکیه با اجرای تصمیم خود در مورد خرید سامانه اس-400، مشاغل و فرصت‎های اقتصادی زیادی را از دست می‎دهد.

 

• فرصت‎طلبی روسیه برای بازاریابی تسلیحاتی

ولادیمیر پوتین در مراسم استقبال از اردوغان در نمایشگاه ماکس گفت که دستاوردها و توانایی‌های فنی صنایع هوایی روسیه می‎تواند فرصت‎های جدیدی برای همکاری‌های سودمند دوکشور پدید آورد. اردوغان نیز در پاسخ تاکید کرد، ترکیه معتقد است همکاری با روسیه محرکی برای توسعه پیشرفت‎های جدید در بخش‌های هوایی و فناوری فضایی پدید می‎آورد. وی در پاسخ به پرسش‌هایی درباره امکان خرید جنگنده‌های چند منظوره روسی از جمله Su-57 گفت: «چرا که نه؟ ما بدون هدف به نمایشگاه فناوری‌های هوایی روسیه نیامده‎ایم. در صورت حذف نهایی ترکیه از برنامه F-35، اقداماتی مشخص در این زمینه انجام خواهیم داد». اکنون روسیه امیدواراست که پس از فروش سامانه اس -400، از وجود اختلاف و کدورت در روابط آنکارا و واشینگتن استفاده کند، و درصورت لغو برنامه فروش جنگنده‎های F-35 به ترکیه، دولت اردوغان را به خرید جنگنده‎های رادارگریز Su-57 ساخت خود ترغیب کند. در ماه می2019، سرگئی چمزوف[7]، رییس شرکت دولتی صنایع روسیه به خبرگزاری آناتولی ترکیه گفت، که در صورت قطع امید آنکارا از واشینگتن برای خرید F-35، کرملین آماده است جنگنده‌های پیشرفته به این کشور بفروشد. در ماه اوت گذشته نیز مذاکره ابتدایی میان دیمتری شاگایف[8]، رییس اداره فدرال همکاری نظامی- فنی روسیه با اسماعیل دمیر، رییس صنایع دفاعی ترکیه (SSB)، در مورد خرید احتمالی جنگنده‎های Su-35 یا Su-57 صورت گرفت. در حالی که ترک‎ها علاقه‌مندی خود را به خرید پدافند هوایی S-500  ابراز کرده‏اند، روس‏ها امیدوارند که گذشته از هواپیماها و بالگردهای نظامی، در ترکیه برای محصولات غیر نظامی خود مانند بالگردهای متوسط Mi-38، بالگردهای حمل و نقل سبک Ka-62، و نیز هواپیماهای مسافربری در حال ساخت ایرکوت [9]Mc-21 ، نیز بازاریابی کنند.

• ویژگی‎‌های رقیب روسی F-35

جنگنده سوخوی Su-57 که به گفته روس‎ها یک هواپیمای پیشرفته نسل پنجم با قابلیت رادارگریزی به شمار می‌آید که برای انهدام هرنوع هواپیماها در فواصل کوتاه و بلند، حمله به اهداف زمینی و دریایی، و نیز غلبه بر توانایی‎های پدافند هوایی دشمن طراحی شده است. نخستین پرواز این جنگنده 29 ژانویه 2010 انجام گرفت، و تاکنون 10 فروند «نمونه اولیه» از Su-57 تولید شده که در حال گذراندن تست‌های فنی هستند. در جریان نخستین آزمایشات در شرایط رزمی، این هواپیما ها در سال 2018 به سوریه اعزام شدند و دست به اجرای عملیات موفقیت‎آمیز سوخت‎گیری هوایی زدند. به گفته روس‏ها، در ساخت بدنه این هواپیما از مواد کامپوزیت و نوآوری‎های فناوری استفاده شده است. همچنین شکل طراحی آیرودینامیکی Su-57 به آن امکان به جاگذاری آثار راداری، گرمایی (فروسرخی) و اپتیکال اندکی داده است. این هواپیما به سامانه‎های هوانوردی یکپارچه و پیشرفته از جمله یک رادار فازی فعال مجهز است که حداکثر شرایط خودکاری سامانه‌ها را در اختیار خلبان می‎گذارد. این سامانه‏ها همچنین انتقال همزمان داده‏های فنی و رزمی و سهیم شدن این اطلاعات با مراکز زمینی، هواپیماها و دیگر واحدهای رزمی خودی را امکان‎پذیر می‎سازد. این جنگنده‎ها قابلیت حمل انواع تسلیحات و مهمات برای انجام طیف گسترده‌ای از ماموریت‎های رهگیری هوایی و تهاجمی علیه اهداف سطحی، از جمله موشک‎های جدید«هایپرسونیک» با توانایی حمل کلاهک هسته ‎ای را دارد. روس‎ها همچنین مدعی‎اند که دو موتور این هواپیما علاوه بر پرقدرت بودن کم‎مصرف هستند و این جنگنده‎ از قابلیت بقاپذیری بالایی می‎باشد. کمپانی هواپیماسازی سوخوی که بخشی از «مجتمع متحد هواپیماسازی روسیه» به شمار می‎آید. از 29 ژوییه گذشته تحویل جنگنده‌های Su-57 به نیروی هوافضای فدراسیون روسیه را آغاز کرد. در قرارداد اولیه پیش‏بینی شده که 76 فروند از این نوع هواپیما برای نیروی هوایی روسیه ساخته می‎شود.

