پان‌ترکیسم و پان‌آذریسم (مبانی، اهداف و نتایج)
پان‌ترکیسم و پان‌آذریسم (مبانی، اهداف و نتایج)
تألیف: احمد کاظمی
انتشارات مؤسسه ابرار معاصر تهران، کتاب تخصصی
مسئله ناسیونالیسم یکی از مسائل پیچیده در عرصه سیاسی و اجتماعی می‌باشد. مسئله نژاد و احترام به خاک و زبان، می‌تواند دو معنای مختلف داشته باشد؛ یکی بسیار خوب و دیگری کاملاً زشت و منفور. انسان از این نظر که در سرزمینی دیده به جهان گشوده و از مواهب آنجا بهره گرفته، به آن منطقه مهر بورزد و در عمران و آبادی آن بکوشد؛ چنین گرایشی به نژاد و یا آب و خاک و یا زبان، بسیار مستحسن است؛ زیرا حقی را که آب و خاک و مردم منطقه به گردن او دارند ادا کرده است. ولی اگر انسان به خاطر وابستگی به قومی، زبانی و یا خاکی خودمحور گردد و درصدد تقویت قومی و تضعیف دیگران برآید چنین قوم‌گرایی، همان ناسیونالیسم مبغوض و شوم است که اسلام آن را محکوم کرده است و برتری را در تقوا و ایثار دانسته است و به وابستگی‌هایی مانند زبان و خون، ارزشی قائل نشده و فخرفروشی از این طریق را انگیزه جاهلی معرفی کرده است. ناسیونالیسم قومی در شکل افراطی آن نیز در این ردیف قرار می‌گیرد.
در عرف سیاسی ناسیونالیسم یا ملتباوری نوعی آگاهی جمعی است، یعنی آگاهی به تعلق به ملت. این آگاهی را آگاهی ملی می‌خوانند. آگاهی ملی اغلب پدیدآورنده حس وفاداری و شور و دلبستگی افراد به عناصر تشکیل‌دهنده ملت (نژاد، زبان، سنت‌ها و عادت‌ها، ارزش‌های اجتماعی و اخلاقی و به طور کلی فرهنگ) و گاه موجب بزرگداشت مبالغه‌آمیز از آنها و اعتقاد به برتری این مظاهر بر مظاهر ملی دیگر ملت‌ها می‌شود. از آنجا که هر ملت دارای سرزمین خاصی است، وفاداری به خاک و فداکاری برای پاسداری از آن پایه‌های ملتباوری است. در نیمه اول قرن نوزدهم در اروپا ناسیونالیسم با دموکراسی و لیبرالیسم و قانون‌خواهی همراه بود؛ اما در اواخر قرن صورت‌های تجاوزگرانه به خود گرفت و در قرن بیستم، ناسیونالیسم اروپایی یکی از عناصر فاشیسم شد و همچنین انگیزه‌ای برای قیام ملت‌های استعمارزده علیه قدرت‌های امپریالیست و انگیزه مقاومتی برای اقلیت‌های ملی در برابر فشار دولت‌های قدرتمند و زورگو شد. ناسیونالیسمِ افراطیِ مورد توجه در این تحقیق، شکل شووینیستی قوم‌گرایی آذری و ترک (پان‌آذریسم) و پان‌ترکیسم است. مشخصه مهم پان‌ترکیسم، تصور سرزمینی فراتر از ترکیه برای ترکان و تلاش برای ایجاد سرزمینی واحد برای آنان در جهان است. سابقه اندیشه پان‌ترکیسم به دوران عثمانی برمی‌گردد. نسخه ایرانی پان‌ترکیسیم را می‌توان پان‌آذریسم نامید. پان‌ترکیسم و پان‌آذریسم مقوله‌ای چندلایه است که هم به رقابت قدرت‌های بزرگ مربوط می‌شود و هم دلایل جامعه‌شناختی و تاریخی دارد. پان‌آذریسم در ایران در 21 آذر 1324 نمود اصلی یافت و آن زمانی بود که سیدجعفر جوادزاده مشهور به پیشه‌وری با تأسیس فرقه دموکرات در تبریز و در چارچوپ بازی‌های شوروی در ایران در جنگ جهانی دوم اعلام استقلال کرد و خط راه آهن تهران به اروپا را از میانه بست و نوعی جمهوری فدرال تشکیل داد و با سوزاندن کتب فارسی، دستور داد کتب درسی به زبان ترکی نوشته و تدریس شود که البته این غائله یک سال بعد با ورود ارتش ایران به تبریز پایان یافت. اگرچه بر اساس تجربیات تاریخی و توضیحاتی که در این تحقیق خواهد آمد، اساساً ناسیونالیسم در میان آذری‌ها، ناسیونالیسم ایرانی و ترکیبی از فرهنگ ایرانی و اسلامی