بررسی موضوع دعوت ترکیه از مالزی جهت همکاری در ساخت جنگنده‏های نسل پنجم

نیروی هوایی ترکیه در پی از سرگذراندن تأثیرات پاکسازی‏های پس از کودتای نافرجام ژوئیه 2016 علیه رجب طیب اردوغان، در حال اجرای بخش‏های دیگر از برنامه مدرنیزاسیون و پیشرفته‏سازی تجهیزات خود، شامل تولید هواپیماهای رزمی پیشرفته نسل پنجم بومی می‏باشد. نیروی هوایی ترکیه در ژوئن 1911 و در دوران امپراتوری عثمانی به صورت رسمی تأسیس شد اما تاسال 1923 و با تشکیل جمهوری ترکیه پابه عرصه ظهور نگذاشت. در سال 1988، نیروهای مسلح ترکیه اعلام کرد که برنامه‏ای بیست‏ساله به ارزش 160 میلیارد دلار به منظور نوسازی و پیشرفته‏کردن نیروی هوایی‏اش به اجرا خواهد گذاشت. اجرای تدریجی این برنامه، شامل خرید جت‏های جنگنده نسل پنجم آمریکایی F-35 «لایتنینگ 2» [1]ساخت شرکت «لاکهید مارتین»[2] می‌شد، که قرار بود جایگزین جنگنده‏های قدیمی‌‎تر F-16 ترکیه شوند. هرچند، نخستین دوفروند از جنگنده‏های F-35A سفارش داده شده به طور رسمی در 21 ژوئن 2018 در اختیار مقام‏های ترک قرار گرفت، اما آنها به پایگاه هوایی «لاک»[3] در ایالت تگزاس پرواز کردند تا در تمرینات و برنامه آموزشی خلبانان ترک به‏کار گرفته شوند. با این وجود، پس از بروز اختلاف نظر میان آنکارا و واشینگتن بر سر تصمیم ترکیه به خرید سامانه موشکی زمین به هوا اس-400 از روسیه، دولت آمریکا نیز صدور جنگنده‏های F-35 به ترکیه را متوقف و شرکت‏های این کشور را از پروژه ساخت این هواپیما کنار گذاشت. چنانچه این اختلاف میان آنکارا و واشینگتن برطرف نگردد و فروش هواپیماهای F-35 به ترکیه به صورت نهایی لغو شود، یک مشکل بزرگ برای طرح‏های نیروی هوایی ترکیه به منظور بازنشستگی ناوگان‏های جنگنده‏های قدیمی F-4 «فانتوم»[4] و F-16 پدید خواهد آمد.

ترکیه در کنار طرح خود برای خرید جنگنده F-35 و مشارکت در تولید آن، پروژه‌ای را نیز برای تولید جنگنده‏ نسل پنجم بومی خود با عنوان TF-X در دست اجرا دارد که قرار است تا سال 2023 نخستین پرواز خود را به عمل آورد. ساخت جنگنده‏های رادارگریز ملی TF-X که عملاً از سال 2011 آغاز شد، نقطه عطفی در توانایی هوایی آینده ترکیه پس از سال 2030 و بلندپروازانه‏ترین برنامه دفاعی در صنایع نظامی این کشور به شمار می‏آید.

