بررسی تأثیر سیاست‌‌های حوزه انرژی ترامپ بر بازارهای نفت ‌خام ایران

مقدمه

سیاست‌های دولت آمریکا از کانال‌های مختلف در تضعیف یا تقویت بازار نفت و قیمت آن مؤثر است. به‌طور کلی، جمهوری‌خواهان با توجه به وابستگی منافعشان به درآمد شرکت‌های نفتی، گسترش صنعت نفت و گاز را از برنامه‌های جدی خود قرار داده‌اند. البته روحیه جنگ‌طلبی آنان، فضای روانی بازار را تحت تأثیر قرار می‌دهد و درنتیجه، قیمت نفت خام‌های شاخص را دچار نوسانات شدید می‌کند که حاصل آن نیز افزایش قیمت نفت در بازارهای مختلف خواهد بود.

مهم‌ترین برنامه‌های جمهوری‌خواهان به‌ویژه ترامپ در حوزه انرژی تمرکز بر توسعه آمریکا در زمینه تولید نفت و گاز شیل از منابع موجود، کاهش وابستگی این کشور به منابع نفت اعضای اوپک، سیاست استقلال انرژی و عدم لحاظ مسائل زیست‌محیطی است. در ذیل برخی از مهم‌ترین مؤلفه‌های مفاد برنامه حوزه انرژی آنها ارائه شده است:

• • استقلال انرژی؛
  • توسعه تولید نفت و گاز در مناطق قطبی و فلات قاره؛
  • مخالفت با سیاست‌های اجباری کنترل انتشار کربن؛
  • ارائه مشوق‌های مالیاتی برای تولید انرژی.

خاطرنشان می‌سازد برجام توافقی است که طبق آن، صنعت نفت و گاز ایران از تحریم خارج می‌شود؛ لذا لغو این توافق و برگشت تحریم، مشتریان نفت ایران را با چالش‌های جدی‌ای مواجه ساخته است.

 

1. بررسی وضعیت تولید و چشم‌انداز صادرات نفت خام ایران ناشی از تأثیرات خروج آمریکا از برجام در آوریل 2018

با توجه به خروج ترامپ از برجام و برگشت وضعیت ایران به حالت قبل از برجام به‌نظر می‌رسد موضوع صادرات نفت کشور نیز به وضعیت قبل از مذاکرات هسته‌ای برگردد و مجدداً احتمال ازدست رفتن برخی از بازارهای نفت ایران در آسیا و اروپا وجود دارد. سیاست‌های ترامپ که منطبق با سیاست حزب جمهوری‌خواه آمریکاست و سهام‌داری آنها در شرکت‌های نفتی و به‌علاوه منافع نهایی دولت آمریکا از معاملات نفتی و نظامی با کشورهای تولیدکننده نفت خام در منطقه، گسترش تولید نفت و گاز این کشور و همچنین افزایش صادرات آنها به بازارهای بین‌المللی را به‌دنبال دارد. درمقابل، کشورهای عضو اوپک از نوامبر 2016 درجهت تعادل در بازار و تثبیت قیمت‌ها تولید خود را کاهش دادند. این درحالی است که آمریکا نیز از فرصت پیش‌آمده استفاده کرده و بازارهای کشورهای عضو اوپک در آسیا نظیر چین، هند، ژاپن و کره جنوبی را هدف خود قرار داده است. البته این کشور نفت شیل (تایت اویل ـ نفت شیرین) را به مصرف داخلی می‌رساند و درمقابل، نفت‌ خام‌های ترش خود را به این کشورها صادر کرده است. به‌علاوه، فاصله قیمتی نفت خام شاخص بازار اروپا (برنت) با نفت خام آمریکا (وست تگزاس اینترمدیت)[1] نیز باعث افزایش تمایل مشتریان آسیایی برای خرید انواع نفت خام‌‌های آمریکا شده است؛ زیرا نظام قیمت‌‌‌گذاری بسیاری از اعضای اوپک تابع قیمت نفت‌ خام برنت است.

