مقدمه

به باور بسیاری از صاحب‌نظران و تحلیل‌گران، جهان اسلام در دوران معاصر از جهات مختلف، گرفتار انواع نزاع‌های سیاسی، مذهبی، فرهنگی، قومی و طایفه‌ای شده و تنش‌های محلی و منطقه‌ای بین کشورهای اسلامی، کینه، دشمنی و برادرکشی را در بین آنها به‌وجود آورده است که موجب تخریب و تضعیف زیرساخت‌ها، تجهیزات، توانایی و قدرت مسلمانان و کشورهای اسلامی شده است. این امر زمینه‌ساز حضور قدرت‌های استکباری و ضد اسلامی در سرزمین‌های اسلامی و به‌یغما بردن سرمایه‌ها آنها نیز بوده است. ازطرف‌دیگر، در چنین وضعیتی که بر جهان اسلام حاکم شده، جهان در دوران گذار به‌سر می‌برد و هندسه قدرت‌های جدیدی درحال شکل‌گیری است. در دوران گذار، جهان از تک‌قطبی به سمت چندقطبی پیش می‌رود. روندها می‌گویند در هندسه قدرت جهان، چهار قطب شکل می‌گیرد: قدرت غرب با محوریت آمریکا و اروپا؛ 2. قدرت آسیا با محوریت چین و هند؛ 3. قدرت آمریکای لاتین با محوریت برزیل؛ 4. قدرت اسلام و مسلمانان.

در تحلیل وضعیت فعلی جهان اسلام می‌توان گفت: 1. اکثر کشورهای اسلامی درگیر منازعات و تنش‌های سیاسی و در برخی موارد نظامی با همدیگر هستند؛ 2. عموم کشورهای اسلامی در منازعات و تنش‌های هویتی درگیر هستند، به‌طوری‌که کلمات و جملات مشرک، کافر، مرتد بدعت‌گذار و رافضی ازجمله القابی هستند که به یکدیگر نسبت می‌دهند؛ 4. برخی کشورهای اسلامی مشمول تحریم قدرت‌های استکباری هستند؛ 5. در جهان اسلام، رقابت برای نزدیک شدن به قدرت‌های ضد اسلامی و استکباری است که بتوانند از توانایی آنها علیه کشور اسلامی دیگر استفاده کنند؛ 6. اکثر قریب‌به‌اتفاق نزاع‌ها، اختلافات و تنش‌ها بین جامعه اسلامی ریشه بیرونی دارند که ناشی از ضعف‌های درونی مسلمانان است.

منظور از وضعیت نابه‌سامان مسلمانان فقط غرب آسیا نیست؛ بلکه تمام مناطق و سرزمین‌های اسلامی را شامل می‌شود، گرچه در طول تاریخ، نزاع‌ها و تنش‌های منطقه غرب آسیا بر کل جهان اسلام مؤثر بوده و همچنان نیز اثرگذار است. به‌نظر می‌رسد با توجه به پیامدهای ذکرشده به‌غیراز قدرت‌های بزرگ و رژیم صهیونیستی، دیگر بازیگران جهان اسلام از این وضعیت آسیب می‌بینند.

اگر بشر به این نتیجه رسیده است که برای رفع اختلافات، منازعات و جلوگیری از تنش‌های منطقه‌ای بعد از جنگ جهانی اول، جامعه ملل و بعد از جنگ جهانی دوم سازمان ملل متحد را به‌وجود آورد، اسلام ازقبل برای امت اسلام کنگره عظیم حج را پیش‌بینی کرد و لباس تکلیف و عبادت و اطاعت خدا بر آن پوشاند تا همه خود را ملزم به انجام آن بدانند.

