لایحۀ جنجال‌‌برانگیز اصلاحات قانون اساسی ترکیه که اختیارات رئیس‌جمهور این کشور را افزایش می‌دهد، در مجلس ترکیه با اکثریت سه‌پنجم آرا به تصویب رسید و درنتیجه راه را برای برگزاری همه‌پرسی هموار کرد. درخصوص علل موفقیت حزب حاکم در ترکیه در به تصویب رساندن این لایحه و یا حتی در سطحی گسترده‌تر، توفیق این حزب در ایجاد اجماعی نسبی به‌ویژه در حوزه اجتماعی برای پیشبرد دستور کار سیاسی خود، موارد مختلفی در کانون توجه قرار گرفته است که قابل تأمل نیز هستند. ازجمله، بهره‌برداری حزب حاکم از نیاز مردم ترکیه به امنیت و دولت‌های باثبات (مهندسی ناامنی) و اقناع بخش بودن ایده لزوم انجام اصلاحات قانون اساسی برای ایجاد ساختار حکمرانی کارآمدتر برای بخش‌های مهمی از جامعه. باوجوداین، به‌نظر می‌رسد موفقیت نسبی حزب عدالت در پیشبرد دستور کار سیاسی آن بیشتر در فرایند ترکیب موفق روایت‌هایی از ناسیونایسم و روایت‌هایی از اسلامگرایی ریشه دارد.

حزب عدالت و توسعه هم محصول و هم عامل بروز و ظهور لایه‌های هویتی سه‌گانه اسلامی؛ ترکی و غربی/ اروپایی بوده است. درواقع در بستر تحولات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی انتخاب اقتصاد بازار در دو دهه پایانی قرن گذشته و همچنین فرایند الحاق به اتحادیه اروپا بوده است که هر سه لایه هویتی مورد اشاره، امکان حضور در عرصه‌های مختلف اجتماعی را یافتند، به‌قدرت رسیدن حزبی محافظه‌کار با پیشینه اسلامی را ممکن ساختند. کنش‌های حزب عدالت و توسعه نیز به‌ویژه در سال‌های اول حکمرانی آن، به بسط روایت‌هایی منعطف‌تر از این لایه‌های هویتی یاری رساند که ازجمله به ارائه تفسیری منعطف‌تر از مفهوم شهروند ترکیه بودن منجر شد. باوجوداین، در یک دهه اخیر، برخی تحولات داخلی و خارجی، ازجمله تضعیف فرایند اروپایی شدن و مواجهه با تحولات موسوم به بهار عربی، تا حدودی از اثربخشی لایه هویتی اروپایی/ غربی ترکیه کاسته است. یکی از تأثیرات این تحول نیز دور شدن بیشتر حاملان لایه هویتی اروپایی/ غربی ترکیه یعنی گروه‌های سکولار و لیبرال جامعه از این حزب و ایجاد فضایی دوقطبی در جامعه بوده است.

به‌نظر می‌رسد بعد از تضعیف (و نه بی‌اثر شدن) لایه هویتی اروپای/ غربی ترکیه، یکی از موفقیت‌های مهم حزب عدالت و توسعه در یک دهه اخیر و به‌ویژه بعد از چیره شدن بر دستگاه‌های بوروکراتیک و تفوق بر جریان‌های رسانه‌ای، مهیا کردن امکان ترکیب و اشاعه روایت‌هایی از ناسیونالیسم و روایت‌هایی از اسلامگرایی بوده است. درواقع، «شکل اسلامگرایی حزب عدالت و توسعه در یک دهه گذشته نمایانگر ترکیبی قدرتمند از ناسیونالیسم و اسلام گرایی محافظه‌کار بوده است. در این نگاه، هرگونه کنش مشروع حزب عدالت و توسعه برای بخش‌های مهمی از جامعه ترکیه، تنها درصورت ترکیب مناسب مؤلفه‌های دو گفتمان فوق میسر بوده است».(1) برای مثال جذب بخش مهمی از جامعه کردی ترکیه نیز با بازتفسیر «ترکیه‌ای بودن» در قالب انگاره‌های اسلامی ممکن شده است. در این چهارچوب، «اسلام سیاسی حزب عدالت و توسعه به همان اندازه که از متون؛ نمادها و سنت‌های مذهبی بهره می‌گیرد، از گفتمان آشنای ملی‌گرایی نیز بهره می‌گیرد. برای مثال، حفظ و رعایت ارزش‌های سنتی و مذهبی نیز به بقای حیاتی اجتماع ملی وصل می‌شود و در برنامه‌های آموزش ملی وارد می‌شود».(2)

نکته مهم دیگر آن است که تلاش حزب حاکم برای مشروعیت‌زدایی از گفتار و گفتمان احزاب و جریان‌های ملی‌گرای سکولار ترکیه، بیش‌ازآنکه متکی به شیوه‌هایی چون محدود کردن کنش‌های رسانه‌ای این احزاب و جریان‌ها باشد، مبتنی‌بر تلاش برای دربرگیری گفتمان آنها بوده است. درواقع، حاکمان ترکیه تلاش می‌کنند نشان دهند تنها راه مواجهه با تهدیدات داخلی و خارجی علیه حاکمیت ملی ترکیه، پیگیری دستور کار سیاسی حزب عدالت و توسعه به‌عنوان مهم‌ترین نماینده لایه‌های هویتی اسلامی و ترکی است.

از آنچه گفته شد البته این نتیجه حاصل نمی شود که حزب عدالت و توسعه و از جمله آقای اردوغان برای پیشبرد دستور کار سیاسی خود راه همواری در پیش دارد. این ناهموار بودن راه البته به عواملی چون انگاره‌های حکمرانی خوب به‌ویژه در حوزه اقتصاد؛ قدرت قابل توجه جامعه مدنی و نفوذ اجتماعی احزاب طرفدار روایت‌های بدیل از سکولاریسم و ملی‌گرایی باز می‌گردد که بحثی جداگانه را طلب می‌کند.

پی‌نوشت‌ها

1. Alaranta, Toni, 2016, Turkish Islamism and Nationalism Before and after the Failed Coup Attempt, in:
https://turkeyanalyst.org/publications/turkey-analyst-articles/item/569-turkish-islamism-and-nationalism-before-and-after-the-failed-coup-attempt.htm
2. Alaranta, Toni, 2016, Turkish Islamism and Nationalism Before and after the Failed Coup Attempt, in:
https://turkeyanalyst.org/publications/turkey-analyst-articles/item/569-turkish-islamism-and-nationalism-before-and-after-the-failed-coup-attempt.html