شایان ذکر است که ایران در تحریم‌های اعمالی در سال 2012 در حوزه‌های فروش نفت و بیمه محموله‌های نفتی، حوزه بانکی و مالی مورد هدف قرار گرفت و اساساً چهارچوب این تحریم‌ها، فروش نفت خام و درآمدهای نفتی ایران را تحت تأثیر شدید قرار داد، به‌طوری که تمرکز این تحریم‌ها بر بازداری کشورهای عضو اتحادیه اروپا و نیز منطقه آسیا از هرگونه تجارت نفت خام و فرآورده‌های نفتی با ایران بوده است.

بنابراین می‌توان دو محدودیت ذیل را برای تولید و صادرات نفت ایران درنظر گرفت:

الف) اعمال محدودیت برای صادرات نفت ایران به آسیا

اعمال فشارهای آمریکا برای برگشت تحریم‌های فروش نفت ایران در بازار آسیا (مهم‌ترین بازارهای آسیا، شامل: چین، هند، کره جنوبی و ژاپن) منجربه کاهش سهم صادرات به این منطقه شده است. بازگشت تحریم‌ها با توجه به وجود مازاد عرضه نفت کافی در بازار، هیچ‌گونه اثر بلندمدتی بر قیمت نفت خام نخواهد داشت، بلکه فقط با اثر روانی کوتاه‌مدت در بازار، قیمت را تاحدودی افزایش می‌دهد. در این حالت، برای مهم‌ترین رقبای ایران (عربستان، روسیه، و عراق) نیز که به‌دنبال سهم بیشتر بازار خود در آسیا هستند، فرصت مناسبی ایجاد خواهد شد؛ زیرا نفت خام‌‌های ترش بصره عراق، اورال روسیه (نفت خام ترش روسیه) و نفت خام‌های ترش آمریکا از نفت‌ خام‌های رقیبان کشور در این بازار هستند. این فرصت برای عربستان که جایگاه پیشین خود را در بازار آسیا ندارد و در زمره هم‌پیمانان آمریکاست، بسیار مهم است. گفتنی است کشورهای عضو اوپک که اخیراً تولید نفت خام خود را کاهش دادند ظرفیت جبران اختلال احتمالی صادرات نفت‌ خام ایران را خواهند داشت.

ب) اعمال محدودیت برای صادرات نفت ‌خام ایران به اروپا

مهم‌ترین تحریم‌های حوزه نفت توسط اروپا در اینجا ارائه شده است:

1. ممنوعیت واردات از ایران (به اروپا)
2. ممنوعیت خرید از ایران (توسط شرکت‌های اروپایی)
3. ممنوعیت حمل‌ونقل (توسط شرکت‌های اروپایی)
4. ممنوعیت تأمین مالی (توسط شرکت‌های اروپایی)
5. ممنوعیت بیمه (توسط شرکت‌های اروپایی)

در تصویر 2 می‌توان وضعیت تحریم‌های قبل از برجام (توسط آمریکا و اروپا) را مشاهده کرد.

تصویر 1. روند تغییر میزان صادرات نفت ‌خام ایران (به آسیا)

طی برنامه پنج‌ساله پنجم تاکنون

تحریم‌شده         تحریم‌نشده

تصویر 2. وضعیت تحریم‌های ایران قبل از برجام

 (توسط آمریکا و اروپا)

برای بررسی بیشتر این موضوع، در تصاویر 3 و 4 تغییرات میزان تولید و صادرات نفت ایران قبل از تحریم‌ (2012 و قبل از آن) و بعد از اعمال تحریم‌ها (2012 تا سه‌ماهه سوم 2015) و دوره پسابرجام (سه‌ماهه چهارم 2015) را می‌توان ملاحظه کرد.

 

تصویر 3. روند تغییر میزان صادرات نفت خام ایران در

مناطق مختلف جهان تا دو سال گذشته (به آسیا، اروپا و آفریقا)

 