با توجه به مباحث مطرح‌شده لزوم برگزاری همایش‌ها و نشست‌هایی با موضوعات ظرفیت‌های حج درجهت انسجام اسلامی ضروری به‌نظر می‌رسد. دراین‌راستا، مؤسسه مطالعات و تحقیقات بین‌المللی ابرار معاصر تهران با همکاری پژوهشکده حج و زیارت در روز یکشنبه 23 تیر 1398، نشست تخصصی را با عنوان «حج، انسجام اسلامی و آینده همگرایی در جهان اسلام» در سالن همایش‌های حوزه نمایندگی ولی‌فقیه در امور حج و زیارت شهرستان قم برگزار کرد. در این نشست، درمورد موضوعاتی همچون «حج و دیپلماسی عمومی»، «ظرفیت‌های تقویت تعاملات بین‌نخبگانی جهان اسلام»، «حج، ظرفیت‌های رسانه‌ای برای مقابله با اسلام‌هراسی»، «حج، چشم‌انداز نظم منطقه‌ای اسلامی»، «حج، حل منازعات و تنش‌های منطقه‌ای» و «ظرفیت‌های حج جهت وحدت و همگرایی کشورهای اسلامی» با حضور آقایان عابد اکبری، علی‌اکبر ضیایی، رضا میرابیان، محمد خواجویی، عبدالله علی‌بخشی، و حسین آجورلو بحث و گفتگو شد.

نگاهی به روندهای تاریخی انسجام اسلامی

موضوع انسجام و وحدت اسلامی یکی از مباحث بنیادی دین مبین اسلام است. در آیات متعدد قران کریم، تفرقه تقبیح و وحدت توصیه می‌شود و تنها راهکار رسیدن به وحدت، تمسک جستن به دستورات الهی یا همان اسلام است، به‌طوری‌که در این آیه شریفه خداوند می‌فرماید «وَ اعْتَصِمُواْ بِحَبْلِ اللّهِ جَمِیعًا وَ لاَتَفَرَّقُواْ» و در جایی دیگر بیان می‌دارد «وَ لَاتَکونُوا کالَّذِینَ تَفَرَّقُوا وَ اخْتَلَفُوا مِن بَعْدِ مَا جَاءَهُمُ الْبَینَاتُ وَأُولئِک لَهُمْ عَذَابٌ عَظِیمٌ». حضرت محمد (ص) نیز همواره اصحاب خود ازجمله انصار و مهاجرین را به برادری و وحدت فرامی‌خواند و در این زمینه می‌فرمود «الْجَمَاعَةُ رَحْمَةٌ وَ الْفُرْقَةُ عَذَابٌ». با نگاهی به تاریخ می‌توان دریافت بزرگان اسلام نیز سعی کرده‌اند وحدت و انسجام اسلامی خدشه‌دار نشود؛ برای نمونه، حضرت على (ع) را بی‌گمان باید اسوه وحدت نامید؛ زیرا پس از رحلت پیامبر (ص) با اینکه خلافت و امامت را براساس سفارشات ایشان حق مسلم خویش مى‌دانست، هرگز حاضر به تفرقه نشد و برای حفظ وحدت و انسجام جامعه اسلامى از هیچ کوششی دریغ نکرد، به‌طوری‌که در جایی می‌فرماید «دست خدا با جماعت است و از تفرقه حذر کنید؛ زیرا کسانى که از جماعت کنارى می‌گیرند طعمه شیطان‌اند مانند گوسفندى که از گله جدا می‌افتد و گرگ او را می‌درد».

گفتنی است در فلسفه نیز وحدت در مقابل کثرت قرار گرفته و بین این دو مفهوم قطعاً تباین وجود دارد؛ زیرا در یک موضوع واحد در زمان واحد، قابل جمع باهم نیستند. وحدت امری عقلی است؛ چون امور عقلی از امور عامه‌ای هستند که در اولین مرحله تصرف عقل در آنها واحد تصور می‌شود و بعدازآن، اقسام دیگر تصویر می‌شود؛ بنابراین، وحدت ازنظر عقل شناخته‌شده‌تر از کثرت است.

در قرون اخیر هم تلاش‌های زیادی ازسوی برخی از شخصیت‌های اسلامی برای ایجاد وحدت شکل گرفت که معروف‌ترین آنها سید جمال‌الدین اسدآبادی بود که متأسفانه مصادف بود با زمان ورود تدریجی ناسیونالیسم غربی که خود این امر منجربه دوری بیشتر ملت‌های اسلامی ازهم شد. با قوت گرفتن ناسیونالیسم کم‌کم از بدنه امپراتوری عثمانی کشورهای کوچکی به‌وجود آمدند و همین امر دست استعمار را در جهان اسلام، برای اجرای نقشه‌های استعماری‌شان باز گذاشت.

