جایگاه ایران در تعیین سمت‌وسوی نظم امنیتی منطقه‌ای و بین‌المللی محل مناظرات گفتمانی و تحلیل‌های استراتژیک زیادی بوده است. دراین‌میان، عده‌ای با ارزیابی نظم امنیتی خاورمیانه بر نقش مثبت و ثبات‌بخش ایران تأکید کرده و هرگونه نظم امنیتی را بدون حضور و درنظر گرفتن جایگاه ایران ناقص دانسته‌اند. این دسته از تحلیلگران با استناد به کمک‌های ایران به کشورهای منطقه ازجمله افغانستان و عراق در حفظ و ثبات مرزهای خود فارغ از همسویی مذهبی و سیاسی از ادعای خود دفاع می‌کنند. درمقابل، عده‌ای دیگر بر نقشی به‌جز نقش گفته‌شده تأکید کرده و با توجه به اقدامات ایران جهت تقویت توان دفاعی خود به‌دلیل ضربه‌های تاریخی ناشی از حملات متجاوزانه عراق، از امکان حذف ایران از تعیین جهت‌گیری معادلات امنیتی منطقه و جهان سخن گفته‌اند. گروه دوم بر ماهیت آشوب‌زا و بی‌ثبات نقش ایران در امنیت منطقه و بین‌المللی تأکید دارند که به‌نظر می‌رسد با توجه به واقعیت‌های موجود بیشتر یک ذهنیت است تا اینکه ناشی از شناخت درمورد نظم امنیتی مطلوب ایران در منطقه باشد.

علاوه‌بر بازی دوگانه ذکرشده، تقلیل همه مسائل مطرح در خاورمیانه به مسائل امنیتی باعث شده تا شکاف عمیقی میان گفتمان امنیتی ایران و کشورهای فرامنطقه‌ای ازجمله اروپا به‌وجود بیاید. ازاین‌رو، وجود گفتگوهای دوجانبه و چندجانبه ایران ـ اروپا در قالب کنفرانس‌ها و نشست‌های تخصصی سیاستی محور می‌تواند آغازی برای نزدیک‌تر کردن ذهنیت‌ها و برداشت‌‎ها از نقش یکدیگر در امنیت منطقه‌ای و بین‌المللی باشد. مسئله دولت‌های ورشکسته منطقه غرب آسیا و پدید آمدن تروریسم بین‌المللی مانند داعش که پیامدهای مستقیمی ازجمله حملات انتحاری و مهاجرت‌های گسترده برای کشورهای اروپایی داشت، نشان داد امکان رسیدن به اجماع‌نظر درباره موضوعات واقعی امنیتی وجود دارد. 

تأکید بر واقعی بودن مسئله برای تفکیک میان دیدگاه کشورهای فرامنطقه ای و نخبگان عملی – فکری ایران درباره الویتهای امنیتی ساخته یا شناخته شده منطقه ای است. نخبگان ایرانی براین‌باورند که کشورهای غربی گاه بدون درنظر گرفتن واقعیات تاریخی و توجه به بستر شکل‌گیری مسائل امنیتی سعی در امنیتی کردن موضوعات غیرامنیتی و جابه‌جایی اولویت‌های مسائل امنیتی منطقه و جهان هستند.

در میان دو دیدگاه فوق در این یادداشت به این سؤال پاسخ می‌دهیم که منطقه کنشگری ایران در امنیت منطقه‌ای و بین‌المللی چیست؟ برای پاسخ به این سؤال در نگاه اول می‌توان فهم بهتر منطق کنشگری ایران در امنیت منطقه‌ای و بین‌المللی در دو گزاره بیان کرد: 1. ایجاد ثبات در منطقه به‌خاطر واقعیت‌های انکارناپذیری همچون موقعیت طبیعی و جغرافیایی و استراتژیک، نیروی انسانی توانمند، دولت ـ ملت پایدار و باثبات و غیره است؛ 2. ایران تنها کشور منطقه است که برای تأمین امنیت خود به قدرت‌های جهانی وابسته نیست.