در 22 ژوئن 2018، کمپانی دولتی صنایع هوافضای ترکیه(TAI)[5] توافقنامه‌ای با شرکت فرانسوی «داسو» برای ساخت و نگهداری یک مدل سه‏بعدی تجربی از جنگنده TF-X به امضا رساند. این مدل به مهندسان ترک کمک می‌کند تا در روند تولید این هواپیما به هماهنگی و یکپارچه‌سازی میان مدیریت بهره‎گیری از داده‎های فنی، طراحی صنعتی و فرایند ساخت قطعات دست یابند. صنایع هوافضای ترکیه در سال 2019 ماکت جنگنده TF-X در اندازه واقعی‏اش را در نمایشگاه هوایی«لوبورژه» پاریس در معرض دید عمومی قرارداد. در صورت موفقیت، ترکیه به ششمین کشور تولیدکننده جنگنده‏های نسل پنجم پس از آمریکا، روسیه، چین، کره‎جنوبی و بریتانیا، تبدیل خواهد شد. هرچند، پاکستان نیز به‏طور مشترک با چین و در چارچوب پروژه  AZMدرتلاش برای ساخت هواپیمای نسل پنجم خود می‏باشد. براساس اطلاعات منتشرشده طول جنگنده TF-X 19 تا 21 متر ، فاصله دوسر بال 12 تا 14متر، حداکثر ارتفاع بدنه از زمین 6 متر، حداکثر ارتفاع عملیاتی 17000 متر، برد رزمی 1100 کیلومتر، حداکثر سرعت 1.8 تا 2 ماخ است. این هواپیما علاوه بر توان رزم هوایی، دارای توانایی حمله به اهداف زمینی نیز می‏باشد. ترک‏ها انتظار دارند که TF-X بتواند نیازهای رزمی آن‏ها در آسمان را تا سال 2050 برآورده سازد. در ژانویه 2017، صنایع هوافضای ترکیه قراردادی به ارزش 100 میلیون پوند(139 میلیون دلار) با شرکت بریتانیایی BAE Systems برای همکاری در زمینه ساخت جت رادارگریز خود به امضا رساند. براساس این توافق، BAE در زمینه تولید موتور و دیگر بخش‏ها به ترکیه مشورت فنی می‏دهد. بدنه TF-X با طراحی رادارگریز از مواد ترکیبی کامپوزیت کربن با فناوری بالا ساخته می‏شود. سرعت زیاد به دلیل طراحی آیرودینامیکی بدنه، سیستم هوانوردی، تسلیحاتی و حسگرهای پیشرفته با توانایی مشابه F-35A برای شرکت در عملیات مشترک با سایر نیروهای خودی، انواع سیستم‌های جنگ الکترونیک، ناوبری پیشرفته، دوربین‏های الکترواپتیکال، کاکپیت پیشرفته، برخورداری از رادار آرایه فازی با قابلیت اسکن AESA ساخت شرکت ASELSAN، اندک‌بودن بازتاب راداری و آثار فروسرخ از دیگر ویژگی های  TF-X است. ارزیابی می‏شود که کل برنامه ساخت TF-X،50 میلیارد دلار و ارزش هرفروند از این نوع هواپیما 100 میلیون دلار خواهد بود. افزون بر این، نیروی هوایی ترکیه اخیراً دوموشک هوابه هوا به نام‎های «گوکدوگان» و «بوزدوگان» از انواع دوربرد و کوتاه‌برد، ساخت خود را مورد آزمایش قرار داده است. به عقیده کارشناسان، برد موشک گوکدوگان بین 75 تا 105 کیلومتر است. این موشک مجهز به یک رادار فعال با قابلیت «شلیک‎کن و فراموش‏کن» می‏باشد. به عقیده تحلیل‏گران، یکی از اهداف تولید این موشک، به‏کارگیری آن در جنگنده نسل پنجم در دست ساخت TF-X ترکیه است. ترکیه همچنین می‏تواند به فروش این موشک‏ها به کشورهایی مانند اردن، پاکستان، مصر و عراق امیدوار باشد. برنامه تولید TF-X اخیراً وارد یک فاز چهارساله طراحی و مهندسی ساخت با هزینه 1.3 میلیارد دلار شده بودکه درحدود 300 میلیون دلار آن صرف سرمایه‏گذاری‎های زیرساختاری و در حدود یک میلیارد دلار صرف امور مهندسی این طرح می‌شود. برپایه ارزیابی‏ها، فاز بعدی این طرح شامل دوره‏ای هشت‏ساله بررسی مجدد طراحی هواپیما و تولید نمونه اولیه و کنترل کیفیت آن خواهد بود که هزینه‏ای معادل 7.3 میلیارد دلار برای آن درنظر گرفته شده است. برپایه طرح اولیه، انتظار می‌رود که پس از دوازده سال از آغاز طرح و با صرف 8.6 میلیارد دلار، نخستین نمونه اولیه جنگنده TF-X، آماده پرواز باشد. براین اساس، آنکارا در تلاش است تا نخستین نمونه آزمایشی جنگنده TF-X در سال 2023 و همزمان با جشن یکصدمین سالگرد تاسیس جمهوری ترکیه آماده پرواز آزمایشی خود باشد. به عقیده شماری از تحلیل‏گران اموردفاعی، اما پس از بروز شماری از مشکلات مالی و فنی به‌ویژه درمورد تأمین موتور مناسب، ممکن است که نخستین پرواز جنگنده TF-X تا سال 2026 به تعویق افتد و تا سال 2028 وارد خدمت نشود. مهندسان ترک در تلاش هستند تا پس از انصراف شرکت بریتانیایی«رولزرویس»[6] از فعالیت در برنامه ساخت موتور TF-X به گزینه‌های دیگری مانند خرید موتورهای EJ200 ایروجت[7]، GEF414 -400  جنرال الکتریک[8] یا حتی موتور روسی UEC- SATURN AL-31F رو آوردند. براساس طرح اولیه، صنایع هوافضای ترکیه قصدداشت تا دست به ساخت هفت فروند نمونه آزمایشی TF-X بزند. سال گذشته، مدیریت این نهاد اعلام کرده بود برپایه تخمین‎ها هزینه برنامه تولید جنگنده بومی TF-X بالغ بر 208 میلیارد دلار و شامل به کارگیری 11200 نفر متخصص خواهد بود.