در دهه پنجاه، طرح جدیدی برای وحدت مطرح شد که تکیه آن بر ناسیونالیسم عربی بود. اگرچه در ابتدای امر پیشرفت‌هایی داشت، به‌تدریج با موانع جدی‌ای روبه‌رو شد که حاصل نقص‌های طرح ناسیونالیسم عربی بود که عبارت‌اند از: 1. تأکید منحصر به قومیت عربی که این امر به‌دلیل وجود اقلیت‌های غیرعرب در این کشورها با مشکل ساختاری روبه‌رو بود؛ 2. سودای رهبری نادیان آن بر کل کشورهای عربی؛ 3. متفاوت بودن ایدئولوژیک نظام‌های حاکم بر کشورهای عربی؛ 4. نظام دوقطبی حاکم بر نظام بین‌الملل در آن دوران.

در دهه هفتاد، اقداماتی همچون تأسیس سازمان کنفرانس اسلامی معروف به «سازمان همکاری اسلامی» صورت گرفت که دارای 57 عضو شد؛ ولی این سازمان نیز در این پنج دهه نتوانست اقدام مثبتی درجهت وحدت انجام دهد و فقط بیانیه‌های کلی منتشر کرده است.

موضوع وحدت اسلامی از همان ابتدای انقلاب اسلامی ایران مورد دغدغه رهبران ایران بوده و بر آن تأکید زیادی داشته‌اند و با گذشت چهار دهه نیز همچنان از آرمان‌های جمهوری اسلامی ایران محسوب می‌شود تا جهان اسلام را در مقابل تهدیداتی همچون: تکفیر، توسعه‌طلبی صهیونیسم و اختلافات درونی حفظ کند. برای پیشبرد وحدت اسلامی باید از ظرفیت‌های گوناگون استفاده کرد و یکی از این ظرفیت‌ها کنگره عظیم حج است.

نظم امنیتی اسلامی

جهان اسلام در شرایط حساسی قرار دارد و همین‌طور بحران‌های مختلفی را پشت‌سر می‌گذارد که این امر ناشی از نبودِ نظم امنیتی متناسب با آن است. نظم امنیتی کنونی جهان اسلام، محصول موازنه تهدیدی است که راهبردها و توافقات قدرت‌های بزرگ غربی به‌ویژه ایالات ‌متحده آمریکا در جهان اسلام به‌وجود آورده است که اصول زیر را پیگیری می‌کند: 1. تأمین منافع سیاسی‏، امنیتی و اقتصادی غرب؛ 2. تلاش درجهت تعمیق و تحکیم گفتمان غربی به‌جای گفتمان‌های منطبق بر ارزش‌های اسلامی؛ 3. مشروعیت‌بخشی و حفظ امنیت رژیم صهیونیستی.

این نظم امنیتی دارای پیامدهای گوناگونی بوده که سبب بحران‌زایی بیشتر در جهان اسلام شده است. مهم‌ترین این پیامدها عبارت‌اند از: 1. توسعه‌طلبی ارضی و امنیتی غرب و رژیم صهیونیستی؛ 2. تولید و بسترسازی اسلام‌هراسی؛ 3. بازتولید شکاف‌های قومی و مذهبی همچون کردی ـ ترکی‏‏، عربی ـ فارسی، هندی ـ پاکستانی، مراکشی ـ صحراوی و سنی ـ شیعی؛ 4. تشدید تمایلات تجزیه‌طلبی؛ 5. افزایش تعداد دولت‌های ضعیف و ورشکسته‎ و آشکار شدن نقش مخرب این دولت‌ها در جهان اسلام؛ 6. شکل‌گیری گروه‌های تروریستی و تکفیری از درون شکاف‌ها و گسست‌های موجود در این نظم امنیتی؛ 7. تشدید اختلافات ژئوپلیتیک‌محور و شکل‌گیری موازنه تهدید در جهان اسلام.