با متزلزل شدن توافق برجام، امکان صادرات نفت ایران به بازارهای ازدست‌رفته اروپا که در دوران پسابرجام، توفیقاتی برای بازپس‌گیری آنها حاصل شده بود کاهش می‌یابد. همچنین درصورت اعمال فشار آمریکا به کشورهای اروپایی درجهت منع انعقاد قرارداد خرید نفت از ایران، فرصت‌هایی برای روسیه و عراق ایجاد خواهد شد. به‌علاوه، مشتریان منطقه مدیترانه گرچه به‌دلیل آشنایی بیشتر با ویژگی‌های نفت مصرفی وارداتی از ایران در مراکز پالایشی خود، تاکنون در مقایسه با سایر رقبا به واردات نفت از ایران تمایل بیشتری نشان داده‌اند، در خرید نفت ‌خام ایران دچار تردید خواهند شد. دراین‌راستا، برخی از شرکت‌های نفتی خارجی نظیر شرکت «سی‌اِن‌پی‌سی» چین به‌دنبال خروج شرکت توتال (دارای قرارداد در فاز 11 پارس جنوبی)، در ادامه همکاری خود برای توسعه این میدان گازی دچار تردید شده‌اند.

تصویر 4. روند تولید نفت‌خام ایران قبل و بعد از تحریم‌ها

 (تأیید افزایش سهم صادرات نفت خام ایران از سال 2016 تاکنون)

 

گفتنی است با خارج شدن دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا، از توافق هسته‌ای ایران، اگرچه به مشتریان نفت ایران توسط واشینگتن معافیت داده شده است، توصیه خزانه‌داری آمریکا به آنها کاهش واردات نفت ‌خام ایران در این دوره ۱۸۰ روزه است. آمریکا به شرکت‌ها مهلت ۱۸۰ روزه داده است تا مبادلات خود را با ایران در زمینه نفت، پتروشیمی، سرمایه‌گذاری در صنایع بالادستی نفت، بنادر، کشتیرانی و کشتی‌سازی و بانک مرکزی ایران کاهش دهند.

کشورهای عضو اتحادیه اروپا با تصمیمات آمریکا مبنی‌بر وضع مجدد تحریم‌ها علیه ایران مخالفت شدید کردند و مقامات عالی کشورهای انگلیس، آلمان و فرانسه در ماه‌های گذشته بیانیه مشترکی را مبنی‌بر ادامه پایبندی به توافق هسته ای با ایران و حفظ برجام صادر کردند؛ لیکن توجه به این نکته ضروری است ازآنجایی‌که دولت‌های اروپایی در فعالیت شرکت‌های بخش خصوصی اروپایی نمی‌توانند مداخله کنند و به‌دلیل روابط اقتصادی بسیار بالای این شرکت‌ها با آمریکا، ادامه همکاری با ایران شامل اعمال جریمه و توقف فعالیت تجاری با شرکت‌های آمریکایی می‌گردد؛ بنابراین، بدون اخذ معافیت از تحریم‌های احتمالی آمریکا بر شرکت‌های اروپایی، ادامه فعالیت این شرکت‌ها علی‌رغم تأکیدات کشورهای اروپایی مبنی‌بر ادامه پایبندی به مفاد توافق هسته‌ای دور از انتظار خواهد بود. البته اتحادیه اروپا در راستای تسهیل روابط مالی ایران با سایر کشورهای اتحادیه اروپا، ایجاد یک نظام مالی شبیه سوئیفت برمبنای ارز یورو را در دست اقدام دارد که این موضوع نیز تاکنون توسط این کشورها محقق نشده است.

 

2. سیاست‌های دولت آمریکا درخصوص اوپک

اوپک طی ماه‌های اخیر از جانب ترامپ جهت افزایش تولید و درنتیجه، کاهش قیمت‌ها تحت فشار بوده است. البته پایین بودن سطح قیمت نفت‌ خام از میزان 55 دلار کمتر در هر بشکه برای اقتصاد آمریکا نیز چندان مناسب نیست؛ زیرا درصورت پایین بودن قیمت‌ها، تولید نفت ‌خام شیل این کشور متوقف خواهد شد.

