ژاپن پس از شینزو آبه؛

تحلیلی بر استعفای نخست‌وزیر ژاپن

مقدمه

آقای آبه به عنوان رهبر حزب لیبرال دموکرات  ژاپن از سال 2012 تاکنون نخست وزیر این کشور بوده است  و پیش‌تر از این در بازه زمانی ۲۰۰۶ تا ۲۰۰۷ نخست‌وزیر ژاپن بود و از ۲۰۱۲ تا به اکنون (2020) نیز رهبری این کشور را بار دیگر به دست داشت. وی به‌واسطه سیاست‌های عمل‌گرایانه نظیر احیای اقتصادی (آبه نومیکس)، نظامی (تلاش برای تغییر قانون اساسی صلح‌طلب، ورود ژاپن به عرصه فروش تسلیحات نظامی و ...) و فرهنگی (تلاش برای تغییر کتب درسی با محوریت کم‌رنگ کردن جنایات ژاپن در دوران جنگ جهانی دوم) در میان رهبران و سیاستمداران این کشور از شهرت بالایی برخوردار است^[1] و به عقیده بسیاری از تحلیلگران نقش او در احیای جایگاه بین‌المللی ژاپن انکارنشدنی است. این میزان از عمل‌گرایی به‌خصوص در ابعاد نظامی و امنیتی در میان دیگر نخست وزیران ژاپن نادر است و این مسئله حتی در نشست خبری وی در رابطه با اعلام استعفا نیز محرز بود. آنجا که وی به علت تکمیل نکردن وظایف اصلی دولت خود نظیر انعقاد پیمان صلح با روسیه، تغییر قانون اساسی و ... به‌شدت ابراز تأسف کرد.

با توجه به اینکه استعفای آقای آبه پدیده‌ای جدید نیست و پیش‌تر در دوران یک‌ساله نخست‌وزیری وی نیز به دلیل مشابه (بیماری روده) روی‌داده بود؛ اما استعفای وی در شرایط کنونی که اقتصاد ژاپن به‌شدت از شرایط ناشی از بیماری کرونا آسیب‌دیده است و در وضعیت مناسبی قرار ندارد موضوع تأمل‌برانگیز و درخور بررسی و تحلیل است. باتوجه به اهمیتی که این موضوع در سیاست داخلی و سپس درصحنه بین‌الملل دارد در این نوشتار تلاش می‌شود تا به زوایای استعفای آقای آبه و پیامدهای این امر در ابعاد مختلف موضوعی پرداخته شود.

 

 

چرایی استعفای شنیزو آبه

اعلامیه نخست‌وزیر ژاپن، شینزو آبه، مبنی بر استعفا به دلیل بیماری، پایانی ناگهانی برای یک رهبر قوی را رقم زد^[2]. البته کناره‌گیری آبه از سمت نخست‌وزیری پدیده جدیدی نیست. وی پیش‌ازاین در سال 2007 نیز به خاطر بیماری استعفا داده بود^[3]. وی که از جوان‌ترین نخست وزیران ژاپن بوده و رکورد طولانی‌ترین^[4] دوره نخست‌وزیری تاریخ ژاپن را به خود اختصاص داده، با اقدامات شایان توجه در حوزه‌های مختلف سیاسی، نظامی، امنیتی، دیپلماتیک، اقتصادی، فرهنگی به نامی آشنا درصحنه سیاست بین‌الملل مبدل گشته است.

زمزمه‌ها در مورد استعفای دوم آبه چند هفته پیش و پس‌از معاینه پزشکی وی نمایان شد. در این رابطه نزدیکان آقای آبه علناً و با نگرانی بیان کردند که نخست‌وزیر بیش‌ازحد کارکرده است و ممکن است که برای مدتی «مجبور» به استراحت شود. این در حالی است که از منظر پاره‌ای از منتقدان این ادعا بسیار عجیب به نظر می‌رسید چراکه به نظر نمی‌رسید آقای آبه سخت کار کند. آقای آبه پس از شیوع ویروس کرونا از اوایل سال جاری تا حد زیادی در معرض دید عموم نبود و فقط برای اعلام پاره‌ای از سیاست‌های مرتبط با بیماری ظاهر می‌شد.