درنتیجه، باید گفت نظم امنیتی کنونی جهان اسلام به‌دلیل ناسازگاری با شرایط واقعی حاکم بر جهان اسلام و برون‌زا بودن (متکی به قدرت‌های بزرگ غیرمسلمان) آن موجب ایجاد ثبات موقت مبتنی‌بر موازنه قوا شده است؛ به‌همین‌دلیل، شاهد بحران‌های دائمی در جهان اسلام بوده‌ایم. به‌نظر می‌رسد جهان اسلام نیازمند برقراری نظم امنیتی جدیدی براساس گفتمان اسلامی است. این نظم از مؤلفه‌های زیر تشکیل می‌شود:

1. امنیت مردم‌محور (منظور امنیتی است درجهت حفاظت از شرایط مطلوب اجتماعی، سیاسی، اقتصادی مردم که مسائلی مانند عدالت و آزادی را تحت تأثیر خود قرار نمی‌دهد)؛
2. نقد نگاه تک‌بعدی مادی و سخت‌افزاری به امنیت و ضرورت توجه به ابعاد نرم‌افزاری در کنار ابعاد سخت‌افزاری؛
3. ایجاد بازدارندگی در مقابل تهدیدات نرم‌افزاری و سخت‌افزاری در داخل و خارج جهان اسلام؛
4. اولویت عدالت بر امنیت (به‌دلیل اینکه بی‌عدالتی زمینه ناامنی است)؛
5. مقابله با تحمیل نظم موردنظر نظام سلطه؛
6. تلاش درجهت شکل‌گیری نظم امنیتی درون‌زا (نظم امنیتی که از درون جهان اسلام شکل بگیرد)؛
7. امنیت دسته‌جمعی در چهارچوب وحدت اسلامی.

تحقق این نظم امنیتی اسلامی الزاماتی دارد که مهم‌ترین آنها تقویت انسجام اسلامی است. انسجام اسلامی یکی از آرمان‌های اسلامی است که در کلام بزرگان اسلام نمود یافته است. برای دستیابی به انسجام اسلامی باید بسترسازی لازم با استفاده از منابع اصیل موجود اسلامی صورت گیرد که یکی از این منابع اصیل حج است. بر کسی پوشیده نیست حج به‌عنوان یکی از فروع اصلی دین اسلام به‌غیراز ابعاد عبادی دارای ابعاد سیاسی است و به فرمایش حضرت امام^(ره) (که به‌نوعی احیاگر بعد سیاسی نیز حج بودند) ابعاد سیاسی آن نیز به‌نوعی عبادت حساب می‌شود.

حج برای تقویت انسجام اسلامی و به‌تبع آن، حرکت به‌سوی ایجاد نظم امنیتی اسلامی دارای ظرفیت‌هایی است که مهم‌ترین آنها عبارت‌اند از:

1. ظرفیت کاهش اختلافات مذهبی، قومی و سیاسی با استفاده از فضای معنوی حج؛
2. ظرفیت دیپلماسی رسمی که می‌تواند زمینه‌ساز دیدارهای رسمی و غیررسمی میان مقامات سیاسی و امنیتی حاضر در حج باشد؛
3. ظرفیت دیپلماسی خط دو که می‌تواند زمینه ملاقات نخبگان سیاسی و دینی، رسمی و غیررسمی را در یک فضای معنوی برای رایزنی در امور مهم دوجانبه و چندجانبه و انتقال پیام‌های غیررسمی فراهم سازد؛
4. ظرفیت دیپلماسی عمومی که می‌تواند درمورد تحولات درونی و بیرونی و همچنین تهدیدات واقعی جهان اسلام به‌جای تهدیدات برساخته آگاهی‌بخشی کند؛

کنگره عظیم حج

همان‌طور که در مقدمه بیان شد، حج درواقع، کنگره بین‌المللی و مرکز و نماد وحدت جهان اسلام است. مهم‌ترین ویژگی‌های حج را می‌توان این‌گونه بیان کرد: 1. مکه تنها سرزمینی است که به همه مسلمانان تعلق دارد؛ 2. مکه تنها سرزمینی است که همه فرق، جریان‌ها، مذاهب اسلامی از هر نژاد، نظام حکومت و حزبی در آنجا گردهم می‌آیند؛ 3. حج تنها مراسم گردهمایی بین‌المللی مسلمانان جهان است؛ 4. در حج هیچ‌کس به دیگری نسبت کافر و مشرک نمی‌دهد؛ 5. حرم مکه تنها محل امن برای همه انسان‌ها، حیوان‌ها و جمادات است؛ 6. فقط در حج است که تبعیضات طبقاتی، نژادی و غیره در آن نمود ندارد؛ 7. حج است که سنی، شیعه، صوفی، سلفی و تکفیری را به‌عنوان امت واحده اسلامی به‌صورت مسالمت‌آمیز در کنار هم قرار می‌دهد و نمایه امت واحده اسلامی است؛ 8. فقط حج است که می‌تواند مسلمانان را به‌دوراز نزاع‌های سیاسی، طبقاتی و اعتقادی در یک مدار قرار دهد و نمایه جامعه اسلامی بدون خشونت باشد؛ 9. حج تنها نمونه‌ای از جامعه امنی است که اسلام درصدد ایجادش است.

