سازمان همکاری شانگهای از جمله سازمان­های منطقه­ای است که در آغاز هزاره سوم میلادی با هدف اعتمادسازی بین کشورهای عضو و مبارزه با تروریسم، افراط‌گرایی مذهبی و جدایی­طلبی و نیز به منظور مقابله با هژمونی یک­جانبه­گرای ایالات‌متحده آمریکا در نظام بین­الملل­، با عضویت کشورهای چین­، روسیه­، کشورهای آسیای مرکزی (به استثنای ترکمنستان­) و عضویت ناظر ایران­، هند­، پاکستان، مغولستان و افغانستان تشکیل شده­است. به‌منظور پیشبرد اهداف سازمان، نشست­های دوره­ای متعددی در سطح سران، نخست­وزیران، دادستان­های کل و وزاری مربوطه تشکیل می­شود. در راستای همین نشست­های دوره­ای، یازدهمین نشست نخست­وزیران سازمان همکاری شانگهای در بیشکک پایتخت جمهوری قرقیزستان در 15 آذر 1391 (6 دسامبر2012) برگزار گردید که محمدرضا رحیمی، معاون اول ریاست‌جمهوری ایران نیز به نمایندگی از کشورمان در این اجلاس شرکت نمود.

ایران در مقام عضو ناظر سازمان همکاری شانگهای، طی سال­های اخیر به موازات اظهار تمایل شدید در تبدیل شدن عضویت ایران از عضو ناظر به عضو اصلی، پیشنهادات مختلفی را نیز مطرح ساخته است. در مورد پیشنهادات ایران در اجلاس بیشکک توجه به دو نکته شایان توجه است. نکته اول این‌که در سخنرانی معاون اول رئیس‌جمهور هیچ‌گونه اشاره­ای به موضوع تبدیل عضویت ایران از ناظر به اصلی صورت نگرفت؛ مساله‌ای که در سخنرانی رئیس‌جمهور ایران در اجلاس سران سازمان همکاری شانگهای در پکن نیز به چشم می­خورد که حاکی از نوعی واقع­بینی و احتیاط مقامات ایرانی در ارتباط با موضوعی است که ملاحظات سیاسی و امنیتی برخی از اعضا مانع جدی بر سر راه تحقق آن به‌شمار می­آید. از این­رو، ایران ترجیح می‌دهد به‌جای تاکید فراوان و البته بدون نتیجه بر مساله تبدیل عضویت، تمرکز خود را معطوف به موضوعات دیگری نماید. نکته دوم، پیشنهادات متنوع ایران در اجلاس بیشکک بود که موضوعات متنوعی مانند تشکیل بانک مشترک، باشگاه انرژی، مشارکت در تشکیل صندوق ویژه تامین مالی پروژ­ه‌های مورد توافق سازمان شانگهای و ایجاد ساختاری در چارچوب سازمان شانگهای جهت کمک به صلح و ثبات در افغانستان را شامل می­شد. در بین پیشنهادات مطرح شده، طرح تشکیل باشگاه انرژی در سازمان همکاری شانگهای بسیار شایان توجه است چرا که ایده تشکیل چنین باشگاهی سال‌هاست که در سطح سازمان مطرح بوده اما ملاحظات مختلف مانع از تحقق عینی آن شده است.

ایده تشکیل باشگاه انرژی نخستین‌بار به پیشنهاد ولادیمیر پوتین، رئیس­جمهور وقت روسیه در نشست سال 2006 سران در آستانه قزاقستان به تصویب رهبران کشورهای عضو رسید. در آن اجلاس، اعضا تصمیم گرفتند به منظور تحقق اهداف مندرج در مواد 1 و 3 اساسنامه که در آن به «تشویق همکاری کارآمد منطقه­ای در حوزه انرژی و کاربرد موثر زیرساخت­های موجود و توسعه بخش انرژی» اشاره شده است و نیز هماهنگ ساختن خط‌مشی­های عرضه و تقاضا­، تامین امنیت خطوط انتقال­، رشد همکاری­های اقتصادی بین کشورهای عضو و نیز سازگاری با تحولات جدید در عرصه اقتصاد جهانی نهاد جدیدی را با عنوان «باشگاه انرژی» در سازمان همکاری شانگهای تصویب نمایند. در آن اجلاس محمود احمدی‌ن‍‍ژاد­، رئیس­جمهور ایران نیز برگزاری نشست وزرای انرژی سازمان همکاری شانگهای را با هدف تعامل و همکاری­های نزدیک و بیشتر بین کشورهای تولیدکننده و مصرف­کننده (شامل اعضای اصلی و ناظر) به منظور تعیین رهیافت­های مشترک و سودمند­، پیشنهاد­ کرد و از طرح دولت روسیه حمایت­ نمود.

