دستاوردها و ملاحظات سفر آقای ظریف به ازبکستان و تاجیکستان


آقای محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران در سفری سه‌روزه عازم آسیای مرکزی شد. هدف از این سفر، دیدار از جمهوری‌های تاجیکستان و ازبکستان و البته شرکت در اجلاس بین‌المللی «آسیای مرکزی؛ گذشته و آینده، همکاری برای توسعه و شکوفایی پایدار» بود که روزهای 10 و 11 نوامبر (19 و 20 آبان) در شهر تاریخی سمرقند ازبکستان با حضور بیش از پانصد نفر از مقامات سیاسی، اقتصادی، ازجمله شماری از شخصیت‌های بلندپایه از کشورهای مستقل همسود (CIS)، وزرای امور خارجه ایران، ترکیه، افغانستان، «لیزا کورتیس»، مدیرکل امور آسیای جنوبی و مرکزی شورای امنیت ملی آمریکا و حدود ده سازمان بین‌المللی ازجمله سازمان ملل متحد، اتحادیه اروپا، سازمان امنیت و همکاری اروپا، سازمان همکاری شانگهای، بانک توسعه و بازسازی اروپا، حدود صد کارشناس برجسته بین‌المللی و نمایندگان رسانه‌های بزرگ خارجی و همچنین سفرای مقیم ازبکستان برگزار شد. گسترش بیش‌ازپیش همکاری‌های متقابل میان کشورهای آسیای مرکزی در حوزه‌های سیاسی، اقتصادی ـ تجاری، سرمایه‌گذاری، ترانزیت، ارتباطات، آب، انرژی، محیط زیست، فرهنگ و حقوق بشر، همچنین نقش نهادهای بین‌المللی و کشورهای همکار در اجرای طرح‌های منطقه‌ای توسعه و افزایش پتانسیل کشورها در مبارزه با تروریسم و تهدیدات ناشی از آن مهم‌ترین دستور کار اجلاس سمرقند بودند. 
وزیر امور خارجه ایران طی سخنانی در اجلاس بین‌المللی «آسیای مرکزی؛ گذشته و آینده، همکاری برای توسعه و شکوفایی پایدار» با اشاره به پیشگامی تهران در برقراری روابط دوستانه و مبتنی‌بر احترام متقابل و منافع مشترک با کشورهای آسیای مرکزی، افزود که ج.ا.ایران، امنیت و ثبات این منطقه را امنیت و ثبات خودش تلقی می‌کند. آقای ظریف تأکید کرد که تهدیدات مشترک تروریسم تکفیری، افراط‌گرائی مذهبی، قاچاق مواد مخدر و مهاجرت غیرقانونی از مهم‌ترین وجوه مشارکت فعال و مؤثر ایران در تحکیم ثبات و امنیت در آسیای مرکزی است که علاوه‌بر مقابله نظامی با این تهدیدات، بررسی ریشه‌های شکل‌گیری این جریانات ضداسلامی، شناسایی منابع مالی، حامیان سیاسی و خاستگاه ایدئولوژیک اندیشه تکفیر، پیش‌شرط مبارزه مؤثر، قاطع و دسته‌جمعی با ریشه‌های تروریسم و افراط در آسیای مرکزی به‌شمار می‌روند. 
حضور و سخنرانی وزیر خارجه ایران در اجلاس بین‌المللی سمرقند را می‌توان دستاورد عمومی سفر او به دو جمهوری آسیای مرکزی دانست؛ اما این سفر، دستاوردها و پیامدهای سیاسی خاصی نیز داشت که اهمیت آن شاید از حضور در اجلاس فوق بیشتر هستند.  
ظریف در پایان سخنانش در اجلاس سمرقند به‌روشنی گفت که سیاست تعامل فعال و همه‌جانبه با همسایگان اولویت اصلی سیاست خارجی ج.ا.ایران است و تهران از رویکرد جمهوری‌های آسیای مرکزی برای افزایش همکاری‌های منطقه‌ای و به‌ویژه سیاست خردمندانه دولت ازبکستان در اولویت دادن به تقویت مناسبات با منطقه استقبال می‌کند. وی سپس در دیدار با شوکت میرضیایف، رئیس‌جمهور آن کشور مسائلی همچون مبارزه مشترک با تروریسم، همکاری در زمینه انرژی، ترانزیت و علمی و دانشگاهی را به بحث گذاشت و طرفین خواهان گسترش روابط ایران و ازبکستان در تمام این حوزه‌ها شدند. 
روابط دوجانبه تهران ـ تاشکند در دوران طولانی ریاست‌جمهوری «اسلام کریم‌اف» (1991ـ2016) بارها نگرانی فزاینده وی نسبت به نفوذ و گسترش اسلام شیعی در آسیای مرکزی و به‌خصوص میان اکثریت سنی در ازبکستان و القائات مستمر آمریکا، رژیم صهیونیستی، عربستان سعودی و ترکیه با تنش و افول محسوس همراه شد و درنهایت کریم‌اف درحالی در سپتامبر 2016 درگذشت که روابط ازبکستان و ایران به‌طور محسوسی به سردی گراییده بود. 