برای شناخت مهم‌ترین فلسفه‌های حج می‌توان به این موارد اشاره کرد: 1. رفع اختلافات و منازعات بین امت اسلام؛ 2. تبادل تجارب، تعاون و همکاری بین جامعه اسلامی؛ 3. ایجاد فضای اتحاد، همدلی و انسجام درونی که تبلور اقتدار و اتحاد امت اسلامی است؛ 4. وحدت جهان اسلام جهت همزیستی مسالمت‌آمیز کنار یکدیگر؛ و 5. ارائه نمونه عینی و الگویی قابل رؤیت از جامعه‌ای که اسلام درصدد ایجادش است.

جایگاه انسجام و همگرایی در ادبیات نظری

در عرصه روابط بین‌الملل، دو رویکرد درخصوص بحث انسجام وجود دارد: اولین مورد رویکردی رئالیستی است که براساس آن، دولت‌ها بر اثر سیاست‌های تهاجمی یا تدافعی خود، وارد اتحاد و ائتلاف‌سازی می‌شوند و این رویکرد بیش‌ازحد دولت‌محور است؛ و دومی رویکرد لیبرالیستی است که تلاش دارد با تقویت همگرایی در میان بازیگران فروملی، همگرایی را به دولت‌ها تسری دهد. این رویکرد را می‌توان در نظریه‌های همگرایی همچون: کارکردگرایی، نوکارکردگرایی، ارتباطات و منطقه‌گرایی و همچنین نظریه رژیم‌های بین‌المللی مشاهده کرد.

دراین‌میان، رویکردی جدی درمورد انسجام وجود دارد که توسط حضرت امام خمینی^(ره) مطرح ‌شده و آن موضوع وحدت اسلامی است. این رویکرد هم دولت‌محور است و هم مردم‌محور. علت مغفول ماندن این رویکرد، نبودِ نظریه منسجمی درمورد آن است که این اشکال بیشتر متوجه مراکز علمی و نظریه‌پردازی است. یکی از راهکارهای تحقق وحدت اسلامی، همگرایی در ابعاد مختلف سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و امنیتی است و نقش مهمی در ایجاد امنیت ملی و منطقه‌ای ایفا می‌کند؛ به‌این‌ترتیب که هر اندازه بازیگران جهان اسلام در برابر تهدیدات موجود به یکدیگر نزدیک‌تر شوند، بر امنیت آنها افزوده و امنیت طرف مقابل آسیب‌پذیر می‌شود و این موضوع، کشورها را به سمت توسعه همه‌جانبه پیش می‌برد؛ ازاین‌رو، با توجه به ضرورت وحدت و همگرایی در کشورهای اسلامی در ابعاد مختلف که پیش‌ازاین به آن اشاره شد، به‌نظر می‌رسد چندگانگی نظام‌های سیاسی و اقتصادی این کشورها، نوعی تفرقه و واگرایی را اقتضا می‌کند که وجود چنین عواملی، زمینه‌های گسست سیاسی و اقتصادی میان آنان را فراهم می‌آورد؛ ازاین‌رو، مادامی‌که نخبگان این کشورها از کلیت وحدت و همگرایی و رفع موانع آن فاصله داشته باشند و درپی تعریف همکاری‌های روبنایی و سطحی به‌جای همگرایی زیربنایی و عمیق باشند، نمی‌توان امید چندانی به ایفای نقشی مؤثر توسط آنها در توسعه وحدت یا همگرایی اسلامی داشت.