درهمین حال، تمل کوتیل[9]، مدیرعامل صنایع هوافضای ترکیه ماه ژانویه اعلام کرد که کمپانی وی از مالزی دعوت کرده است تا با کشورش در برنامه ساخت جنگنده نسل پنجم TF-X همکاری کند. درهمین حال، به عقیده کارشناسان امور دفاعی برنامه ساخت TF-X به پروژه تولید جنگنده نسل پنجم KF-X کره‏جنوبی شباهت دارد. هرچند از دیدگاه تحلیل‏گران، برنامه کره‏جنوبی از بودجه و تجربه بیشتری در زمینه هوانوردی نظامی برخوردار است.

جنگنده رادارگریز TF-X یک هواپیمای سبک یا متوسط دوموتوره است که اکنون به عنوان یک جایگزین اولیه ارزان قیمت‏تر برای جنگنده‌های نسل پنجم F-35A محسوب می‌شود و به عملیات نگهداری و نیز هزینه عملیاتی کم‌تری نسبت به F-35  نیاز دارد. با این وجود، برای ترکیه ساخت چنین هواپیمایی به طور فزاینده‏ای به فناوری‏های خارجی متکی خواهد بود. درهمین زمینه، روسیه در اواخر سال 2019 موافقت کرد که از برنامه TF-X حمایت کند. شرکت دفاعی روسی«روس‏تک»[10] در نمایشگاه هوایی «اوراسیا 2018» ابراز آمادگی کرده بود که به‌ پروژه TF-X بپیوندد. متعاقباً مجموعه شرکت‎های روسی تحت عنوان «مجتمع موتور متحد» نیز اعلام آمادگی کرد تا فناوری لازم جهت تولید موتور TF-X را تأمین کند. مقام‌های دفاعی ترکیه نیز اظهار کرده‏اند که درحال بررسی گزینه‏های مطرح‏شده و الگوهای همکاری احتمالی با روسیه هستند. هرچند اصولاً ایده ساخت یک جنگنده نسل پنجم رادارگریز از سوی یک کشور مسلمان (ترکیه) و عرضه آن به بازار این نوع هواپیما برای روس‎ها چندان موجب خشنودی نخواهد بود. همزمان، پس از توقف همکاری آمریکا با ترکیه در برنامه ساخت جنگنده F-35 و عدم تحویل جت‌های سفارش داده شده از سوی واشینگتن، روسیه اعلام آمادگی کرد که جنگنده‏های نسل پنجم Su-57  ساخت شرکت «سوخوی»^[11] را در اختیار ترک‏ها قرار دهد.

اخیراً کشورهای مسلمان دیگری نیز ازجمله قزاقستان، اندونزی، بنگلادش و پاکستان توسط ترکیه برای شرکت در برنامة تولید TF-X دعوت شده بودندو به گفته کوتیل، این نخستین جنگنده از نوع خود است که به وسیله یک کشور اسلامی ساخته می‏شود و ترکیه بسیارخرسند می‏شود که در این مسیر شرکایی از میان کشورهای مسلمان داشته باشد. وی افزود که مالزی می‏تواند همچنین در برنامه ساخت هواپیمای تمرینی سبک«هورکوس»^[12] با ترکیه همکاری کند.

