پیامدهای جهانی خروج آمریکا از برجام

در یک چنین شرایطی طبیعی است که سخن از لغو برجام ازسوی رئیس‌جمهوری آمریکا، با واکنش تند جامعه جهانی مواجه شود. هر پنج قدرت حاضر در مذاکرات برجام، ضمن انتقاد از رفتار تهاجمی ترامپ در مواجهه با ایران، بر ضرورت پایداری توافق برجام تأکید دارند. از دید این قدرت‌ها، برجام حاصل چانه‌زنی و سال‌ها مذاکره میان ایران با شش قدرت مهم جهانی است که طی آن طرفین به چهارچوبی مطمئن در حل اختلافات و چالش‌هایی همچون محدودیت تولید اورانیوم هسته‌ای، تعداد سانتریفیوژها، مسائل مهم موشکی و نظامی نائل آمده‌اند. مزیت مهم برجام که ارزش و اعتبار این توافق مهم بین‌المللی را در سطح جهانی به‌طرز قابل ملاحظه ارتقا داد در مرضی‌الطرفینی بودن آن بود. هم ایران و هم شش قدرت جهانی از نتایج این توافق رضایت کاملی داشتند. جمهوری اسلامی ایران در ازای محدودیت‌های هسته‌ای، موفق به حضور فعال در بازارهای جهانی شد. پیشتر در نتیجه تحریم‌های مشترک آمریکا و اتحادیه اروپا در سال 2012 ایران حدود 160 میلیارد دلار در بخش درآمدهای نفتی متضرر شده بود. اقتصاد ایران بر اثر این تحریم‌ها حدود پانزده الی بیست درصد کوچک‌تر شد. امروز درپی برداشته شدن تحریم‌ها و بازگشت شرکت‌های مهم نفتی، ایران نفوذ و موقعیت گذشته‌اش را در بازار جهانی نفت به‌دست آورده و با تولید روزانه سه میلیون بشکه در روز به یکی از عرضه‌کنندگان اصلی نفت درآمده است. جمهوری اسلامی ایران با اجرای درست برجام در تلاش برای جذب بیشتر سرمایه‌های جهانی و حضور در صحنه سیاسی بین‌المللی است. با عطف به این امر بیشترین همکاری را با آژانس اتمی در زمینه مسائل فنی و اجرایی داشته است؛ به‌طوری‌که در 31 اوت سال جاری میلادی سازمان بین‌المللی انرژی اتمی برای هشتیمن بار پایبندی ایران به توافق برجام را تأیید کرد. بدین‌رو در شرایطی که ایران متعهد به اجرای توافق بوده و همه قدرت‌ها اعم از منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای از تداوم این توافق ابراز رضایت کرده‌اند؛ مخالفت آمریکا با برجام معماهای بزرگی را در رابطه با اجرای توافق و پیامدهای ناگوار منطقه‌ای و جهانی آن مطرح ساخته است. رئیس‌جمهوری آمریکا با گره زدن بحران‌های سیاسی در خاورمیانه با توافق برجام سعی در خدشه‌دار کردن این توافق و متهم کردن ایران به نقض آن دارد. از دید ترامپ، ایران با تداوم حمایت لجستیکی و سیاسی از دولت بشار اسد و حمایت از حزب‌الله روح برجام را نقض کرده است. درهمین‌راستا در گزارش اخیرش به کنگره ضمن اعلام عدم پایبندی ایران به برجام، خواستار تشدید فشارها علیه ایران شد. رئیس‌جمهوری آمریکا درحالی مدعی نقض برجام ازسوی ایران است که هیچ‌کدام از موارد اعلام‌شده، ارتباط معنی‌داری با توافق برجام ندارد. برجام به‌عنوان توافقی چندجانبه از حدود و ثغور مشخصی برخوردار است. ارتباط دادن رویکردهای سیاست خارجی ایران به برجام نشان از سیاست فرار به جلو هیئت حاکمه جدید آمریکا در تشدید فشارها علیه تهران است. قابل ذکر است که طبق مصوبه کنگره رئیس‌جمهوری باید هر سه ماه یک بار پایبندی ایران به برجام را تأیید کند. درصورت عدم تأیید ترامپ، کنگره آمریکا در یک فرصت شصت روزه باید تحریم‌های تعلیق‌شده هسته‌ای ایران را دوباره به مرحله اجرا بگذارد. این تحریم‌ها طیف متنوعی از مسائل از جمله تبادلات بانکی، حضور شرکت‌های تجاری خارجی در بخش‌های نفت و گاز ایران را دربر می‌گیرد.(1) 

