نگاهی بر سفر پوتین و اردوغان به ایران

ولادیمیر پوتین و رجب طیب اردوغان به ایران سفر کردند تا دور جدیدی از مذاکرات صلح آستانه در خصوص بحران سوریه را به میزبانی ایران برگزار کنند. فرآیند صلح آستانه ابتکاری است که به وسیله سه کشور ایران، روسیه و ترکیه و با هدف پایان دادن به بحران سوریه تشکیل شده و چندین دوره مذاکراتی را پشت سر گذاشته است. این در حالی است که جمهوری اسلامی ایران و روسیه خواهان بقای حکومت فعلی سوریه و در مقابل ترکیه مخالف دولت فعلی است. اما شرایط میدانی و تحولات به گونه‌ای است که برای سه طرف منافع مشترکی تعریف شده و این سه کشور را به همکاری بیشتر با یکدیگر ترغیب کرده است.

پس از آغاز بحران اوکراین، این اولین سفر رسمی پوتین به ایران و دیدار با مقامات بلند پایه کشور است. جمهوری اسلامی ایران از ابتدای بحران موضع هوشمندانه‌ای را در قبال این بحران اتخاذ کرده است و این موضع بارها از جانب روس‌ها مورد تشویق و قدردانی قرار گرفته است. از سوی دیگر ایران بارها از اعلام آمادگی خود برای میانجی‌گری برای حل این بحران خبر داده است. این دیدار ضمن اینکه می‌تواند گامی در راستای حل بحران سوریه تلقی شود، می‌تواند روابط دوجانبه ایران و روسیه را بیش از پیش گسترش دهد. مخصوصاً اینکه روس‌ها به دلیل فشارهای اقتصادی ناشی از تحریم‌های آمریکا و اروپا، نیازمند شرکای مطمئن و همسو برای برقراری روابط تجاری و اقتصادی و حتی امنیتی هستند.

جمهوری اسلامی ایران و روسیه همواره دو کشور مخالف آمریکا در منطقه و جهان هستند و این مسئله علت نزدیک شدن مواضع دو کشور به یکدیگر است. بی‌تردید، تضعیف هر یک از این دو کشور، می‌تواند کشور دیگر را تحت تأثیر قرار دهد. از طرفی همکاری بیشتر دو کشور می‌تواند باعث تقویت جبهه مخالف آمریکا شود. مشارکت فعال روسیه در بحران سوریه، نمونه بارزی از این مسئله است که روسیه، جمهوری اسلامی را بازیگری تأثیرگذار در منطقه و حتی جهان می‌داند. ایران برخلاف فشارهای اقتصادی تحمیلی از جانب غرب، همواره در راستای تحقق اهداف خود گام برداشته است.

از سوی دیگر، این نشست فرصت ممتازی برای ترکیه بود تا رئیس جمهور این کشور با پوتین دیدار کند. چراکه پس از جنگ اوکراین برخلاف اینکه ترکیه نیز بارها در راستای حل بحران تلاش کرد، اما به دلیل برخی اقدامات مانند جنگ قره‌باغ، وجهه مثبتی بین روس‌ها ندارد. این فرصت می‌تواند در ترمیم وجهه ترکیه و بهبود روابط ترکیه و روسیه تأثیرگذار باشد.

اما ترکیه در ماه‌های اخیر همواره اعلام داشته است که قصد برگزاری یک عملیات در مرزهای شمالی سوریه و ایجاد یک منطقه حائل امنیتی برای مقابله با کردها است. ایران و روسیه بارها به صراحت  درخصوص پیامدهای اقدام نظامی ترکیه در شمال سوریه هشدارهایی داده‌اند. اما به نظر می‌رسد ترکیه ناچار است پیش از هر اقدامی چراغ سبزی از ایران و روسیه دریافت کند. از سوی دیگر با توجه به نزدیک بودن انتخابات ترکیه و تلاش اردوغان برای باقی ماندن در قدرت، او نیازمند کسب حمایت‌هایی از ایران و روسیه است. چراکه در سال‌های اخیر روابط ترکیه با اروپا و غرب به چالش کشیده شده است. اختلاف با قبرس و یونان، تحریم شدن بخش نظامی ترکیه به دلیل خرید سامانه دفاعی از روسیه و... نمونه‌هایی از این اتفاقات است.