از این منظر کناره‌گیری به دلیل بیماری تنها بهانه‌ای بیش نیست و به‌مانند استعفای قبلی دلایل دیگری را می‌توان برای استعفای آبه بیان کرد؛ مواردی نظیر رسوایی مالی در سازمان‌های دولتی^[5]، کاهش محبوبیت وی در چندماهه اخیر به‌خصوص به دلیل سیاست‌های ناکارآمد وی در دوران همه‌گیری بیماری کرونا و جلوگیری از بروز مشکل در امور دولت از زمره دلایل اصلی این استعفا است.

با مرور گزاره‌های فوق به نظر می‌رسد که آقای آبه با چالش‌های سیاسی متعددی روبرو بوده است که نیازمند تمرکز و وقت کافی است درعین‌حال وی با بیماری دست‌وپنجه می‌کند که وی را از اشتغال بیشتر به حل امور بازمی‌دارد. از این نکته نیز نباید غافل شد که حزب لیبرال دموکرات تمایلی به از دست دادن محبوبیت و موفقیت خود به دلیل مشکلات مدیریتی ندارد لذا جایگزینی فردی دیگر از حزب که در چارچوب منافع حزب عمل می‌کند و درعین‌حال توان مدیریت کشور در شرایط کنونی را دارد را به‌عنوان راه‌حل برای معضل پیش‌آمده برگزیده است.

 

پیامدهای استعفای شینزو آبه

دوران نخست‌وزیری آقای آبه به دلیل اقدامات متعدد و برجسته وی جزو دوره‌های درخشان تاریخ ژاپن محسوب می‌شود. بدیهی است که کنار رفتن وی از منصب نخست‌وزیری آثار قابل‌توجهی در حوزه‌های مختلف خواهد داشت. در این قسمت پیامدهای کوتاه‌مدت و بلندمدت استعفای آقای آبه تشریح می‌گردد.

1. پیامدهای اقتصادی

پس از اعلام خبر استعفای شینزو آبه، طولانی‌ترین نخست‌وزیر ژاپن، بورس‌های جهانی همگی با افت مواجه شدند. شاخص نیکی در بازار بورس ژاپن 1.4  درصد کاهش یافت درحالی‌که شاخص قیمت سهام توکیو با کاهش تقریبی 0.7 درصد روز را به پایان رساند ^[6]. بازارهای بورس اروپا نیز به خبر استعفای آبه واکنش نشان داده و با افت نسبی شاخص روبرو شدند.^[7]

این در حالی است که شاخص سایر بازارهای آسیا به‌جز تایوان و استرالیا، صعود کردند. شاخص سهام در سرزمین اصلی چین و هنگ‌کنگ حدود 1.5 درصد رشد داشت. شاخص بورس کره جنوبی نیز 0.4 درصد افزایش داشت و شاخص بازار سهام هند مومبای سانسکس^[8] حدود یک درصد صعود کرد. بر اساس این گزارش، بازارهای بورس اروپا نیز روز جمعه به خبر استعفای آبه واکنش نشان داده و با افت نسبی شاخص، کار خود را آغاز کردند^[9]

 اگرچه پیامدهای کوتاه‌مدت کنار رفتن آبه در حوزه بورس خود را به‌خوبی نشان داد در رابطه با اقتصاد این کشور و پیامدهای بلندمدت استعفای آقای آبه می‌توان گفت که کناره‌گیری آبه از سمت نخست‌وزیری می‌تواند اقتصاد پرچالش کنونی ژاپن را با شرایط سخت‌تری مواجه سازد و مشکلات این کشور را تشدید کند. پیش‌ازاین آقای آبه با سیاست‌های احیای اقتصادی نقش به سزایی در بهبود شرایط اقتصادی ژاپن داشت و سیاست آبه نومیکس و آثار آن در حوزه‌های اقتصادی توانسته بود موفقیت‌هایی هرچند نسبی و کوتاه‌مدت را کسب کند، موضوعی که نقش مهمی در تداوم حمایت عمومی از وی داشت.