 

برجام شرایط جدیدی را برای ایفای نقش ایران در معادلات منطقه‌ای و بین‌المللی فراهم آورده است. ایران تلاش دارد تا از این فرصت استفاده کند. مهم‌ترین انتظار ایران از اجرایی شدن برجام رفع محدودیت‌های ایجادشده ازجمله تحریم‌های ظالمانه غرب بر سر راه پیشرفت ملی، رفع موانع حفظ دستاوردهای فعلی و همچنین رسیدن به نوآوری‌های هسته‌ای جهت بهره‌مندی غیرنظامی از مزایای آن است.

ایران از توافق برجام انتظار دارد تا برنامه بلندمدت بعضی کشورها برای پیش بردن برنامه ایران‌هراسی و ماجراجویی به‌واسطه آن خنثی و امکان تلاش برای منزوی کردن ایران گرفته شود. ایران تلاش دارد با برجام فرایند همیشگی تعامل با جهان را در پیش گرفته تا بتواند در اقتصاد، سیاست و امنیت جهان نقش فعالی داشته باشد. ازاین‌رو، تفکر مرتبط با سازوکارهای امنیت منطقه‌ای و بین‌المللی و همراهی و تعهدات همه طرف‌های توافق‌نامه برجام می‌تواند نگاه بدبینانه و بی‌اعتماد ایران که البته مستند به تجربه تاریخی است را نسبت به رفتار و نگاه غرب جهت تسهیل همکاری‌های امنیتی منطقه و بین‌المللی تغییر دهد. در این فرایند برجام می‌تواند مسیر و چهارچوبی برای رسیدن به دیدگاه مشترک در زمینه‌های غیر از مسائل مرتبط با برجام باشد.

 

در جریان مذاکرات برجام و پسابرجام، وجود زمینه گفتگوهای فشرده و نزدیکی طرف‌های مذاکره براساس منطق برد ـ برد باعث شد علی‌رغم مخالفت برخی از اعضاء شورای همکاری خلیج فارس، اروپا و روسیه در کنار سایر بازیگران منطقه‌ای خواهان سهیم شدن ایران در معادلات امنیتی منطقه‌ای و بین‌المللی باشند و رویکرد منفی و بعضاً خنثی سابق، جای خود را به استقبال بدهد. دعوت از ایران برای حل‌وفصل مسائل عراق، سوریه و افغانستان از این تغییر نگرش حکایت دارد. دراین‌بین، تجربه و قدرت ایران در مهار تروریسم و قاچاق انسان و دارو و همچنین کنترل بحران مهاجرت به‌شدت مورد توجه اروپا قرار دارد؛ تاجایی‌که اتحادیه اروپایی در سند چشم‌انداز امنیتی ـ دفاعی  2016 به‌صراحت از نقش باثبات ایران یاد کرده و ایران بعد از برجام را به‌عنوان کشوری که پتانسیل شراکت استراتژیک داشته درنظر گرفته است. 

هم‌اکنون همگان به نقش برجسته ایران در امنیت منطقه‌‌ای و بین‌المللی واقف هستند و موج مثبتی در زمینه نوع نگاه به این نقش در فضای پسابرجام ایجاد شده است. این نقش و تعهد به همکاری‌های بین‌المللی برای نظم امنیتی خاورمیانه باعث شده تا شاهد پیشنهادات مشخص برای همکاری امنیتی در زمینه‌های مختلف باشیم.

