تبدیل اتحادیه اروپا به مهم‌ترین بازیگر پیگیر نظم جهانی قاعده‌محور و مبتنی‌بر چندجانبه‌گرایی یکی از فرصت‌های نوظهور برسازی سیاست خارجی اروپایی است. جهان امروزه با پدیدارهای هنجاری جدید و قدرتمندی مواجه شده است که استانداردهای متفاوت و گاهی متضاد با نظم هنجاری نظام بین‌الملل را تبلیغ و اعمال می‌کنند. آمریکایی که تصمیم‌سازانی دارد که به‌عنوان مثال مؤلفه‌های برسازنده نظم لیبرال یعنی جهانی شدن، چندفرهنگ‌گرایی، چندجانبه‎گرایی و رسانه‌ها را برنمی‌تابند یکی از این پدیدارهاست. از دیگر پدیدارها نیز می‌توان به چینی اشاره کرد که به‌نظر می‌رسد به‌دنبال رهبری «سرمایه‌داری دولت‌محور» است؛ روسیه‌ای احیاشده که از «لزوم گذار به نظم پساغربی» سخن به میان می‌آورد و جریان‌های قدرتمند ملی‌گرا، پوپولیستی و ضدجهانی شدن که نظم موجود را به چالش کشیده‌اند. شاید در پرتو مواجهه با پدیدارهای فوق باشد که اروپای امروز وارد مرحله جدیدی از خودشناسی و دگرشناسی شده است. تلاش اتحادیه اروپا برای تبدیل شدن به پیشران و نماینده اصلی لیبرال ـ دموکراسی در عرصه نظام بین‌الملل نیز از همین‌جا ناشی می‌شود. اتحادیه اروپا دراین‌راستا در تلاش برای تثبیت این انگاره است که پروژه اتحادیه اروپای اصلاح‌شده، تنها راه مواجهه با جنبش‌های پوپولیستی و ملی‌گرا و همچنین مدیریت مخاطرات امنیتی و اقتصادی شهروندان اروپایی است. در ضمن اتحادیه اروپا خود را در مقام مدافع اصلی رژیم‌ها و نهادهای بین‌المللی برسازنده نظم هنجاری نظام بین‌الملل می‌یابد.

شخصیت منحصربه‌فرد امنیتی اتحادیه اروپا در جهان پرتلاطم کنونی نیز می‌تواند به فرصتی برای نقش‌آفرینی اروپا به‌عنوان بازیگری مهم در عرصه جهانی تبدیل شود. اتحادیه اروپا جزء معدود بازیگران نظام بین‌الملل است که نگاهی موسع به مفهوم امنیت دارد و واجد ظرفیت‌ها، توانایی‌ها و تجارب نهادی، ساختاری و بودجه‌ای برای تمرکز بر ابعاد نرم‌افزاری، توسعه‌ای و فرهنگی امنیت است. درواقع اگر مفهوم قدرت را در توانایی یک بازیگر در تأثیرگذاری بر بازیگران دیگر درنظر بگیریم، اتحادیه اروپا بی‌شک قدرتی قابل توجه در عرصه نظام بین‌الملل است.

بهبود نسبی شاخص‌های اقتصادی اتحادیه اروپا نیز خبری خوب در حوزه سیاست خارجی اتحادیه اروپا بوده است. می‌دانیم که بحران اقتصادی و مالی سال 2009 از اعتمادبه‌نفس اولیه اتحادیه اروپا ازجمله در حوزه به‌عهده‌گیری مسئولیت‌های بزرگ‌تر در عرصه نظام بین‌الملل کاست؛ در ضمن این بحران، کشورهای عضو اتحادیه اروپا را درخصوص نزدیک‌تر شدن به برسازی نهادها و سیاست‌های مرتبط با سیاست خارجی یکپارچه و فعال اتحادیه اروپا مردد کرد. باوجوداین، اخیراً نشانه‌هایی از بهبود نسبی شرایط و شاخص‌های اقتصادی اتحادیه اروپا هویدا شده است. لیست طولانی کشورهایی که مشتاق انعقاد قرارداد تجاری با اتحادیه اروپا هستند از نشانه‌های تأثیر بهبود چشم‌انداز اقتصادی اتحادیه اروپا بر بازسازی نفوذ بین‌المللی و قدرت نرم این اتحادیه است.

با وجود اهمیت نکات فوق، مواجهه اروپا با تعینات ساختاری جدید را مهم‌ترین فرصت‌های اتحادیه اروپا در ساخت سیاست خارجی و امنیتی منسجم و مؤثر به‌شمار آوریم. می‌دانیم که اتحادیه اروپا، با الزامات و فشارهای ساختاری جدیدی مواجه شده است؛ ازجمله: آمریکای کمتر متعهد به نگاه داشتن چتر امنیتی بر فراز اروپا؛ کنش‌های روسیه‌ای که از منظر ژئوپلیتیکی جسورتر از پیش است؛ انگلستان درحال خروج از اتحادیه و فشارهای امنیتی و پناهجویی از جانب مرزهای جنوبی قاره. به‌نظر می‌رسد الزامات ساختاری مور اشاره، این احساس را در اروپا تقویت کرده باشد که بهتر است تمام تخم‌مرغ‌های دفاعی خود را در سبد ناتو و روابط یورو آتلانتیکی قرار ندهد. در سند «استراتژی جهانی اتحادیه اروپا» نیز به‌وضوح تمایل به خوداتکایی ژئوپلیتیکی و ایجاد فرمت‌های جدید دفاعی ـ امنیتی مستقل و به‌صورت همزمان حفظ پیوندهای راهبردی با ناتو قابل ردیابی است. براساس اسناد جدید امنیتی اتحادیه اروپا، سه اولویت اصلی راهبرد جهانی اتحادیه اروپا، پاسخگویی به منازعات و بحران‌های خارجی وقتی به‌وجود می‌آیند؛ ظرفیت‌سازی شرکا و حفاظت از اتحادیه اروپا و شهروندانش ازطریق کنش خارجی است.(1) در این چهارچوب، به‎‌نظر می‌رسد ابتکاراتی چون برنامه‌ریزی دفاعی هماهنگ شده و همکاری‌های دفاعی ارتقاءیافته ؛ تأمین مالی مشترک عملیات نظامی اتحادیه اروپا و اجازه دادن به گروه‌هایی از کشورهای توانمندتر اتحادیه اروپا در همکاری در پروژه‌های بلندپروازانه دفاعی، نشانه‌هایی از تمرکز بیشتر اتحادیه اروپا در زمینه توسعه ظرفیت‌های دفاعی و امنیتی است. ابتکاراتی که اگر در عرصه عمل تجربه شوند، در نگاهی فرایندی می‌توانند اتحادیه اروپا را به یک بازیگر امنیتی مهم در عرصه نظام بین‌الملل تبدیل کنند.

 

پی‌نوشت

1. https://eeas.europa.eu/sites/eeas/files/implementation_plan_on_security_and_defence_18-10-2017.pdf