علی‌رغم تلاش‌های آبه و سیاست‌های اقتصادی وی، مشکلات و چالش‌های اقتصادی ژاپن همچنان وجود داشت و با شیوع بیماری کرونا اقتصاد این کشور بیش‌ازپیش در شرایط سخت قرار گرفت. در حال حاضر اقتصاد ژاپن (سومین اقتصاد بزرگ جهان) به دلیل مسائل مرتبط با بیماری کرونا و کاهش میزان صادرات این کشور در شرایط پیچیده‌ای قرار دارد این در حالی است که به دلیل عدم برگزاری المپیک سال 2020 ژاپن از یک منبع درآمدی کلان محروم شد. از سوی دیگر رقابت‌های و مناقشات اقتصادی میان امریکا و چین همچنان ادامه دارد و پیامدهای جهانی این امر همچنان استمرار دارد. مجموع این شرایط سبب می‌شود که به عقیده پاره‌ای از محققان تداوم روند کنونی عرصه را بر سیاست‌گذاران ژاپنی تنگ نماید و نخست‌وزیر بعدی را وارث چالش‌های اقتصادی کلان نماید؛ امری که با عدم موفقیت احتمالی وی اقتصاد شکننده ژاپن را بیش‌ازپیش در معرض خطر قرار خواهد داد.

بنابراین اگر ریزش شاخص‌های مالی در بازارهای آسیایی و ژاپن را پیامد کوتاه‌مدت استعفای آقای آبه در نظربگیریم، معضلات مدیریتی و تأثیرات ناخوشایند بیماری کرونا بحران‌های آتی ژاپن در حوزه اقتصادی در دوره پس از آقای آبه خواهد بود.

 

2. پیامدهای سیاسی و امنیتی

پیامدهای سیاسی و امنیتی استعفای آبه در دو حوزه داخلی و خارجی قابل‌بررسی است.

در حوزه سیاست‌های داخلی، کاهش محبوبیت آقای آبه در ماه‌های اخیر تأثیر منفی بر جایگاه حزب لیبرال دموکرات و چشم‌انداز حضور این حزب درصحنه سیاسی این کشور داشت. در همین راستا می‌توان گفت که استعفای آقای آبه و جایگزینی وی با فردی دیگر از هم‌حزبی‌های وی که تا حدودی بتواند مسئولیت امور در این دوره یک سالی باقی‌مانده را برعهده بگیرد و درعین‌حال رضایت و محبوبیت عمومی را کسب کند می‌تواند جانی دوباره به حزب حاکم ببخشد. ناگفته پیدا است که استمرار شرایط غیرعادی حاصل از بیماری همه‌گیر کرونا مسئولیت نخست‌وزیر بعدی ژاپن را بسیار سنگین می‌کند؛ امری که در صورت عدم موفقیت وی در مدیریت اقتصاد پر چالش ژاپن می‌تواند ضربه دیگر بر پیکره حزب لیبرال دموکرات وارد کند و آینده این حزب را در هاله‌ای از ابهام قرار دهد.

پیامد دیگر استعفای آقای آبه ناهموارتر شدن و کند شدن سرعت حرکت ژاپن در مسیر نظامی شدن است. تردیدی نیست که آبه تندروترین رهبر ژاپن در دوران بعد از جنگ جهانی دوم است که توانسته است اقدامات متعدد و برجسته‌ای را در حوزه سیاسی و نظامی انجام دهد؛ اقداماتی که به‌نوعی شکستن تابو در ساختار محافظه‌کار ژاپن بود. در همین راستا بعید انگاشته می‌شود که فردی همانند آقای آبه با همان سطح از عمل‌گرایی جایگزین وی شود و این مسئله می‌تواند تاثیر منفی بر سیاست‌هایی که وی در دوران نخست‌وزیری خود آن‌ها را پیگیری می‌کرد بگذارد.

