مسئله‌ای مهم را نیز درقبال سیاست خارجی عربستان سعودی نباید نادیده انگاشت و آن ضرورت تنوع بخشیدن به روابط با دیگر قدرت‌های بزرگ و دیگر مناطق جغرافیایی است که در سال‌های اخیر مورد توجه مقامات آل سعود قرار گرفته است. مدعای اصلی نیز در اینجا اقدام به گسترش روابط از طرف عربستان سعودی با کشورهای حوزه شرق آسیا و همچنین هند و روسیه است. به‌نظر می‌رسد کشورهای حوزه قاره سیاه نیز از این قاعده مستثنی نباشند.

درواقع در وهله اول قرار داشتن قاره سیاه و به‌خصوص کشورهای حوزه شاخ آفریقا در محیط پیرامونی شبه‌جزیره عربستان و کشور عربستان سعودی و در وهله دوم پیوندهای مذهبی این قاره با کشورهای حوزه غرب آسیا سبب شده تا کشورهای این منطقه نیم‌نگاهی نیز به کشورهای اسلامی قاره آفریقا داشته باشند. فراموش نباید کرد نزدیک به نیمی از جمعیت قاره آفریقا را مسلمانان این قاره تشکیل می‌دهند (650 میلیون نفر مسلمان). عمده جمعیت مسلمان این قاره در نواحی شمال و همجوار با دریای مدیترانه، منطقه شاخ آفریقا، مناطق ساحلی جنوب شرق و در کشورهایی همچون کنیا و تانزانیا و در آخر در مناطق غربی این قاره متمرکز هستند.

این مسئله یعنی گستردگی حضور مسلمانان و کشورهای اسلامی در پهنه وسیعی از قاره آفریقا سبب شده تا کشورهای اسلامی منطقه غرب آسیا که دارای قدرتی تأثیرگذار در عرصه منطقه‌ای هستند تلاش کنند تا کشورهای اسلامی این قاره را نیز وارد یارگیری‌های منطقه‌ای خود کنند. درمورد عربستان سعودی نیز مسئله یارگیری منطقه‌ای آن هم در قاره آفریقا می‌تواند تابع ملاحظات امنیتی ـ راهبردی، مذهبی ـ ایدئولوژیک و همچنین الزامات اقتصادی باشد که شرح این ملاحظات داده خواهد شد.

در حوزه شرق آفریقا که می‌توان از کشورهایی همچون سودان، اتیوپی، سومالی، اریتره و جیبوتی نام برد، عمده ملاحظات عربستان سعودی درقبال این منطقه، ملاحظات راهبردی و امنیتی است. قرار گرفتن این حوزه یعنی شرق و شاخ آفریقا در حوزه پیرامونی عربستان سعودی و البته جای داشتن این کشورها در حوزه مناطق ژئواستراتژیک شامل دریای سرخ، تنگه باب‌المندب، خلیج عدن و نزدیکی به کانال سوئز، حساسیت عربستان سعودی را نسبت به این مناطق و تلاش برای نزدیکی به کشورهای منطقه موردنظر دوچندان کرده است.

حساسیت موجود درقبال این منطقه آن هم از جانب عربستان سعودی زمانی جلوه اصلی خود را به منصه ظهور رساند که این کشور به‌دنبال آغاز تجاوز نظامی علیه یمن تصمیم به برقراری روابط نزدیک با کشورهای حوزه شاخ آفریقا نمود. دراین‌میان، نقش کشورهای جیبوتی و اریتره در راهبرد نظامی عربستان درقبال یمن حائز اهمیت است. قرار گرفتن این دو کشور در دهانه تنگه راهبردی باب‌المندب و دریای سرخ و مشرف بودن آب‌های این مناطق به آب‌های ساحلی یمن می‌تواند در اقدامات نظامی عربستان سعودی علیه این کشور مؤثر واقع گردد. عربستان سعودی به‌همراه دیگر متحدان خود در تجاوز نظامی علیه یمن حضور خود را در این منطقه اینچنین توجیه می‌کنند که جنبش انصارالله یمن امنیت خطوط کشتیرانی در آب‌های این منطقه راهبردی را به خطر خواهد انداخت.

کشور سودان نیز از دیگر کشورهای واقع در این منطقه است که خود را وارد ائتلاف تحت رهبری عربستان علیه یمن کرد. بخشی از نیروهای عمل‌کننده از جانب ائتلاف سعودی در یمن را نیروهای ارتش سودان تشکیل داده‌اند. عربستان سعودی پس از اعدام شیخ نمر و قطع کردن رابطه سیاسی خود با جمهوری اسلامی ایران، بخشی از ابتکارات دیپلماتیک خود را اختصاص به وادار کردن این کشورها به قطع رابطه با جمهوری اسلامی ایران نمود. باید گفت اقدام به قطع رابطه ازسوی کشورهای این منطقه و به‌ویژه سودان درقبال وعده‌ها و مشوق‌های مالی و سرمایه‌گذاری سعودی در این کشورها صورت گرفت. در سال 2016 عربستان سعودی رقمی بالغ بر یک میلیارد دلار به بانک مرکزی سودان کمک مالی کرد.(1)