بنابراین، به‌دلیل شرایط موجود، در میان کارکرد نظریه‌های مطرح‌شده، همگرایی اقتصادی به‌دلیل پیشرفت کشورهای اسلامی تا مرحله ترتیبات تجاری ترجیحی و وجود تمایل به آن در میان ایشان، نظریه کارکردگرایی به‌علت تأکید بر عوامل سیاست سفلا در کشورهای اسلامی و وجود زمینه‌های همکاری در مسائل فنی و نیاز این کشورها به توسعه اقتصادی و نیز نظریه ارتباطات به‌سبب وجود ارتباطات زیاد میان این کشورها بدون درنظر گرفتن مرزها، نظریه‌های کارآمدتری در انسجام و همگرایی اسلامی محسوب می‌شوند.

گفتنی است این نظریات به‌دلیل عدم تأکید بر مسائل حساسیت‌برانگیز، نخبگان کشورهای اسلامی و قدرت‌های خارجی را حساس نکرده و فرایندی را شکل می‌دهند که دستیابی به همگرایی را امکان‌پذیر می‌کند. با توجه به تحولات اخیر در جهان اسلام، با استفاده از نقاط ضعف و قوت نظریات همگرایی، لزوم رسیدن به نظریه علمی و اجرایی برای بازتعریف و تولید نظریه وحدت اسلامی که حاصل گفتمان انقلاب اسلامی ایران است احساس می‌شود که این امر نیازمند ایجاد کرسی‌های نظریه‌پردازی میان‌رشته‌ای برای ارائه کاربردی این نظریه متعالی است.

برای پیشبرد انسجام اسلامی باید از ظرفیت‌های گوناگون استفاده کرد و یکی از این ظرفیت‌ها کنگره عظیم حج است؛ برای مثال، حج در بحث افزایش تعاملات مردمی که هم رهبران انقلاب اسلامی و کارل دویچ در نظریه ارتباطات خود به آن اشاره دارد می‌تواند اثربخش باشد.

حج، ظرفیت‌های رسانه‌ای

امروزه رسانه‌ها به بخشی مهم در گردش اخبار و اطلاعات در میان مردم تبدیل شده‌اند و با گسترش این نقش، تأثیر زیادی بر افکار عمومی گذاشته و کنترل آن را از دست دولت‌ها خارج کرده است. ابزارهای ذکرشده در جامعه، دارای دو کارکرد مثبت و منفی است که ازیک‌سو، موجب افزایش آگاهی و ازسوی‌دیگر، ایجاد بحران‏های سیاسی، اجتماعی و روانی است. رسانه‌ای که می‌تواند برای حج مورد استفاده قرار گیرد دارای انواع زیادی است که به چند مورد مؤثر آن در دوران کنونی اشاره می‌کنیم:

1. رسانه‌های مکتوب: رسانه‌های مکتوب شامل: جراید، کتب، جزوه‌های خبری و تبلیغی که از شیوه‌های سنتی عرصه تبلیغاتی و رسانه‌ای محسوب می‌شود و همچنان یکی از ابزارهای پرنفوذ عرصه حج محسوب می‌شود.
2. شبکه‌های ماهواره‌ای صوتی و تصویری: شبکه‌های ماهواره‌ای صوتی و تصویری که از برد رسانه‌ای زیادی در جهان امروز برخوردارند که این تکنولوژی به ابزار مهمی برای فعالیت‌های سیاسی و اعتراضاتی و همین‌طور پیشبرد اهداف قدرت‌های صاحب رسانه تبدیل شده است که دارای کارکرد مخصوص‌به‌خود در حج است.
3. شبکه‌های اینترنتی: در دنیای کنونی، شبکه‌های اینترنتی یکی از اصلی‌ترین مجاری خبری و اطلاعات هستند که به دو صورت عمومی وجود دارند: نخست وبلاگ‌ها هستند که بیشتر به کار خبری و اطلاع‌رسانی می‌پردازند و نوع دیگر آن شبکه‌های اجتماعی مانند: واتساپ، تلگرام، فیس‌بوک و توییتر یکی از اثرگذارترین عوامل بر تسریع انتقال اطلاعات و اخبار و عرصه‌ای مهم ابراز مخالفت و افزایش آگاهی‌بخشی و در برخی مواقع، جهت‌دهی به مردم تبدیل شده‌اند و کاربران آن از این ابزار برای تبادل اطلاعات خود استفاده می‌کنند. رسانه‎هایی که در سال‌های اخیر در عرصه انتقال پیام اثرگذارترند شبکه‎های اجتماعی هستند که عموماً در حج از کارکرد این رسانه‎ها غفلت می‌شود. رسانه‎های اجتماعی امروزه کارکرد بالاتری در مقایسه با رسانه‎های کلاسیک در موضوع حج دارند. امروزه با کاربران متعدد مواجه هستیم که هرکدام از آنها یک رسانه هستند و در حج، هر انسان می‌تواند یک رسانه باشد. با نگاهی به تولیدات رسانه‌ای این حوزه کمتر گزارشی برای مخاطبان دیگر فرهنگ‎ها در حوزه رسانه‎ای تولید شده و به‌نظر می‌رسد فعالان حج و زیارت باید بیش‌ازپیش وارد تولید محتوا در عرصه شبکه‌های اجتماعی شوند.‏