درصحنه بین‌المللی استعفای آقای آبه با واکنش‌های متعددی از سوی سیاست‌مداران مواجه شد. به‌طور مثال سخنگوی کاخ سفید اعلام کرد، دونالد ترامپ رئیس‌جمهوری آمریکا، شینزو آبه را عالی‌ترین و بزرگ‌ترین نخست‌وزیر تاریخ ژاپن توصیف کرد. سخنگوی کاخ سفید در بیانیه‌ای با اشاره به اینکه دو مقام به‌تفصیل گفت‌وگو داشتند، گفت ترامپ به آبه تأکید کرد که «کار فوق‌العاده‌ای» انجام داده و اینکه روابط میان این دو کشور قوی‌تر از هر زمان دیگری شده است. این سخنگو افزود: رئیس‌جمهوری آمریکا، شینزو آبه را عالی‌ترین نخست‌وزیر در تاریخ ژاپن توصیف کرد^[10].

ژائو لی جیان سخنگوی وزارت خارجه چین، در پاسخ به سؤالاتی درباره اعلام استعفای شینزو آبه از سمت نخست‌وزیری ژاپن اظهار کرد، در سال‌های اخیر، روابط چین و ژاپن به مسیر عادی بازگشته و به پیشرفت‌های نوینی رسیده است. رهبران دو کشور درباره برقراری مناسبات طرفین منطبق با تقاضای عصر جدید به شناخت مشترک مهمی رسیده‌اند. ما تلاش‌های مهم آقای شینزو آبه در این زمینه را تقدیر و برای ایشان آرزوی سلامتی می‌کنیم. سخنگوی وزارت خارجه چین افزود، پکن مایل است همراه توکیو همچون گذشته بر اساس اصول و روحیه تعیین‌شده در چهار سند سیاسی دو کشور، درعین تعمیق همکاری در مبارزه با کرونا ویروس و پیشبرد توسعه اقتصادی و اجتماعی، برای تحقق توسعه آتی مناسبات طرفین تلاش کند^[11]. وی افزود علیرغم اینکه در حال نظارت بر گزارش رسانه‌ها هستیم اما از اظهارنظر درباره امور داخلی ژاپن خودداری می‌کنم. ژاپن کشور همسایه ماست به همین جهت بر بهبود و توسعه رابطه دوجانبه تمرکز می‌کنیم^[12].

دفتر ریاست جمهوری کره جنوبی طی صدور بیانیه‌ای گفت که از شنیدن این خبر ناگهانی متأسف است اما مشتاق همکاری با نخست‌وزیر جدید ژاپن است. در این بیانیه همچنین آمده است که هدف کره جنوبی ترویج و ارتقا یک همکاری مبتنی بر حسن نیت ادامه‌دار با ژاپن است. دمیتری پسکوف، سخنگوی کرملین روابط بین ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه با آبه شینزو را «عالی» توصیف کرد. بوریس جانسون، نخست‌وزیر بریتانیا، طی یک پیام توئیتری گفت آبه «برای کشورش و جهان به نتایج بزرگی دست‌یافت» و از او به خاطر خدماتش قدردانی کرد^[13].

مرور بیانیه و اظهارنظرهای مختلف از مقامات کشورهای مختلف حتی کشورهای رقیب نظیر چین و کره جنوبی حکایت از آن دارد که همه به جایگاه و نقش آقای آبه درصحنه سیاست خارجی و دیپلماتیک واقف و به آن اقرار نموده‌اند. در همین راستا به نظر می‌رسد که نخست وزیر بعدی از حزب لیبرال دموکرات با مسئولیت سنگینی در حوزه دیپلماتیک و سیاست خارجی روبرو خواهد بود. این نخست‌وزیر در عین تلاش برای استمرار اتحاد با امریکا باید سیاست‌های این کشور را در مسیری پیش ببرد که از هرگونه تنش با همسایگان خود به‌ویژه چین و کره جنوبی در این دوران امتناع نماید.