دور اول نشست آستانه در ژانویه ۲۰۱۷ (سوم و چهارم بهمن ۱۳۹۵) با حضور ایران،  روسیه و ترکیه در قزاقستان برگزار  شد و به مرور در برخی از نشست‌ها نمایندگان  برخی از کشورها از جمله عراق و لبنان نیز به عنوان ناظر حضور داشتند ولی هیچ کدام عضو دائم این فرایند نشدند. روسیه ، ترکیه و ایران به عنوان کشورهای ضامن آتش بس در سوریه تاکنون ۱۸ بار مذاکرات آستانه را با هدف  بررسی مسائل بشردوستانه، تقویت اعتماد و هماهنگی برای انجام اقداماتی در راستای توسعه روند صلح و حل و فصل بحران سوریه برگزار کردند و ضامنین در نشست هجدهم  که در  روزهای ۲۴ تا ۲۶ خرداد ۱۴۰۱ با حضور معاونان وزارت امور خارجه روسیه، ایران و ترکیه در نورسلطان  قزاقستان برگزار شد، تصمیم گرفتند تا نوزدهمین نشست بین‌المللی سوریه در چارچوب آستانه با حضور معاونان وزیران امور خارجه ایران ،ترکیه و روسیه را در نیمه دوم سال ۲۰۲۲ در نورسلطان قزاقستان برگزار کنند.

روند برگزاری نشست سران روند آستانه

محل برگزاری	تاریخ برگزاری	اهداف نشست
نشست سوچی (روسیه)	اول آذر ۱۳۹۶ (۲۲ نوامبر ۲۰۱۷)	بررسی روند و نتایج مذاکرات آستانه و آغاز فرایندهای سیاسی در سوریه
نشست آنکارا (ترکیه)	۱۵ فروردین ۱۳۹۷(چهارم آوریل ۲۰۱۸)	بررسی روند و نتایج مذاکرات پیرامون بحران سوریه
نشست تهران (ایران)	۱۶ شهریور ۱۳۹۷ (هفتم سپتامبر ۲۰۱۸)	در امتداد تلاشهای چند ساله برای برقراری صلح در سوریه
نشست سوچی (روسیه)	۲۵ بهمن ۱۳۹۷ (۱۴ فوریه  ۲۰۱۹)	حل بحران سوریه
نشست آنکارا (ترکیه)	۲۵ شهریور ۱۳۹۸ (16 سپتامبر 2019)	حل بحران سوریه
نشست فوق العاده و مجازی به میزبانی تهران	۱۱ تیر ۱۳۹۹ (1 جولای 2020)	حل بحران سوریه (به صورت ویدیو کنفرانس)

 

دستورکارهای مهم این سفر را می‌توان به صورت زیر خلاصه کرد:

1. بررسی ادامه حضور  نیروهای نظامی  ترکیه در شمال سوریه  برخلاف تأکید مفاد پایانی نشست‌های  آستانه بر لزوم حفظ حاکمیت، استقلال و تمامیت ارضی سوریه و خروج نیروهای بیگانه از آن؛
2. ادامه تهاجمات نظامی رژیم صهیونیستی به سوریه و تاکید بر پایان این اقدامات؛
3. تاکید بر توزیع عادلانه کمک های بشر دوستانه به مردم سوریه در نقاط مختلف این کشور از سوی سازمان ملل متحد؛
4. تاکید بر رفع تحریم های سوریه؛
5. تأکید و مرور نقش هر یک از این سه کشور در حل بحران سوریه؛

مهم‌تر آنکه با توجه به تلاش برخی از کشورهای منطقه از جمله تعدادی از کشورهای حوزه خلیج فارس برای عادی‌سازی روابط خود با دولت سوریه از جمله دولت امارات، نوعی رقابت در بین برخی از این کشورها برای مشارکت بیشتر در بازسازی سوریه و در اختیار گرفتن بازار سوریه به وجود آمده است و این مسئله قطعاً از چشم کشورهای روند آستانه دور نمانده است و هرکدام به نوبه خود تلاش می‌کنند در این بازار سهم جدی‌تری داشته باشند.

اگرچه برخی گمان می‌برند که بحران اوکراین، نقش و اهمیت سوریه را برای روسیه کمرنگ کرده است، اما تحولات میدانی در سوریه، برخلاف این گفتار است و ظاهراً روسیه قصدی برای کاهش تعداد نیروهای خود در سوریه ندارد.

به نظر می‌رسد این سفر به دلیل بحران اوکراین و شرایط ویژه روسیه، فرصت ممتازی را برای ایران ایجاد خواهد کرد تا ضمن تثبیت موقعیت خود در منطقه مخصوصاً در روند حل بحران سوریه، امکان کنشگری فعال‌تری را در فرآیندها و روندهای آتی ایفا کند.