خروج یکجانبه ایالات متحد آمریکا از برجام، این توافق «چندجانبه» بین‎المللی، بیش از هر چیز نشان‌دهنده حاکمیت بلاشرط «سیاست قدرت» بر مناسبات بین‌المللی و بی‌اثر بودن حقوق بین‌الملل بر روابط میان دولت‌هاست. خروج آمریکا از شراکت ترنس ـ پاسیفیک، توافق آب‌وهوایی پاریس، شورای حقوق بشر سازمان ملل متحد، و خروج از برجام بدون آنکه تعهدی برای این کشور درقبال نقض تعهدات پذیرفته‌شده ایجاد کند، نشان‌دهنده ناکارآمدی اصول و قواعد حقوق بین‌الملل است. این ناکارآمدی تا جایی است که حتی در شرایطی که سازوکار قانونی برای حل‌وفصل اختلافات پیرامون برجام در چهارچوب این توافق بین‌المللی منوط به تشکیل شورای چندنفره حل اختلاف و سپس ارجاع آن به شورای امنیت است، این دور باطل به‌دلیل حضور آمریکا در شورای امنیت سازمان ملل و حق وتوی این کشور به نتیجه منصفانه نخواهد رسید. ازسوی‌دیگر، سازوکار قانونی قدرتمندتر از شورای امنیت نیز برای حل اختلافات پیرامون برجام وجود نداشته و امضای قطعنامه 2231 ضمانت اصلی اجرای این توافق بود که با خروج آمریکا از برجام عملاً بلااستفاده مانده است.
ازسوی‌دیگر یکی از بندهای برجام به لزوم تعهد همه طرف‌ها بر داشتن «حسن نیت» در اجرای توافق بوده است؛ مسئله‌ای که از همان ابتدا هیچ تعریف مشخصی برای سنجش آن و راهکاری برای تنبیه طرف ناقض آن وجود نداشت. ناکارآمدی و انفعال سازمان ملل متحد ازسوی‌دیگر، عامل مهمی برای دونالد ترامپ، چهل‌وپنجمین رئیس‌جمهوری ناآشنای ایالات متحد آمریکا به قوانین دیپلماتیک و قواعد حقوق بین‌المل است تا بدون توجه به هنجارهای بین‌المللی برجام را به دلایل شخصی گوناگون ترک کند. مسئله تنها به اینجا ختم نشده و وی پس از خروج از برجام طرف‌های دیگر را نیز ملزم به اتمام تعهداتشان درقبال ایران کرد و وعده بازگشت تحریم‌های ثانویه و فرامرزی آمریکا را این‌بار سخت‌تر و شدیدتر از بار پیشین وعده داد؛ یعنی ناقض یک توافق بین‌المللی نه‌تنها مجازات نمی‌شود بلکه قادر است تا دیگران را نیز تهدید و مجازات کند و این یعنی آشکار شدن منطق قدرت حاکم بر روابط بین‌الملل.

ترسیم وضعیت فعلی روابط ایران و هند
اکنون تبادلات نوپای تجاری میان ایران و شرکای هندی که دو سال و اندی پس از توافق هسته‌ای منعقد شد با تهدید جدی روبه‌روست. هند ازجمله کشورهایی است که پس از برداشته شدن تحریم‌ها اقدام به گسترش روابط تجاری خود با ایران کرد.
ایران سومین کشور تأمین‌کننده نفت هند است و به‌جز این، دو کشور در توسعه پروژه گازی «فرزاد بی» با یکدیگر همکاری تنگاتنگی داشته و به‌تازگی درمورد بندر چابهار مشارکت نزدیکی داشته‌اند. به گفته عباس آخوندی، وزیر راه و شهرسازی جمهوری اسلامی ایران: «توسعه این کرویدورها و تلاش کشورهای ذی‌نفع در منطقه، دسترسی کشورهای مختلف ازجمله هند به روسیه و کشورهای اروپایی و دیگر کشورها آسان‌تر و کوتاه‌تر خواهد شد. دراین‌میان، توسعه بندر راهبردی چابهار از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. بندر چابهار در جنوب شرق ایران، پل ارتباطی بین مردم کشورهای منطقه است و به‌همین‌سبب، بندر چابهار «دروازه ملت‌ها» نام‌گذاری شده است و نفع منطقه‌ای دارد. توسعه بندر چابهار نه‌فقط برای ایران، هند و افغانستان، بلکه برای دیگر کشورهای منطقه ازجمله روسیه، منافع اقتصادی خواهد داشت».
پروژه توسعه بندر چابهار، کاری مشترک بین جمهوری اسلامی ایران و هند است و دو کشور برای به‌کارگیری همه ظرفیت‌های آن، توافق‌نامه‌ای را امضاء کردند. درهمین‌چهارچوب، برای توسعه فاز نخست بندر چابهار، هند نقش مهمی ایفاء می‌کند. هند با هدف تنوع‌بخشی به روابط تجاری خود در پروژه چابهار سرمایه‌گذاری کرده است. براساس توافق‌نامه امضاءشده در سال گذشته، هند در توسعه فاز نخست بندر چابهار، اداره دو اسکله این بندر را با سرمایه‌گذاری 85 میلیون دلاری و نیز درآمد 23 میلیون دلاری به مدت ده سال برعهده خواهد داشت.
بندر چابهار به‌عنوان کریدور حمل‌ونقل بین جمهوری اسلامی ایران، افغانستان و هند، دارای کاربردی چندمنظوره است و علاوه‌بر حمل‌ونقل کالا، جابه‌جایی مسافر بین سه کشور را هم مدنظر دارد. بندر چابهار قرار است تا پایان سال 2018 عملیاتی شود. ایران، هند و افغانستان، سیاست مشترکی را با توسعه بندر چابهار پیگیری می‌کنند و آن هم توسعه یکپارچه زیرساخت‌های ارتباطی با هدف ادغام اقتصادهای خود و درنهایت دسترسی به بازارهای متنوع منطقه‌ای است.