در سوی دیگر این قاره یعنی در منطقه غرب و مناطق مراکزی آن و در کشورهایی همچون نیجریه و یا سنگال و مالی، عربستان سعودی تلاش دارد ایدئولوژی وهابیت را علی‌رغم مسلمان بودن مردم این مناطق، در کشورهای موردنظر ترویج دهد. خبرگزاری دویچه وله آلمان در گزارشی مفصل به مسئله این‌گونه تلاش‌ها از جانب عربستان سعودی پرداخته است. در این گزارش به این موضوع پرداخته شده است که عربستان سعودی به‌گونه‌ای بی‌نظیر در بخش‌های زیرساختی در کشورهای آفریقایی سرمایه‌گذاری کرده است. این سرمایه‌گذاران با ساخت مساجد، مدارس آموزش قرآن و ایجاد بیمارستان در مناطق فقیرنشین این قاره فعالیت دارند. علاوه‌براین، واعظان دینی نیز توسط آنان به کشورهای آفریقایی فرستاده می‌شوند و زمینه تحصیلات عالی در رشته الهیات را برای دانشجویان این کشورها در کشورهای حوزه خلیج‌فارس مهیا می‌سازند.(2)

می‌توان نقطه اصلی تمرکز عربستان سعودی در منطقه غرب آفریقا را کشور نیجریه دانست؛ کشوری که در یک دهه اخیر درگیر موج گسترده خشونت و افراط‌گرایی قرار داشته است. تلاش عربستان در نیجریه براین‌مبنا قرار گرفته تا در راستای گسترش ایدئولوژی وهابیت، اقلیت شیعیان این کشور و فعالیت‌های جنبش اسلامی نیجریه را تحت فشار قرار دهد. اقدامات دولت نیجریه علیه شیعیان این کشور و همچنین رهبر جریان جنبش اسلامی این کشور از حمایت و پشتیبانی عربستان سعودی و دیگر گروه‌های تحت حمایت این کشور در نیجریه برخوردار بود. روزنامه واشینگتن پست در اکتبر 2016 در یادداشتی به قلم الکس ترستون، استاد مطالعات آفریقا در دانشگاه جورج تاون پرده از نفوذ گسترده رژیم آل سعود بر گروه‌ها و سازمان‌های سلفی نیجریه برداشته و می‌گوید تنی چند از رهبران و پایه‌گذاران این گروه‌ها پیشتر در دانشگاه‌های اسلامی عربستان سعودی آموزش دیده و پس از بازگشت به نیجریه اقدام به سازماندهی گروه‌های سلفی در این کشور کردند.(3)

مسئله امنیت غذایی و منافع اقتصادی عربستان سعودی نیز از دیگر مواردی است که محرک این کشور برای حضور در کشورهای این قاره است. درواقع مسئله کمبود و یا فقدان خاک‌های حاصلحیز در کشور عربستان سعودی و ضعف در بخش‌های مرتبط با صنعت کشاورزی سبب شده تا این کشور به‌دنبال سرمایه‌گذاری در بخش کشاورزی برخی کشورهای این قاره و تولید و خرید محصولات غذایی باشد. عمده کشورهای موردنظر برای عربستان سعودی در این بخش، کشورهای حوزه رود نیل در مناطقی از کشور سودان و اتیوپی است که درواقع مشخصه طبیعی این کشورها منابع آبی غنی و خاک‌های حاصلخیز برای کشت و تولید کشاورزی است.

 

جمع‌بندی

درمجموع باید گفت بخشی از تلاش عربستان سعودی برای نفوذ در قاره آفریقا و تقویت روابط خود با کشورهای آن، در سایه تلاش‌های گسترده و ابتکارات دیپلماتیک این کشور در جهان عرب و با هدف منزوی کردن جمهوری اسلامی ایران صورت می‌گیرد. تشکیل ائتلاف موسوم به ائتلاف اسلامی مبارزه با تروریسم که دربرگیرنده برخی از کشورهای آفریقایی است را می‌توان در این چهارچوب مورد ارزیابی قرار داد. شکست در گرفتن اجماع در میان کشورهای منطقه غرب آسیا درقبال بحران‌های منطقه‌ای همچون جنگ داخلی در سوریه، جنگ علیه یمن و تنش با قطر، سبب شد تا عربستان سعودی به کشورهای عربی و اسلامی قاره آفریقا روی آورده و ازطریق ارائه مشوق‌های مالی و دلارهای نفتی به این کشورها، آنها را به‌سوی خود جلب کند. مسئله اصلی این است که وجه اشتراک اکثریت کشورهای قاره سیاه، فقر و توسعه‌نیافتگی اقتصادی است. این مسئله سبب شده تا رهبران آفریقایی به هر طریق ممکن به‌دنبال جذب کمک‌های مالی و سرمایه‌گذاری خارجی باشند. امروز در قاره آفریقا این تنها عربستان سعودی نیست که به‌دنبال محکم کردن جای پای خود در این منطقه است؛ بلکه کشورهایی همچون ترکیه، امارات و قطر نیز به‌دنبال توسعه روابط خود با دولت‌های آفریقایی هستند. جمهوری اسلامی ایران نیز در این عرصه با توجه به سوابق دیرین روابط با کشورهای آفریقایی و ضرورت توجه به کشورهای اسلامی و درعین‌حال توسعه‌نیافته در اصول سیاست خارجی کشورمان، این انتظار می‌رود تا جدیتی بیشتری دراین‌زمینه درمقابل رقبای منطقه‌ای خود در صحنه آفریقا نشان دهد. سفر آینده دکتر روحانی، رئیس‌جمهور کشورمان به این قاره می‌تواند فرصت مناسبی به‌منظور گسترش مناسبات با کشورهای قاره آفریقا تلقی شود و راه را برای حضور هرچه بیشتر جمهوری اسلامی ایران در این منطقه تسهیل کند.

 

پی‌نوشت‌ها