جانشینی «شوکت میرضیایف»، معاون کریم‌اف به‌جای او و گرایش تدریجی رئیس‌جمهور جدید به گسترش روابط سیاسی و اقتصادی با همسایگان ازبکستان و دیگر کشورهای منطقه ازجمله ج.ا.ایران موجب شد تا در سال جاری میلادی ناگهان شاهد تغییر آشکار سیاست‌های منطقه‌ای تاشکند و گرم شدن روابط ازبک‌ها با تهران باشیم. دیدار تاریخی رؤسای‌جمهور ایران و ازبکستان در حاشیه اجلاس سران سازمان همکاری اسلامی در قزاقستان در سپتامبر 2017 (شهریور 1396)، سپس سفر «عبدالعزیز کامل‌اف»، وزیر امور خارجه ازبکستان به تهران در اواسط ماه اکتبر و دیدار او با دکتر روحانی و همتای ایرانی‌اش و همچنین سفر برنامه‌ریزی‌شده رئیس‌جمهور ایران به تاشکند در ماه‌های آینده نشان‌دهنده تلاش پیگیر دو کشور برای احیاء و تقویت روابط سیاسی، اقتصادی و امنیتی حول دو محور افزایش همکاری‌ها برای مبارزه با تروریسم و افراط‌گرایی و بالا بردن حجم مبادلات تجاری و همکاری بیشتر در عرصه‌های ترانزیت، انرژی، بیمه، بانکداری و امثال اینهاست. 
دراین‌میان، به‌نظر می‌رسد دریافت خدمات اقتصادی ـ تجاری و جلب سرمایه‌گذاری ایرانیان در زیرساخت‌های ازبکستان در کنار همکاری در حوزه امنیتی به‌قدری برای طرف ازبکستانی حائز اهمیت است که میرضیایف به همتای ایرانی‌اش در اجلاس قزاقستان وعده داده که ازبکستان از عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای حمایت خواهد کرد. این وعده درست خلاف رویه گذشته تاشکند در مخالفت جدی با عضویت ج.ا.ایران در این سازمان مهم منطقه‌ای در هم‌نوایی با تاجیکستان و تا حدی چین است. 
دستاورد دیگر سفر آقای ظریف به آسیای مرکزی، دیدار یک‌روزه او از دوشنبه، پایتخت تاجیکستان است. وزیر خارجه ایران در این سفر با «امامعلی رحمن»، رئیس‌جمهور و «سراج‌الدین اصل‌اف»، وزیر امور خارجه تاجیکستان گفتگوهایی داشت. این دیدارها بدان‌جهت حائز اهمیت‌اند که روابط تهران ـ دوشنبه از سال 2011 و به‌ویژه در ماه‌های اخیر به‌نحو چشمگیری پرتنش بوده و طرف تاجیکستانی با درپیش گرفتن همزمان دو سیاست ایران‌هراسی و شیعه‌ستیزی تلاش داشته است تا به بهانه‌های واهی مختلف از آنچه نفوذ مذهبی ایران در تاجیکستان و حمایت تهران از مخالفان رئیس‌جمهور رحمن می‌خواند جلوگیری کند و جالب آنکه همچنان دستگاه تبلیغاتی و رسانه‌ای تاجیکستان زیر نظر «سیدمؤمن یتیم‌اف»، رئیس کمیته امنیت ملی این کشور به‌عنوان بالاترین نهاد اطلاعاتی تاجیکستان به حملات و اتهام‌زنی به تهران در زمینه‌های فوق ادامه می‌دهد. 
درواقع سفر وزیر امور خارجه ایران به دوشنبه درحالی‌که تغییر خاصی در رویکردهای ایران‌ستیزانه حکومت رحمن درقبال تهران ملاحظه نمی‌شود، می‌تواند سؤالات و ابهاماتی را در زمینه اهداف این سفر درپی داشته باشد. ازجمله اینکه آیا پیشقدم شدن آقای ظریف به نمایندگی از ج.ا.ایران برای بهبود روابط دوجانبه یک حرکت سیاسی حساب‌شده با هدف تغییر سیاست تاجیکستان درقبال ایران صورت گرفته است و ایران قصد دارد حکومت رحمن را در برابر کار انجام‌شده قرار دهد؟ آیا این سفر با موضع‌گیری تند رئیس‌جمهور تاجیکستان درقبال عدم سرمایه‌گذاری اعراب حاشیه خلیج فارس در کشورش در 16 اکتبر (24 مهر) در جریان برگزاری «دومین نشست همکاری‌های اقتصادی کشورهای عربی و آسیای مرکزی و آذربایجان» در شهر «دوشنبه» ارتباط دارد؟ و آیا سفر وزیر خارجه ایران به تاجیکستان به‌معنای کاهش یا قطع حمایت سیاسی تهران از جریانات میانه‌رو اسلامی تاجیک مانند «حزب رنسانس اسلامی تاجیکستان» به رهبری «محیّ‌الدین کبیری» است و دراین‌زمینه توافق غیرعلنی صورت گرفته است؟ 
پاسخ به این سؤالات و ابهامات را گذر زمان خواهد داد، اما دست‌کم می‌توان گفت شاید دیدار آقای ظریف از تاجیکستان از جنس شرکت وی در تشییع پیکر جلال طالبانی، رئیس‌جمهور پیشین عراق و رهبر فقید حزب اتحادیه میهنی کردستان عراق در ماه اکتبر (مهر ماه) باشد که در اوج تنش میان حکومت اقلیم کردستان با ج.ا.ایران صورت گرفت و در پاسخ به برخی واکنش‌ها نسبت به آن سفر، سخنگوی وزارت خارجه ایران گفت که حضور وزیر خارجه در مراسم تشییع طالبانی براساس مصالح و منافع ملی صورت گرفته است.