دراین‌راستا، کمیته قضایی مجلس نمایندگان آمریکا از دولت ترامپ درخواست کرد از لایحه‌ای حمایت کند که به وزارت دادگستری ایالات متحده اجازه می‌دهد از اوپک به‌سبب نقض قوانین آنتی‌تراست شکایت کند. این مسئله که اوپک درمورد رفتار ضد رقابتی خود پاسخگو نیست موجب بیهوده انگاشته شدن قوانین آنتی‌تراست آمریکا می‌شود. از دید تحلیلگران اقتصادی، تصویب قانون «پاسخ منفی به گروه تولیدکنندگان و صادرکنندگان نفت» یا «اِن‌اُپی‌ای‌سی» به‌منزله پیروزی دوجناحی قبل از پایان فعالیت کنگره در این دوره است. این درحالی است که ماکان دل‌رحیم، معاون مشاور حقوقی رئیس‌جمهوری آمریکا، حمایت جامع و کاملی از این لایحه نکرده و اعلام کرده است که دولت هنوز درحال مطالعه و بررسی دقیق آن است. وی ضمن انتقاد از تأثیر اقدامات اوپک بر قیمت‌های جهانی نفت بر این باور است که این لایحه حداقل دو مانع را برای دادن مجوز به‌منظور رسیدگی به پرونده‌های آنتی‌تراست در برابر اوپک برداشته است. این موانع مذکور عبارت‌اند از: قانون اساسی کشور و قانون ایمنی خارجی حکومت. همچنین از نظر وی، هر زمان که یک کارتل افراطی وجود دارد، درنهایت، قیمت‌ها توسط بازار آزاد تعیین نمی‌شود و در چنین شرایطی، مصرف‌کنندگان آسیب می‌بینند. او یادآور می‌شود که قانون ضد اوپک قانونی است که به آمریکا اجازه می‌دهد قدرت سازمان اوپک را محدود کند و کشورهای آن را تحت پیگرد قرار دهد. طبق این قانون، ایالات متحده می‌تواند اقدامات اوپک را که طبق آن، سهمیه‌هایی را برای تولیدکنندگان تعیین می‌کند مورد پیگرد قرار دهد و جریمه کند؛ زیرا به گفته آنها، این اقدامات قیمت بنزین را برای مصرف‌کنندگان آمریکایی گران‌تر کرده است. شایان ذکر است که تولید نفت ‌خام اوپک طی ماه دسامبر با ۶۳۰ هزار بشکه کاهش در روز، به 43/32 میلیون بشکه در روز یعنی کمترین میزان در شش ماه اخیر رسیده است. البته براساس توافق اعضای اوپک در وین، یازده عضو سازمان اوپک همچنان باید به ۹۵۰ هزار بشکه در روز تولید را کاهش دهند.

 

3. سیاست دولت آمریکا درجهت تقویت روابط با عربستان برای تنظیم بازار نفت

بعد از توافق اوپک و متحدانش برای کاهش 2/1 میلیون بشکه در روز و مذاکرات سخت آنها در وین در آخرین جلسه سال 2018 این سازمان، اعضای اوپک در انتظار توئیت ترامپ بودند؛ اما در نهایتِ ناباوری هیچ توئیتی منتشر نشد. به گفته الن والد، یکی از مشاورن نفتی ارشد شورای آتلانتیک مرکز جهانی انرژی که در نشست اوپک شرکت کرده بود، بسیاری از شرکت‌کنندگان منتظر توئیتی رعب‌آور از جانب ترامپ بودند؛ ولی چیزی جز سکوت عاید آنها نشد. در کل هفته، در وین، ارتباط ناآرام عربستان سعودی و آمریکا قابل رؤیت بود. بسیاری از ناظران اوپک متعجب بودند که آیا عربستان سعودی که به بودجه بیشتری نیاز دارد، قادر به ایستادگی در‌ برابر تقاضای ترامپ مبنی‌بر عدم کاهش میزان تولید (آن‌هم در شرایط نابسامانی که اعضای کنگره آمریکا به‌دنبال اعمال تحریم‌هایی بر عربستان به‌دلیل قتل روزنامه‌نگار منتقد این کشور بودند) خواهد بود یا خیر. اما نشست‌هایی که وزیر انرژی عربستان، با مقامات آمریکایی قبل و بعد از نشست وین داشت نشان‌دهنده این است که هر دو طرف درحال مذاکره درخصوص سیاست‌های نفتی هستند. دیدگاه‌های ترامپ ازیک‌سو به رابطه بلندمدت آمریکا و عربستان با عنوان «روابط استراتژیک» گره خورده است ـ گفتنی است که این رابطه به ۸۵ سال پیش یعنی زمان کشف نفت در عربستان در سال ۱۹۳۸ بازمی‌گردد ـ و ازسوی‌دیگر نیز با ضرورت سیاست سختگیرانه دولت او بر ایران ارتباط می‌یابد. ترامپ در خلال نشست اوپک در ۵ دسامبر، توئیتی را مبنی‌بر ضرورت ادامه تولید اوپک و عدم تمایل جهان به افزایش قیمت نفت منتشر کرد. سکوت ترامپ بعد از توافق کاهش تولید اوپک ممکن است به‌دلیل کوتاه آمدن او باشد. مقامات رسمی دولت ترامپ بیش از آنکه نگران تأثیر فوری فعلی کاهش تولید اوپک باشند، نگران موضع‌گیری اوپک پس از اتمام دوره معافیت از تحریم خریداران نفت خام ایران در ماه مه هستند؛ زیرا در ماه‌های آینده، بازار با ازدیاد عرضه مواجه است و کاهش تولید اوپک قادر به افزایش شدید قیمت نفت خام نخواهد بود. شایان ذکر است که آمریکا به هشت کشور تا تاریخ ۵ مه، جهت خرید نفت ایران معافیت تحریمی داده است.