مالزی اخیراً نیز با روسیه و پاکستان در زمینه ساخت جنگنده‏های پیشرفته همکاری‏هایی را آغاز کرده است. کوالالامپور علاقه خود را به خرید جت‏های MIG-35،Su-35  و جنگنده‏های نسل پنجم Su-75 نشان داده است. نیروی هوایی مالزی اخیراً جنگنده‏های روسی Su-30MKM (نوع بهسازی‏شده نسل چهارم Su-30) را دریافت کرده است. مانند شماری از کشورهای آسیای جنوب‏شرقی، اقتصاد مالزی به رشد فزاینده خود ادامه می‏دهد.چنین رشدی به مالزی اجازه داده که بودجه دفاعی خود به‏ویژه در بخش‏های هوافضا و دریایی را افزایش دهد. با این وجود،صنایع دفاعی مالزی هنوز از توانای‏های فناوری بسیار بالایی برخوردار نبوده و اغلب برمواردی مانند تعمیر و نگهداری، پشتیبانی لجستیکی برای تجهیزات ساخت شرکت‏های خارجی، حمل ونقل و مونتاژ قطعات هواپیماهای نظامی وغیرنظامی تکیه داشته است. بخش دفاعی مالزی تاحد زیادی به تأمین‏کنندگان قطعات و ملزومات دفاعی وابسته بوده و اولویت کلیدی پژوهش‏ها و تولیدات دفاعی مالزی به‏طور عمده شامل تجهیزات فرماندهی و کنترل و شناسایی و نظارت، امنیت سایبری و دیگر سامانه‏های خودکار می‏باشد. از سوی دیگر، محصولات و خدمات دفاعی مالزی نیز شامل تجهیرات هوافضایی و دریایی در بازار مواجه با رقابت بسیار زیادی است. به عقیده کارشناسان، مالزی در پی جایگزین‏کردن ناوگان 30 تا 40 ساله هواپیماهای رزمی خود با تمرکز بر کسب جنگنده‏های چندمنظوره و نیز سرمایه‏گذاری در زمینه ساخت هواپیماهای بدون‌سرنشین پیشرفته است. مالزی برای همکاری با ترکیه در زمینه تولید هواپیماهای رزمی دارای پنج شرکت مهم می‏باشد که عبارت‎اند از: 1- Airod( ساخت و تعمیر و بهسازی وسایل پرنده)؛2-SME Aviation (تعمیر و نگهداری و بهسازی)؛ 3- Sapura Defense Sdn Bhd (ساخت شبیه‏ساز هواپیما)؛4-Zetro Aerospace Corp Sdn Bhd (ساخت سامانه‎های هوانوردی)؛ 5- Satang Jaya (ساخت تجهیزات ایمنی و نجات هوایی).

بنا به ارزیابی کارشناسان هوانوردی دفاعی، به نظر می‏رسد آینده برنامه ساخت جنگنده TF-X تاحد زیادی نامطمئن بوده زیرا توانایی فنی ترکیه برای ساخت چنین هواپیمای بسیار پیشرفته‏ای مورد تردید قراردارد و اکنون روشن‏شده که طرح‏های آنکارا برای ساخت مشترک موتور این جنگنده با همکاری شرکت بریتانیایی رولزرویس به نتیجه نرسیده است. درحقیقت، برخی از تحلیل‏گران عقیده‏ دارند به دلیل لزوم پژوهش‏های زیاد، تأمین هزینه‏های موردنیاز ساخت، نقایص احتمالی در اجرای طرح ساخت وکمبود تجربه ترکیه در زمینه تولید هواپیماهای جنگی، شانس زیادی برای اتمام مستقل این پروژه وجود ندارد. اگرچه، این واقعیت را نیز نباید از نظر دورداشت که شرکت‏های دفاعی و هوانوردی ترکیه تجربیات قابل توجهی را در ساخت در حدود 844 قطعه برای سیستم‏های هواپیمای F-35، برنامه A400M، موشک‏های کروز هواپایه، انواع پهپادهای رزمی ودیگر سامانه‏های حسگر و ارتباطی هستند. برای بسیاری از کشورهای همکار بالقوه در برنامه TF-X، خریداری هواپیماهای Su-57 از روسیه یا KF-X از کره‌جنوبی می‎تواند گزینه‎های بهتر، مطمئن‏تر و مقرون به صرفه‏تری به شمار آید. کمااینکه، ترکیه خود اخیراً در حال بررسی پیشنهاد روس‏ها برای خرید احتمالی جنگنده‏های Su-57 و Su-35 بود، و همچنین از دیدگاه بسیاری، ممکن است TF-X هواپیمایی با قابلیت‎های کمتر از رقبای روسی، کره‏ای و چینی خود و هواداران اندک‏تری برای تأمین هزینه‏های آن از کار درآید.