انتقال پیام کارکرد یک رسانه است و حج نیز یک ابرپیام است؛ زیرا در هر سال، حجمی میلیونی از مردم مسلمان کشورهای مختلف جهان در کنار هم مناسک مشترک و نمادین انجام می‎دهند و هرکدام از آنها زمینه‎ای برای رسانه‎ای شدن هستند. علاوه‌بر حضور گسترده مردم، پیام صلح‌طلبی و مسالمت‌جویی مسلمانان یکی دیگر از سوژه‌های رسانه‌ای است؛ با توجه به اینکه درباره اکثر احکام حج در بین مسلمانان، اختلاف‌نظری وجود ندارد، این صلح و اشتراک بیش‌ازپیش به‌چشم می‎خورد و همین مسئله به ظرفیتی مهم در توسعه وحدت خواهد بود. تولید محتوا و کار تشکیلاتی از مهم‌ترین کارهایی است که در توسعه فعالیت‎های رسانه‎ای در زمینه حج می‎توان انجام داد. گفتنی است فعالان رسانه‌ای حج باید به ملاحظات زیر توجه کنند:

1. یکی از ویژگی‌های اصلی یک رسانه‌ صداقت آن است و برنامه‌ریزان رسانه‌های حج باید به این نکته دقت زیادی داشته باشند؛ زیرا درصورت عدم صداقت اعتماد عمومی از آن سلب که ضربه جبران‌ناپذیری به این رسانه‌ها می‌زند.
2. یکی دیگر از ویژگی‌های اصلی رسانه‌‌های فعال در عرصه حج، پرهیز از کوچک‌شماری رسانه‌های رقیب است. دراین‌راستا، باید محصولات رسانه‌ای با محتوا و کیفیت مناسب تولید شود. این امر مستلزم استفاده از کارشناسان خبره این فن است و تأثیر زیادی در اثربخشی آن در حج دارد.
3. یکی از دغدغه‌های فعالان رسانه‌ای این است که حج یکی از زمینه‎های قدرت فرهنگی عربستان است و در ایام حج، همه ارکان رسانه‎ای عربستان به‌دنبال قدرت‌نمایی هستند و به‌همین‌دلیل، تبلیغ بیش‌ازحد حج می‌تواند موجب افزایش و تقویت جایگاه این کشور شود. این باور به‌خصوص پس از گسترش راهپیمایی اربعین در سال‌های اخیر گسترش یافته است و دوگانه‌سازی بین اربعین و حج درحال رخ دادن است. به‌نظر می‌رسد این باور و دوگانه‌سازی در میان اهالی رسانه به هر شکلی کار اشتباهی است.
4. پس از واقعه 11 سپتامبر، اسلام‌هراسی در جهان شدت گرفت؛ ولی پس ازبین رفتن داعش، این موضوع رنگ و بو و شکل سابق خود را ندارد، بلکه امروز موضوع ایران‌هراسی و اقدام علیه اسلام انقلابی‌ای که ازسوی ایران مطرح‌شده در دستور کار رسانه‎های غربی و عربی به‌خصوص در زمان حج قرار گرفته است.