دراین‌میان، آمریکا و عربستان هر دو طرف تلاش‌های خود را برای تشدید تحریم ایران افزایش داده‌اند. البته عربستان مخالف اعطای معافیت‌های تحریمی به مشتریان ایران ازسوی آمریکاست؛ ازطرفی، آمریکا این مسئله را منوط به افزایش تولید عربستان سعودی برای جبران میزان کاهش تولید ایران دانسته است.

 

4. اثر سیاست‌های ترامپ بر قیمت نفت‌ خام‌های شاخص

قیمت نفت ‌خام ایران در بازارهای صادراتی کشور تابعی از قیمت نفت‌ خام‌های شاخص در این مناطق است و ازآنجایی‌که سیاست‌های دولت آمریکا نظیر تولید نفت شیل آثار زیادی بر قیمت نفت ‌خام‌های شاخص دارد، این مسئله می‌تواند قیمت نفت خام ایران و به‌تبع آن، درآمدهای نفتی کشور را با مشکلات جدی مواجه سازد. دراین‌خصوص، ایالات متحده نیاز دارد که تعادل خوبی بین نیاز مصرف‌کنندگان و تولیدکنندگان (که شامل تولیدکنندگان نفت شیل آمریکاست) برقرار کند. بنابراین، درک این نکته مهم است که آمریکا نیز منافع خودش را در برقراری قیمت بهینه دارد.

براساس گزارش پلاتس در۳۰ نوامبر 2018، سیاست‌های دولت آمریکا در حوزه نفت و گاز باید به‌گونه‌ای باشد که قیمت نفت در بازه بهینه نوسان نماید تا تولیدکنندگان نفت شیل دچار بحران مالی شوند. قیمت نفت کمتر از شصت دلار در هر بشکه ازیک‌سو، به تولیدکنندگان نفت شیل ایالات متحده آمریکا آسیب می‌رساند و ازسوی‌دیگر، اعضای اوپک را برای کاهش تولید و براساس توافق آنها در نشست ماه نوامبر تقویت می‌کند. به گفته یکی از نمایندگان اوپک، تولیدکنندگان نفت شیل آمریکا باید نگران باشند؛ چون آنها (اگر تاکنون آسیب ندیده باشند) به‌زودی از افت قیمت‌ها لطمه خواهند دید؛ زیرا مناطقی مانند باکن[2] نفت تولیدی خود را با تخفیف زیادی در مقایسه با بهای نفت خام آمریکا (وست تگزاس اینترمدیت) می‌فروشند. شایان ذکر است که طی ماه‌های‌های اخیر، بهای نفت ‌خام شاخص برنت در معاملات آتی به کمتر از شصت دلار در هر بشکه تنزل کرده است، به‌طوری که بهای نفت ‌خام معاملات آتی در بازار نایمکس قیمت کمتر از پنجاه دلار را تجربه کرده است. در چنین شرایطی، اجماع تولیدکنندگان عضو و غیرعضو اوپک می‌تواند اوضاع نابسامان تولید نفت شیل آمریکا را تاحدودی تعدیل کند که این امر با دیدگاه‌های ترامپ در واکنش به عربستان و اوپک درمورد حفظ قیمت‌ها در سطوح پایین تناقض دارد. درحال‌حاضر، رشد تولید نفت ‌خام آمریکا برای اوپک چالش جدی‌ای است. این درحالی است که اداره اطلاعات انرژی آمریکا ماه نوامبر پیش‌بینی کرد که تولید نفت‌ خام این کشور از 88/10 در سال ۲۰۱۸ به 06/12 میلیون بشکه در روز در سال ۲۰۱۹ برسد.