رویکرد افراطی و غیرواقع‌بینانه ترامپ در مواجهه با ایران ضمن برانگیختن انتقاد تند پنج قدرت حاضر در مذاکرات در داخل هیئت حاکمه آمریکا نیز با مخالفت‌های جدی مواجه است. دو وزارتخانه مهم دفاع و خارجه مخالف رویه ترامپ درقبال برجام هستند. دراین‌بین، جیمز ماتیس، وزیر دفاع آمریکا با تأکید بر لزوم وفاداری به توافق برجام گفت: واشینگتن تنها درصورتی می‌تواند از توافق خارج شود که نقض آن ازسوی تهران به اثبات برسد. ماتیس در جلسه با کنگره گفت ایران با توافق برجام زندگی می‌کند و به‌تبع آن نباید گام در نقض این توافق برداریم.(2) جان کری، وزیر خارجه اسبق آمریکا نیز در موضع حمایت‌جویانه از برجام اعلام کرد که دولت آمریکا هزاران ساعت وقت برای رسیدن به این توافق صرف کرده است. واشینگتن با استفاده از یک دیپلماسی طاقت‌فرسا، کلیه متحدان اروپایی و آسیایی‌اش را بر سر اعمال تحریم‌های فشرده علیه ایران جمع کرده بود. هیچ‌کدام از این تحریم‌ها باعث توقف برنامه هسته‌ای ایران نشد و تنها با انجام مذاکرات طولانی بود که طرفین به چهارچوبی مشخص بر سر برنامه هسته‌ای دست یافتند. 

حال اگر امروز ترامپ مدعی نقض توافق ازسوی ایران به‌خاطر رفتار حمایت‌جویانه ایران از حزب‌الله و دولت اسد است؛ باید این نکته را گفت که برجام صرفاً حل اختلاف هسته‌ای میان ایران ازیک‌سو و آژانس بین‌المللی اتمی و آمریکا ازسوی‌دیگر بود. باید درنظر داشت که هر توافق با مخالفت برخی جریان‌ها روبه‌رو می‌شود. حدود بیست سال قبل شاهد توافق میان واشینگتن با پیونگ‌یانگ بودیم. طی این سال‌ها، اعضای جمهوری‌خواه کنگره با مانع‌تراشی‌های متعدد در اجرای توافق هسته‌ای با کره شمالی سنگ‌اندازی کردند. امروز باید از این گذشته‌ها عبرت گرفت. توافق با کره شمالی در چهار صفحه تنظیم شده بود و صرفاًَ مربوط به پلوتونیوم بود. درحالی‌که برجام، توافقی با جزئیات دقیق و حساب‌شده است. حدود 159 صفحه این توافق تنظیم شده و کلیه جنبه‌های فنی و هسته‌ای به‌دقت مورد بررسی قرار گرفته و برای هر مسئله سازوکاری دقیق اندیشیده شده است. ازسوی‌دیگر ارزش این توافق در اعتماد متقابل طرفین است. بنا به گزارش آژانس اتمی ایران، قبل از دریافت حتی یک دلار از تخفیف تحریم‌ها ، 97 درصد ذخایر اورانیوم خود را از بین برده بود. رآکتور اراک که تولید آب سنگین را برعهده داشت کاربری‌اش را تغییر داد. حدود سیزده هزار سانتریفیوژ در این رآکتور فعال بود که طی توافق از کار انداخته شدند. همچنین طی توافق فعالیت زیرزمینی غنی‌سازی هسته‌ای در سایت فوردو متوقف شد و اجازه نظارت‌های سرزده به فعالیت‌های این سایت به بازرسان آژانس داده شد.(3) این دیدگاه هنوز در بدنه وزارت خارجه آمریکا حاکم است به‌طوری‌که تیلرسون، وزیر خارجه کنونی آمریکا در اظهاراتی، ترامپ را فردی احمق در مسائل جهانی توصیف کرده است. از دید این طیف از سیاسیون آمریکا، مقابله با برجام از چند جهت برای منافع آمریکا مضر است. نخست اینکه اهمیت و اعتبار توافقات چندجانبه در دنیا به‌شدت بی‌اعتبار می‌شوند. خروج یکجانبه آمریکا از این توافق این پیام را به قدرت‌هایی همچون کره شمالی می‌دهد که نتیجه مذاکره با آمریکا پیامدی جزء تشدید فشارها ندارد و این امر تلاش این قدرت‌ها را در رسیدن به توانایی‌های بیشتر اتمی و هسته‌ای دوچندان می‌کند. مسئله بعدی، بی‌اعتباری شورای امنیت است. برجام بنا به قطعنامه 2231 به تصویب شورای امنیت سازمان ملل رسید. دراین‌بین، حرکت آمریکا در تناقض با روح و فلسفه شکل‌گیری این شوراست. ازسوی‌دیگر برجام یکی از مؤثرترین سازوکارهای تقویت رژیم عدم اشاعه سلاح‌های هسته‌ای است. حال با خروج یکجانبه آمریکا، اعتبار این رژیم به‌شدت زیر سؤال می‌برد. در سطح منطقه نیز بسیاری از تحلیلگران حوزه امنیت، برجام را از مهم‌ترین عوامل بازدارنده در شکل‌گیری رقابت‌های تسلیحاتی می‌دانند. طبیعی است که با خدشه‌دار شدن این توافق و با توانایی‌های فنی و زیرساختی ایران در به‌راه انداختن دوباره آب سنگین اراک، بار دیکر منطقه به سمت رقابتی شدن حرکت کند.

 

پی‌نوشت‌ها

1. http://www.chicagotribune.com/news/sns-wp-iran-analysis-a584d046-a396-11e7-8cfe-d5b912fabc99-20170927-story.html

2. https://www.reuters.com/article/us-iran-nuclear-usa/defense-secretary-mattis-suggests-sticking-with-iran-nuclear-deal-idUSKCN1C821N

3.

the-iran-deal-is-working-heres-how-we-know