ایران همواره از نظم امنیتی‌ای صحبت می‌کند که در آن تروریست‌ها نباید با کمک کشورهای منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای مانند عربستان، دولت مرکزی و دولت ـ ملت نیم‌بند شکل‌گرفته در خاورمیانه را تضعیف کنند. ایران این استدلال را با توجه به پیامدهای تضعیف جایگاه دولت‌های فرومانده منطقه ازجمله رشد مهاجرت‌های گروهی، ظهور و رشد گروه‌های تروریستی با ماهیتی بین‌المللی برای کل خاورمیانه ‌و جهان مدنظر قرار می‌دهد. دقیقاً برهمین‌اساس است که ایران با نگاهی جهانی از همکاری‌های امنیتی با کشورهای بزرگ برای مهار و مدیریت معضلات امنیتی در سایر حوزه‌ها مانند: تجارت و قاچاق انسان، مواد مخدر و دارو استقبال می‌کند. 

ایران جایگاه و نقش خود را برای رسیدن به نظم امنیتی مطلوب بین‌المللی در کنار سایر قدرت‌های بین‌المللی تعریف می‌کند. البته این تأکید همراه با این قید است که در آن امنیت و ثبات منطقه ملاک باشد و نه منافعی که کشورهای مشارکت‌کننده برای خود تعریف می‌کنند.

 

کلان‌ترین اسناد راهبردی ایران بر تعامل با جهان تأکید کرده است. به‌عبارتی‌دیگر در این اسناد بر تعامل سازنده و مؤثر با جهان براساس اصول عزت، مصلحت و حکمت تأکید شده است. این تأکید برای رسیدن به نظم امنیتی منطقه و جهان هم وجود دارد و در آن از دولت‌ها خواسته شده تا از فضاهای همگرایی برای رسیدن به مطلوبیت‌های اقتصادی، اجتماعی، آموزشی و امنیتی ـ دفاعی استفاده شود. 

تجربه‌های تاریخی به‌خصوص در تاریخ معاصر ایران در همسویی با راهبردها و سیاست‌های امنیت ـ دفاعی کشورهای بزرگ و فرامنطقه‌ای موجب شده تا ایران نسبت به هرگونه تلاش جهت تعیین الگو و نظم امنیتی مطلوب در منطقه و جهان بی‌اعتماد باشد. ازاین‌رو، ایران نقش و جایگاه خود را در نظم امنیتی منطقه‌ای و جهانی تحت تأثیر این بی‌اعتمادی به‌شکلی مستقل تعریف کرده است. البته این استقلال درصورتی‌که فضایی همسو و قابل اعتماد پیدا کند به‌شدت تعاملی خواهد بود که نمونه آن را به‌شکلی موردی و کوتاه‌مدت در عراق و افغانستان شاهد بودیم.

ایران در راهبردهای تأمین ثبات و امنیت منطقه و جهان آماده تغییر جهت‌گیری‌های موردنیاز است؛ اما این تغییر جهت باید با یک شرط اساسی همراه باشد و آن درک متقابل از فضای کنشگری کشورهای همسو و درگیر در تدوین نظم است. ایران به‌طور خاص در موضوع برجام نشان داد دیپلماسی را به‌خوبی می‌فهمد و به‌کار می‌گیرد. ایران استفاده هوشمندانه و بهینه را از دیپلماسی می‌داند و آماده است تا منطق خود را دراین‌زمینه به جهان نشان دهد. 

جهان عاری از خشونت و افراط‌گرایی یکی از کلیدواژه‌های مهم در فهم نظم امنیتی منطقه‌ای و جهانی مدنظر ایران است؛ نقشی که ایران تمایل زیادی به فعالیت در آن دارد و از هر دستور کار مثبتی دراین‌زمینه استقبال می‌کند. با این کلیدواژه می‌توان گفت راهبرد مشخص ایران در موضوعات امنیتی منطقه‌ای و جهانی عبارت از: کنترل و مهار جریان تروریسم، مبارزه با خشونت‌طلبی و خشونت‌گرایی و همچنین تأکید بر تمامیت ارضی و حفظ مرزهای ملی به‌عنوان عنصر اصلی ثبات کشورهاست.

بنابراین در یک جمع‌بندی از موارد گفته‌شده می‌توان گفت سازوکارهای امنیتی برای رسیدن به وضعیت مطلوب از نظر ایران جمعی و همکاری‌جویانه تعریف شده است.