بنابراین در حوزه سیاست‌های داخلی حفظ محبوبیت و جایگاه حزب لیبرال دموکرات و درعین‌حال سیاست‌های نظامی سازی مجدد ژاپن مهم‌ترین بخش‌های متأثر از استعفای آقای آبه است. در حوزه بین‌المللی استمرار اتحاد با آمریکا و درعین‌حال حفظ سیاست زیست مسالمت‌آمیز با همسایگان و پرهیز از هرگونه تنش به‌ویژه در حوزه‌های اقتصادی با آن‌ها مهم‌ترین مسئولیت‌های نخست‌وزیری در حوزه سیاست خارجی این کشور خواهد بود.

3. پیامدها در بخش افکار عمومی

در چندماهه اخیر به دلیل مشکلات اقتصادی ژاپن و سیاست‌های ناموفق آقای آبه در دوران شیوع بیماری کرونا^[14] محبوبیت وی کاهش شدیدی (پایین‌ترین میزان در هشت سال گذشته) پیداکرده بود. البته پیش‌ازاین نیز سیاست‌های عمل‌گرایانه وی در حوزه نظامی و تلاش برای تغییر قانون اساسی و اجازه یافتن نیروهای نظامی این کشور برای حضور در جنگ‌های فرا سرزمینی منجر به کاهش نسبی محبوبیت وی شده بود. اما این سطح از کاهش محبوبیت در حوزه افکار عمومی به معنای آن نیست که مردم ژاپن از استعفای وی استقبال نمودند.

در طی دوران نخست‌وزیری وی، سیاست‌های احیای اقتصادی، روابط قوی با دونالد ترامپ رئیس‌جمهور آمریکا و موفقیت آبه در کاهش تنش در روابط با چین به علت مناقشه‌های مرزی، تأثیر زیادی در افزایش محبوبیت وی در بین شهروندان ژاپنی داشت.

 به عقیده بسیاری از محققان استعفای آقای آبه منجر به تشویش افکار عمومی و افزایش نگرانی در میان مردم ژاپن در رابطه با آینده سیاسی کشورشان شده است. در همین رابطه یک شهروند ژاپنی در مصاحبه‌ای بیان کرد «به صبر و تحمل او در برابر بیماری احترام می‌گذارم؛ اما پس از استعفای او، اوضاع سیاسی بی‌ثبات خواهد شد. درباره اینکه چه کسی جانشین او خواهد شد، احساس نگرانی می‌کنم». مردم ژاپن هنوز پیامدهای استعفای نخست آقای آبه در سال 2007 را به یاد دارند که باعث بی‌ثباتی سیاسی در ژاپن شد و مخالفان را به قدرت رساند. بعضی از شهروندان ژاپنی نگران تکرار آن ماجرا هستند، به‌ویژه که این کشور به رهبری قوی برای عبور از بحران کرونا نیاز دارد.

نتیجه‌گیری

شینزو آبه ازجمله رهبران محافظه‌کار و عمل‌گرای تاریخ ژاپن قلمداد می‌شود. وی در دوران نخست‌وزیری خود پرچم‌دار تغییرات کلان در حوزه‌های مختلف سیاسی اقتصادی و نظامی و فرهنگی بود. تغییراتی که گاها با واکنش‌های منفی از داخل و خارج از مرزهای این کشور مواجه شده است که از آن جمله می‌توان به تلاش برای تفسیر قانون اساسی در سال‌های 2014 و 2015؛ ورود این کشور به بازار فروش تسلیحات برای اولین بار در دوران پس از جنگ جهانی دوم، و تغییر در کتب آموزشی با محوریت کم رنگ کردن جنایات این کشور در دوران جنگ جهانی دوم اشاره کرد؛ اقداماتی که در میان افکار عمومی داخل به‌منزله شکستن وجهه صلح‌دوستی و در نزد همسایگان این کشور به‌منزله بازگشت ژاپن به دوران نظامی‌گری و یادآور اقدامات این کشور در دوران جنگ جهانی دوم بود.