جمع‌بندی و توصیه‌های راهبردی

در شرایط کنونی، جهان اسلام به‌شدت از واگرایی و اختلافات درونی رنج می‌برد و یکی از راه‌های تعدیل و ترمیم این وضعیت، همگرایی، وحدت و پرهیز از اختلافات داخلی بین کشورهای اسلامی و طوایف مختلف در قالب انسجام اسلامی است. به‌نظر می‌رسد انسجام اسلامی مطلوب به معنای نفی باورهای و تغییر هویت نیست، بلکه طرفین را تشویق به احترام به ارزش‌ها و باورهای یکدیگر و همچنین خودداری از توهین و تخریب طرف مقابل می‌کند که کنگره عظیم حج یکی از ظرفیت‌های درونی برای تحقق انسجام اسلامی است. در راستای استفاده از این ظرفیت می‌توان چند توصیه را ارائه کرد که مهم‌ترین آنها از این قرارند:

1. عربستان سعودی به‌عنوان دولت میزبان می‌کوشد بعد عبادی و فردی حج را پررنگ کند و ابعاد دیگر حج همچون ابعاد سیاسی و اجتماعی کم‌رنگ شود که این امر باید مورد توجه فرهیختگان جهان اسلام، کارگزاران و مدیران حج قرار گیرد. اگرچه در سال‌های قبل سرمایه‌گذاری روی این بخش بسیار سخت و کم‌اثر بوده است، در دوران معاصر، با قدرت رو به افزایش و اثرگذاری فضای رسانه و مجازی، امکان مدیریت و تقویت ابعاد سیاسی و اجتماعی حج بیش از هر زمان دیگری فراهم شده است؛

2. با توجه به اهمیت موضوع انسجام اسلامی و حج، این امر نیازمند کارهای علمی و پژوهشی بیشتری در این زمینه است. گفتنی است حجم پژوهش‌های علمی و تخصصی براساس استاندارد‌های علمی در کشور با توجه به موضوعات راهبردی و کاربردی مورد نیاز جهان اسلام چشمگیر بوده و جوان‌گرایی لازمه تداوم این حرکت پرشتاب است. دراین‌زمینه، میدان دادن به جوانان متخصص، حرکت به سمت اهداف بلند انقلاب اسلامی را شتاب می‌دهد که دراین‌راستا، استفاده از ظرفیت آنان در مراکز تصمیم‌گیری و پژوهشی ضروری است.

3. حج محل مناسب گفتگوی نخبگان و گروه‌های مرجع است و این ظرفیت را دارد که توجه مسلمانان از اختلافات و نزاع‌های منطقه‌ای، حزبی با یکدیگر به آرمان‌های والای جهان اسلام جلب نماید. دراین‌راستا، می‌توان با شناسایی نخبگان و گروه‌های مرجع و برگزاری سلسله گفتگوهای علمی، فرهنگی و اسلامی میان نخبگان مسلمان در این جهت حرکت نمود. در حج، زمینه شکل‌گیری مجمع نخبگان جهان اسلام (با ایجاد شبکه‌ها و منظومه‌های نخبگانی مسلمان در سراسر جهان بعد از مراسم حج با بهره‌گیری از ظرفیت‌های فضای مجازی و ایجاد کارگروه‌های مختلف برای انتقال پیام به حجاج و نخبگان) فراهم است؛

4. عربستان سعودی ازیک‌سو، درخصوص اقدامات جمهوری اسلامی ایران حساسیت بالایی دارد؛ دراین‌راستا، تلاش شود این حساسیت‌ها تشدید نشود و ورود بیشتر به مباحث غیرسیاسی (با هدف پنهان سیاسی) صورت بگیرد. ازسوی‌دیگر، به‌نظر می‌رسد یکی از اهداف این کشور خارج کردن ایران از دایره حج است؛ که در‌این‌خصوص، باید از هر اقدامی که منجربه تعطیلی حج برای ایران شود جلوگیری کرد؛

5. رصد دقیق اقدامات و تحرکات سایر کشورها در حج برای اخذ الگوی موفق و آسیب‌شناسی آنها؛

6. تلاش برای بازتعریف مفاهیمی همچون اسلام و مقاومت مطابق با روایت موردنظر جمهوری اسلامی ایران برای کمرنگ کردن تلاش‌های محور غربی، عبری و عربی در این زمینه.