آینده مناسبات ایران و هند به کدام سو خواهد رفت؟
پس از خروج یکجانبه آمریکا از برجام، هند اعلام کرد که تحریم‌های سازمان ملل را به‌رسمیت‌ می‌شناسد نه تحریم دیگر کشورها را؛ به‌این‌ترتیب این کشور از عزم خود برای ادامه همکاری تجاری با ایران با وجود مشکلات پرده برداشت و حمایت سیاسی خود را همچون دیگر کشورها برای ادامه روابط با جمهوری اسلامی ایران اعلام کرد. ازسوی‌دیگر، خبرگزاری بلومبرگ در گزارشی از تلاش هند و چین برای خرید نفت از آمریکا برای کاهش سلطه اوپک بر آسیا خبر داد.
به گفته برخی کارشناسان اقتصادی، با وجود شرایط سختی که پس از بازگشت تحریم‌ها حاصل خواهد شد اگر هند به ادامه مناسبات تجاری با ایران تمایل داشته باشد یکی از راه‌ها تعیین ارز جایگزین برای پرداخت است؛ ازجمله تحویل روپیه به‌جای وجه پرداختی نفت خریداری‌شده و یا جایگزینی ارزهای دیگری همچون لیر ترکیه و یوروی اروپایی. البته استفاده از ارز اروپایی در شرایطی مؤثر خواهد بود که اتحادیه اروپا تا پیش از پایان مهلت تعیین‌شده توسط رئیس‌جمهور آمریکا اقدامات تقابلی قابل قبول و مناسبی را پیش‌بینی کرده باشد. ازسوی‌دیگر با توجه به اعلام رسمی دونالد ترامپ، رئیس‌جمهوری آمریکا مبنی‌بر اینکه وزارت دارایی‌ آمریکا تعیین کرده درصورتی‌که کشورهای میزبان بانک‌های خارجی در بازه 180 روز قبل‌تر خرید نفت خام از ایران را به «میزان قابل توجه» کاهش داده باشند، بانک‌های این کشورها از تحریم‌ها مستثنی می‌شوند. می‌توان میزان نفت فروخته‌شده به هند را کاهش داد تا بتوان درصورت امکان از معافیت اعلام‌شده بهره‌مند شد؛ هرچند که روش دوم تقریباً غیرممکن به‌نظر می‌رسد.
نباید از نظر دور داشت که هند در گذشته نیز خواهان پرداخت نفت خریداری‌شده از ایران توسط روپیه بوده است؛ اما هرگز در انجام این امر صداقت کافی نداشته است. ازسوی‌دیگر، سیاست دولت مودی سیاست دوگانه و کج‌دار و مریز است که به نتیجه قطعی نمی‎رسد و شرکا را در برزخ نگاه می‌دارد. ازاین‌رو، پیشنهاد می‌شود درصورت تصمیم بر ادامه مناسبات، این روند با مداقه بیشتری انجام گیرد تا از امکان بهره‌برداری بیشتر هند از وضعیت پیش‌آمده بهره‌برداری همچون گذشته جلوگیری شود. تعیین ارز سوم به‌عنوان ارز جایگزین در این شرایط منطقی‌ترین راه ممکن به‌نظر می‌رسد.

منابع

http://parstoday.com/dari/news/uncategorised-i62365
http://thehill.com/policy/international/389620-india-wont-follow-us-sanctions-on-iran
https://theprint.in/opinion/trump-sanctions-will-force-indian-entities-to-use-euro-yen-or-turkish-lira-for-payments-to-iran/56572
https://www.brookings.edu/blog/order-from-chaos/2018/05/09/what-trumps-jcpoa-withdrawal-means-for-india/
https://carnegieendowment.org/2018/05/09/specter-of-anti-american-eurasia-pub-76308