 استعفای آبه اگرچه در نگاه اول ممکن است که به‌مانند استعفای یک مقام سیاسی در یک کشور دموکراتیک چندان به چشم نیاید و با این استدلال روبرو شود که متغیر شخص در چنین ساختارهایی قدرت بازیگری زیادی ندارند؛ بنابراین بین آبه و فردی دیگر تفاوت چندانی نخواهد بود و همگی این اشخاص به‌عنوان کارگزارانی در یک ساختار عمل خواهد کرد. اما به نظر می‌رسد که این ادعا نمی‌تواند به‌عنوان یک قانون کلی و در مورد همه کشورها و ساختارها و سیاستمداران به کار بسته شود.

 به اذعان بسیاری از محققان روابط بین‌الملل نقش شینزو آبه در دوران نخست‌وزیری از وی نمونه یک رهبر موفق را ارائه کرده که قادر به ایجاد تغییرات کلان و بعضاً شکستن تابوهای متعدد در بافت سنتی و محافظه‌کار بوده است. در همین راستا می‌توان ادعا کرد علی‌رغم وجود هیچ‌گونه تردید در قانون مداری و محافظه‌کاری ساختار سیاسی ژاپن؛ شخصیت متمایز و عمل‌گرای آبه سبب انجام اقدامات و تغییرات نهادی و ساختاری در ساختار سیاسی ژاپن شده است؛ اقداماتی که پیامدهای آن تا سال‌های سال در ساختار ژاپن استمرار خواهد داشت. نمونه این مسئله اصلاحاتی است که وی در رابطه با افزایش دامنه اختیارات شخص نخست‌وزیر و عضویت این شخص در نهادها و ارکان کلیدی و حیاتی امنیتی و نظامی انجام داده است. با توجه به این گزاره می‌توان ادعا کرد که دوره نخست‌وزیری شینزو آبه به‌منزله یک دوره طلایی برای افزایش قدرت نخست‌وزیر در ساختار سیاسی ژاپن بوده است؛ دوره‌ای که در طی آن آبه با افزایش دامنه اختیارات نخست‌وزیر کار را برای نسل بعدی نخست وزیران راحت‌تر کرده است.

اما نباید از این نکته نیز چشم‌پوشی کرد که تفاوت‌های شخصی، خانوادگی و تجربیات متمایز رهبران عملکردهای آن‌ها را از یکدیگر جدا می‌سازد. بر همین مبنا می‌توان ادعا کرد که اگرچه نخست‌وزیر بعدی ژاپن در ساختار سیاسی یکسان با آبه قرار می‌گیرد اما نمی‌توان انتظار داشت که عملکردی مشابه از وی شاهد خواهیم بود.

در پایان می‌توان این چشم‌انداز را برای دوران نخست‌وزیری بعدی ترسیم کرد که تغییرات زیادی در سال پیش رو رخ نخواهد داد و شخصی که توسط حزب لیبرال دموکرات جایگزین آبه می‌شود تلاش خواهد کرد تا سیاست‌های آبه را به‌خصوص در حوزه سیاسی و دیپلماتیک ادامه دهد و در حوزه اقتصادی نیز از پیامدهای منفی حوزه کرونا بکاهد؛ بنابراین امکان انحراف از رویه کلی آقای آبه و حزب لیبرال دموکرات بسیار بعید به نظر می‌رسد. دلیل این امر به این مسئله برمی‌گردد که نخست‌وزیر بعدی از هم‌حزبی‌های آبه خواهد بود و مسلماً به دلیل اشتراکات فکری و ایدئولوژیک مسیر وی را ادامه خواهد داد و تا جای ممکن تلاش خواهد کرد تا محبوبیت حزب حاکم یعنی حزب لیبرال دموکرات را حفظ کند.

بااین‌حال مهم‌ترین چالش نخست‌وزیر جدید در حوزه اقتصاد خواهد بود چراکه استمرار شرایط ناشی از بیماری کرونا فضای متفاوتی در اقتصاد و سیاست جهانی به وجود آورده است؛ فضایی که تا پیش‌ازاین هرگز سابقه نداشته است.