از سوی دیگر، شماری از کارشناسان و تحلیل‎گران امور دفاعی در غرب معتقد هستند که با وجود ادعای مقام‏های دفاعی روسیه، قابلیت‏های Su-57 در برابر توانایی‏های به اثبات رسیده F-35، نامشخص و ضعیف به نظر می‌رسد. به گفته این کارشناسان، پرسش‎های جدی درباره قابلیت رادارگریزی، قدرت موتورها و کارایی سامانه‎های الکترونیکی جنگنده   Su-57 در برابر F-35 وجود دارد. درهمین حال، به اذعان تحلیل‌گران دفاعی، تنها نقطه ضعف F-35 در مقابل Su-57 ظرفیت حمل کمتر موشک (محفظه F-35 ظرفیت حمل 6 موشک هوا به هوا امرام را پس از اصلاح و ارتقا بدنه دارد) است. به ادعای منابع غربی، جنگنده F-35 دارای یکی از قدرتمندترین رادارهای AESA  نصب شده برروی یک هواپیما است و با استفاده از این رادار می‎توان یک جت Su-57 را به خوبی از فاصله بیش از یک‎صد مایلی (160کیلومتری) ردیابی کرد. پیش از این، و در سال 2018 نیز هند به سبب پاره‌ای مشکلات مشابه و البته بروز اختلافات مالی، همکاری خود با روسیه در برنامه ساخت جنگنده Su-57 یا با نام دیگرش PAKFA T-50 را قطع کرد. هندی‌ها خواستار بیش از چهل مورد اصلاح و تغییر در طرح این هواپیما، از جمله در مورد ضعف موتورها، بهبود قابلیت رادارگریزی و توانایی حمل تسلیحات بودند، اما روس‎ها نتوانستند خواسته‎های مقامات دفاعی هند در دوره زمانی مورد نظر آنها را تامین نمایند. علاوه بر این، گفته می‌شود که مقام‎های دفاعی روسیه با درخواست همتایان هندی خود برای دسترسی به کدهای نرم‎افزاری کامپیوترهای جنگنده Su-57 مخالفت کرده بودند. هندی‎ها همچنین از سهم مالی خود در تامین هزینه‌های برنامه تولید و نیز تعداد هواپیماهای مورد سفارش خود ناخرسند بودند. هرچند در سال جاری سرگئی شویگو، وزیر دفاع روسیه اعلام کرد که بهای تمام شده برای هرفروند Su-57 و تجهیزات مربوط به آن تا 20 درصدکاهش یافته است.