 

جمع‏بندی و توصیه

صنایع دفاعی ترکیه ظرف بیش از دودهه گذشته به پیشرفت‏های چشمگیر و قابل توجهی دست یافته و تقریباً در تمامی زمینه‏ها ازجمله مونتاژ جنگنده‏های F-16 در داخل، طراحی و ساخت هواپیماهای آموزشی، بالگرد رزمی، پهپاد، انواع خودروهای زرهی رزمی، بمب‎ها و موشک‏های هوشمند، موشک بالستیک«بورا»[13] (دارای برد 280کیلومتر) و ناوچه‏های موشک‏انداز به دستاوردهای زیادی رسیده است. تلاش آنکارا برای ساخت جنگنده نسل پنجم نیز یکی دیگر از عرصه‏هایی به‏شمار می‏آید که موفقیت در آن موجب دستیابی ترکیه به برتری هوایی قابل‏توجهی خواهد شد. اکنون تنها رژیم‌صهیونیستی دارای هواپیمای نسل پنجم (F-35) در منطقه غرب آسیاست و قرارداد فروش این نوع جنگنده از سوی آمریکا به ترکیه درحال حاضر به حالت تعویق درآمده و آینده آن نامعلوم است. برپایه گزارش‌های منتشرشده، عربستان سعودی و امارات متحده عربی نیز خواستار خرید جنگنده‏های رادارگریز F-35  از آمریکا شده‎اند، اما واشینگتن تاکنون از فروش این هواپیما به ریاض و ابوظبی خودداری کرده است.

می‏توان پیش‏بینی کرد که با گرم‌شدن روابط امنیتی میان رژیم صهیونیستی و کشورهای عربی حوزه خلیج فارس، دولت ترامپ در صورت انتخاب مجدد به سمت ریاست جمهوری با فروش جنگنده‏های F-35 به عربستان سعودی و امارات متحده عربی مخالفتی نخواهد داشت.چنین وضعیت بالقوه‏ای(تجهیز کشورهای ترکیه، پاکستان، عربستان سعودی وامارات متحده عربی، و البته بازیگر متخاصمی چون رژیم‏صهیونیستی به جنگنده‏های نسل پنجم)، کسب این نوع توانایی هوایی و یا تجهیزات مقابله با آن از سوی جمهوری اسلامی ایران را به عنوان یک ابزار بسیار تعیین‏کننده در زمینه حفظ امنیت ملی کشورمان ضروری جلوه می‏دهد. از آنجایی که بعید به‏نظر می‏رسد پس از تحولات جدید در وضعیت برجام و برداشته‏شدن گام‏های ایران در کاهش تعهدات هسته‏ای‏اش، تحریم‏های تسلیحاتی برضد کشورمان ظرف یک‏سال آینده لغو گردد، همکاری کشورمان در زمینه پژوهش و تحقیق در زمینه طراحی و ساخت جنگنده‏ بومی رادارگریز با کشورهایی نظیر روسیه و چین و یا خرید جنگنده‏های نسل پنجم ساخت این دوکشور همچنان دشوار باقی خواهد ماند. از این‏رو، جمهوری اسلامی ایران در زمینه توانمندی هوایی همچنان در مقایسه با شماری از همسایگانش در موقعیت ضعیف‏تری قرار می‌گیرد که می‏بایست برای جبران آن، هم‎اکنون راه چاره و گزینه‏های مناسبی را درنظر داشت. در میان این، شاید یکی از این گزینه‏های مناسب سرمایه‏گذاری پژوهشی در زمینه ساخت تسلیحات «هایپرسونیک» باشد که بتواند به میزان چشمگیری ضعف در توان هوایی ایران در منطقه را جبران نماید.