اما علی­رغم تمایل شدید روسیه به تشکیل باشگاه انرژی و حمایت کشورهایی چون ایران، این ایده با وجود پیشرفت­هایی در برخی از حوزه­ها به دلایل مختلفی هنوز تحقق­نیافته و با دشواری­ها و ملاحظاتی روبه­روست.     از یک‌سو، سازمان همکاری شانگهای از پتانسیل عظیمی در بخش انرژی برخوردار است. این سازمان با دربرگرفتن یک‌چهارم جمعیت جهان، کنترل 23 درصد نفت­، 55 درصد گاز طبیعی و 35 درصد ذغال‌سنگ جهان را در اختیار خود دارد. این پتانسیل با الحاق کشورهای ناظر به‌وی‍‍ژه ایران برجستگی و ظرفیت بیشتری نیز پیدا می­کند. در یک نگاه کلی به وضعیت انرژی در سازمان همکاری شانگهای­، برجسته­ترین نکته­ای که جلب توجه می­کند­، وجود بزرگ­ترین تولیدکنندگان انرژی در کنار بزرگ­ترین مصرف کنندگان انرژی جهان است که این امر جنبه هم­تکمیلی جالبی را پدید می­آورد و درصورت تحقق ایده باشگاه انرژی­، وضعیتی متفاوت از سازمانی مانند اوپک خواهد ­داشت. درحالی که اوپک با هماهنگ­ ساختن یازده تولیدکننده نفت که به صورت بالقوه رقیب هم هستند­، نماینده تولیدکنندگان به‌شمار می­رود و در مقابل آن آژانس بین­المللی انرژی با تنظیم و توصیه سیاست­های خاص به عنوان نماینده مصرف­کنندگان عمل می­کند، سازمان همکاری شانگهای­، تولیدکنندگان و مصرف­کنندگان را یکجا در خود جای داده­ است. بدین ترتیب که کشورهای روسیه­، ایران­، قزاقستان و ازبکستان به عنوان عرضه­کنندگان انرژی و کشورهای چین­، تاجیکستان­، قرقیزستان­، پاکستان، هند و افغانستان به عنوان مصرف­کنندگان انرژی، جنبه هم­تکمیلی اعضا را در بخش انرژی به‌روشنی نشان می­دهد.

اما با وجود چنین ظرفیت مناسبی، برخی ملاحظات سیاسی و اقتصادی اعضا مانع از تحقق طرح تشکیل باشگاه انرژی در سازمان همکاری شانگهای از سال 2006 تاکنون شده است. مهم­ترین عامل را باید عدم تمایل چین و کشورهای منطقه آسیای مرکزی از اجرای این طرح دانست. سیاست تامین انرژی و یا صادرات انرژی کشورهای یادشده بر مبنای ایجاد تنوع در بازارهای مصرف و صادراتی شکل گرفته است. به عنوان مثال، پکن مایل است نیازهای عظیم انرژی خود را از منابع متنوعی نظیر ایران، روسیه، عربستان سعودی و عراق تامین نماید تا با عدم اتکای کامل به یک کشور بتواند امنیت واردات انرژی خود را تامین نماید. از این‌رو، پکن نگران انحصار روسیه در بازار انرژی منطقه آسیای مرکزی است. در واقع پکن ترجیح می­دهد در چهارچوب مناسبات دوجانبه با کشورهایی چون قزاقستان، ازبکستان و حتی روسیه در حوزه انرژی همکاری نماید. به نظر می­رسد ایران که به دلیل برخی ملاحظات سیاسی و امنیتی اعضای اصلی شانگهای، سال­ها است پشت درهای بسته این سازمان قرار گرفته­، با طرح پیشنهاد تشکیل باشگاه انرژی سازمان همکاری شانگهای در پی روزنه­ای برای ورود به این سازمان و نقش­آفرینی در پرتو بازار چالش‌ برانگیز انرژی و نیز عبور از حصار تحریم­های اقتصادی غرب علیه بخش انرژی ایران است. اما با توجه به پیشینه طرح تشکیل باشگاه انرژی و عدم تحقق آن طی سال‌های اخیر، ایران باید ملاحظات و موانع موجود بر سر راه تحقق این طرح را مد نظر قرار دهد. ضمن این‌که عضویت احتمالی ایران در این باشگاه و نیز موارد مشابهی مانند اوپک گازی نباید خدشه­ای به نقش‌آفرینی ایران به عنوان یک بازیگر مهم در حوزه عرضه و ترانزیت انرژی وارد نماید­.