• دیگر گزینه‎های پیش‏رو نیروی هوایی ترکیه

ترکیه در کنار طرح خود برای خرید و همکاری در ساخت جنگنده‌های F-35، و همچنین احتمال خرید جنگنده‏های Su-57 به عنوان جایگزین این هواپیما ( در صورت مخالفت نهایی واشینگتن با حضور ترکیه در برنامه F-35) گزینه‌های دیگری هم دارد. ترکیه دارای یک برنامه همکاری جداگانه با شرکت بریتانیایی « BAE systems» برای ساخت جنگنده برتری هوایی نسل پنجم TF-X  است. هرچند، شرکت بریتانیایی «رولز رویس[10]» که پیش‌تر در حال مذاکره با آنکارا برای ساخت موتور هواپیمای TF-X در ترکیه بود، این گفتگوها را در ماه مارس گذشته و به دلیل بیم از به‌خطر افتادن مالکیت معنوی طرح‌ این موتورها، خاتمه بخشید. اکنون، اما همکاری احتمالی شرکت آمریکایی «جنرال الکتریک[11]» با ترکیه برای تولید این موتورها نیز به دلیل تضعیف همکاری‎های دفاعی دو کشور در هاله‎ای از ابهام قرار گرفته است. به گفته چمزوف، فروش هر تعداد جنگنده Su-57 به ترکیه می‌تواند همکاری‎های فنی و صنعتی سودمندی میان مسکو و آنکارا در پروژه TF-X را نیز به همراه آورد. با این وجود، خود ترک‎ها انتظار ندارند که نخستین پرواز جنگنده مذکور تا پیش از سال 2025 انجام گیرد و نیروی هوایی ترکیه می‎باید به یک راه‎حل موقتی برای پرکردن شکاف کنونی در روند مدرنیزه‌کردن قدرت هوایی خود دست یابد. در همین حال، تا روشن‎شدن وضعیت پروژه‌های جنگنده نسل پنجم ترکیه، مسکو به آنکارا پیشنهاد کرده تا خرید دو نوع جنگنده پیشرفته نسل چهارم ساخت روسیه، Su-35 فلانکر- ایی[12] یا MiG-35 فالکروم اف[13] را به منظور رفع نیازهای فوری خود مدنظر قرار دهد.

• نتیجه‌گیری

اگرچه، همکاری‌های بیشتر ترکیه و روسیه در بخش دفاعی موضوعی به شمار می‌رود که نمی‌توان با اطمینان درباره آینده آن سخن گفت، اما به نظر می‌رسد سیاست‎های اردوغان در مسیر هدایت ترکیه به سوی فاصله‎گرفتن از آمریکا، و به سوی سطح پایین‌‎تری از مشارکت با کشورهای اروپایی حرکت می‎کند. در همین‌حال، پوتین خرسندتر از همیشه درپی ایجاد یک رابطه دفاعی نزدیک‌تر با رییس جمهور ترکیه است و حضور اردوغان در نمایشگاه ماکس نیز حاکی از این بود که پوتین امیدوار است بتواند این کشور را تا حد ممکن به سوی حوزه نفوذ روسیه بکشاند. از سوی دیگر، روابط پر تنش ترکیه با آمریکا می‌تواند تاثیر زیادی بر برنامه خرید F-35 داشته باشد.  اما دور از ذهن است که ترکیه قراردادهای تسلیحاتی جدیدی را در آینده نزدیک با روسیه به امضا برساند، زیرا چنین قراردادهایی می‎تواند موجب اجرای تحریم‎های «CAATSA» ( قانون مقابله با دشمنان آمریکا از طریق تحریم) آمریکا شود. از اینرو، می‌توان انتظار داشت که ترکیه بکوشد از ایجاد تنش بیشتر در روابط خود با ایالات متحده پرهیز کند. آنکارا امیدوار است که خشم آمریکایی‌ها بر سر خرید اس-400 به تدریج فروکش کند و روابط دوکشور در سال آینده به حال عادی بازگردد. با این وجود، به‎نظر می‌رسد در دوران زمامداری اردوغان ترکیه هرچه بیشتر در زمینه‌های سیاسی و منطقه‎ای به حمایت‎های روسیه متکی شده است. در‎همین‎حال، دلایل اندکی وجود دارد که روسیه فناوری‌های مهم و تجربیات لازم برای بکارگیری در صنعت نظامی بومی ترکیه را در اختیار این کشور قرار دهد و این همکاری‎های فنی به طور مستقیم به فروش‎های تسلیحاتی روسیه به ترکیه بستگی خواهد داشت و مسکو تنها در چارچوب قراردادهای بزرگ‎تر دفاعی اجازه انتقال این فناوری‎ها به خریدار را می‌دهد. با درنظرگرفتن این واقعیات، می‎توان چنین ارزیابی کرد که ترکیه همچنان امیدوار به دریافت جنگنده‎‌های F-35 از آمریکاست و نشانه‎های موجود در مورد احتمال خرید هواپیماهای Su-35 یا Su-57را تنها می‎توان به منزله اهرم فشار آنکارا در برابر تدابیر تنبیهی واشینگتن به‎شمار آورد.