بوده و هست؛ اما واقعیتی که نمی‌توان آن را انکار کرد این است که پان‌آذریسم پس از فروپاشی شوروی و تشکیل جمهوری آذربایجان و با مداخلات مثلث اتحادی ترکیه، اسرائیل و آمریکا مورد توجه قرار گرفته است. به رغم اینکه اروپاگرایی ترکیه تا حدودی از تمرکز این کشور بر روی مسئله پان‌ترکیسم کاسته است؛ اما از یک سو این حرکت خزنده در جمهوری آذربایجان و از جمله در دوران علی‌اف (1993 تاکنون) نه تنها کاهش نیافته، حتی در سطح دولتی و در چارچوب نهادهایی چون کمیته دولتی امور آذری‌های خارج از جمهوری آذربایجان پیگیری می‌شود. از سوی دیگر به نظر می‌رسد موج قوم‌گرایی روزبه‌روز در حال گسترش است و قدرت‌های غربی به ویژه آمریکا ایجاد مسائل قومی در ایران، عراق و سوریه را در کانون توجه خود قرار داده‌اند. برخی از ناظران سیاسی معتقدند که اگر از اروپای غربی و مناطقی نظیر باسک اسپانیا بگذریم باید گفت موج قوم‌گرایی به سوی جهان اسلام حرکت کرده است. هشتاد سال است که کردها در عراق و ترکیه به خاطر حقوق قومی خود مبارزه می‌کنند. آنچه مسلم است اینکه در سطح منطقه، پروسه دولت ـ ملت‌سازی مانند غرب طی نشده و در صورتی که شرایط داخلی از لحاظ حقوق قومیت‌ها به ویژه در بعد فرهنگی مساعد نباشد، احتمال تحرکات قومی در منطقه با دخالت و تهییج بیگانگان به هیچ وجه بعید نیست. در چنین شرایطی ارزیابی ابعاد مختلف مسئله پان‌ترکیسم و پان‌آذریسم اهمیت پیدا می‌کند. سؤال اصلی در این تحقیق این است که آیا پان‌آذریسم تابعی از پان‌ترکیسم است یا اینکه متفاوت از آن می‌باشد؟ سؤالات فرعی این تحقیق نیز عبارتند از: تئوریسین‌های عمده ایده پان‌ترکیسم و پان‌آذریسم چه کسانی هستند؟ وجه اشتراک و افتراق ایده‌های پان‌ترکیستی چیست؟ ترکیه از فعالیت‌های پان‌ترکیستی چه اهدافی را دنبال می‌کند؟ جمهوری آذربایجان از اهداف پان‌آذریستی چه اهدافی را دنبال می‌کند؟ مهم‌ترین گروه‌ها، احزاب و تشکیلات پان‌ترکیستی و پان‌آذریستی در ترکیه و جمهوری آذربایجان کدامند؟ اهداف حمایت آمریکا و رژیم صهیونیستی از ایده پان‌ترکیسم و پان‌آذریسم چیست؟ فرضیه اصلی این تحقیق این است که پان‌آذریسم در اصل متفاوت از پان‌ترکیسم است؛ اما پان‌ترکیست‌ها تلاش دارند که این دو موضوع را مکمل یکدیگر عنوان کنند. مفاهیم عمده در این تحقیق نیز عبارتند از: ناسیونالیسم، شوونیسم، پان‌آذریسم، پان‌ترکیسم، پان‌تورانیسم و تحریف تاریخ. در این تحقیق تلاش می‌شود با استفاده از روش توصیفی ـ تحلیلی به سؤالات اصلی و فرعی پاسخ داده شود و فرضیه تحقیق اثبات شود. بر این اساس در این تحقیق که در شش فصل و همچنین یک بخش نتیجه‌گیری تنظیم شده، ضمن تعریف و تبیین مفاهیم پان‌ترکیسم، پان‌تورانیسم و پان‌آذریسم، به ارزیابی اهداف ترکیه و جمهوری آذربایجان از این سیاست‌ها، ارتباط پان‌آذریسم با پان‌ترکیسم، ارتباط این سیاست‌ها با اسلام‌ستیزی، نهادهای دولتی و غیردولتی مروّج پان‌ترکیسم، احزاب پان‌ترکیستی، وقایع پان‌ترکیستی، محورهای فعالیت پان‌ترکیسم و پان‌آذریسم، کشورهای ناخرسند از این سیاست‌ها، نقش بیگانگان به ویژه آمریکا و رژیم صهیونیستی در ترویج پان‌ترکیسم و پان‌آذریسم در گذشته و حال، موانع سیاست‌های پان‌ترکیستی و نهایتاً نتایج پان‌ترکیسم و پان‌آذریسم برای ترکیه و جمهوری آذربایجان مورد ارزیابی قرار گرفته شده و به رغم کمبود منابع علمی در این خصوص کوشیده شده موضوعات مطروحه به طور کامل تبیین شود. |
نظر شما