شایان ذکر است که بهای فروش نفت شیل تولیدشده توسط چند شرکت آمریکایی حتی با وجود استمرار افزایش تولید همچنان کمتر از نقطه سربه‌سر است. اگرچه بسیاری از این شرکت‌ها نفت خام خود را در قیمت ۵۵ تا ۶۰ دلار در هر بشکه پیش‌فروش کرده‌اند، ثبات قیمت نفت در سطوح پایین در سال ۲۰۱۹ تهدید جدی برای این شرکت‌ها محسوب می‌شود.

تولید نفت خام اوپک طی ماه دسامبر با ۶۳۰ هزار بشکه در روز کاهش، به 43/32 میلیون بشکه در روز یعنی کمترین میزان در شش ماه اخیر رسید. البته براساس توافق اعضای اوپک در وین، یازده عضو سازمان اوپک همچنان باید تولید را به ۹۵۰ هزار بشکه در روز کاهش دهند.

 

جمع‌بندی و توصیه‌های راهبردی

با توجه به عوامل مختلف مؤثر بر عرضه و تقاضای آتی ازطریق توسعه میادین نفت اعم‌از میادین مرسوم و غیرمرسوم به‌نظر می‌رسد که در آینده، ازطریق افزایش تولید نفت خام در آمریکا و خاورمیانه بازار با مازاد عرضه روبه‌رو خواهد بود.

با توجه به اعمال تحریم‌های آمریکا و احتمالاً خودداری کشورهای اروپایی و آسیایی از خرید نفت خام ایران و تعهد کشورهای عربستان، کویت، عراق و همچنین روسیه مبنی‌بر جبران کمبود عرضه ایران، به‌نظر ‌می‌رسد که توسعه میادین نفتی کشور باید صرفاً معطوف به میادین اولویت‌دار شامل میادین مشترک و همچنین میادین درحال تولید نیازمند فرآوری‌های ثانویه باشد.

بنابراین پیشنهاد می‌شود که توسعه میادین مستقل بکر فعلاً منتفی و به تعویق انداخته شود. با توجه به مطالب فوق به‌نظر می‌رسد که مجدداً ایران با چالش تحریم‌های اقتصادی روبه‌روست. بنابراین، مادامی که شرکت‌های بین‌المللی نفتی با آمریکا مبادلات تجاری متقابل نداشته باشند، همکاری‌های تجاری با ایران مشمول تحریم‌های بین‌المللی نمی‌گردد، ضمن اینکه جنگ جدید تجاری آمریکا با اتحادیه اروپا، چین و روسیه این امیدواری را ایجاد می‌کند که این کشورها به‌دلیل مناسبات خصمانه آمریکا با کشورهای طرف قرارداد خود در آینده، سایر کشورهای دنیا را در تلاش برای کاهش روابط تجاری خود و یا مقابله با سیاست‌های یک‌طرفه و خصمانه آمریکا قرار دهند و دراین‌خصوص، روابط تجاری خود را با ایران نه‌تنها کاهش ندهند، بلکه گسترش دهند. البته این انتظار تاحدودی به رؤیا شباهت دارد؛ اما سیاست‌های دولت ترامپ با طرف‌های تجاری خود تابع هیچ منطق سیاسی و تجاری‌ای نیست و رفتار متقابل سایر کشورها در برابر عملکرد دولت ترامپ دور از انتظار نخواهد بود. به‌هرحال، ایران باید برای رویارویی با هر اتفاقی آمادگی داشته باشد.