سیاست ایران در قبال آمریکای لاتین؛ الگوی تجدید و بسط روابط
«آیت‌الله سید ابراهیم رئیسی» رئیس‌جمهوری کشورمان سه‌شنبه گذشته (۱۵ شهریور) در دیدار با «رامون بلاسکز» فرستاده ویژه رئیس‌جمهوری ونزوئلا و وزیر حمل‌ونقل این کشور گفت: سیاست جمهوری اسلامی ایران، افزایش سطح همکاری‌ها با کشورهای آمریکای لاتین به ویژه با توجه به ظرفیت‌های متنوع موجود است. وی افزود: آماده‌ایم روابط با ونزوئلا را در همه حوزه‌ها به ویژه در حوزه‌های تجاری، انرژی، فناوری، علمی و دفاعی گسترش دهیم.
رئیس‌جمهوری ایران با بیان اینکه روابط تهران - کاراکاس به سرعت در حال گسترش و پیشرفت است، خاطر نشان کرد: جمهوری اسلامی ایران دوست روزهای سخت ونزوئلا بوده است.
اهمیت موضوع
دولت سیزدهم به ریاست جمهوری آیت‌الله سید ابراهیم رئیسی از ابتدای روی کار آمدن، بر جایگاه گسترش روابط با آمریکای لاتین در دستور کار دولت تاکید کرد. تردد دیپلماتیک و دیدارهای مقام‌های ارشد ایران و کشورهای آمریکای لاتین از جمله گام‌هایی است که در یکسال گذشته، دو طرف به منظور تعمیق روابط برداشته‌اند: سفر «نیکلاس مادور» رئیس‌جمهوری ونزوئلا به تهران، سفر «سید محمد حسینی» معاون امور مجلس به کلمبیا به منظور شرکت در مراسم تحلیف رئیس‌جمهوری جدید این کشور، سفر «جواد اوجی» وزیر نفت کشورمان به ونزوئلا، سفر «ریکاردو کابرسیاس» معاون نخست وزیر کوبا به ایران و دیدار با وزیر امور خارجه کشورمان، سفر «کنت نوبراگا» معاون وزیر امور خارجه برزیل به تهران به منظور شرکت در یازدهمین نشست مشورتی سیاسی ایران و برزیل و دیدار اخیر «رامون بلاسکز» وزیر حمل‌ونقل ونزوئلا با سید ابراهیم رئیسی.
اما به راستی «ظرفیت‌های متنوع موجود کشورهای آمریکای لاتین» به عنوان عبارت کلیدی که از رئیس‌جمهوری کشورمان شنیدیم، چه حوزه‌ها و زمینه‌هایی را شامل می‌شود؟ کشاورزی در کشورهای جنوب آمریکای لاتین مانند آرژانتین، برزیل و اروگوئه، مزیت نسبی محسوب می‌شود. رویکرد چپ‌گرایانه دولت مکزیک و برجسته شدن برخی اختلاف‌های تجاری این کشور با آمریکا از بهبود زمینه برای تقویت روابط با این کشور به ویژه در حوزه تولیدات صنعتی و تکنولوژیکی خبر می‌دهد.
ذخایر مهم مس در شیلی، منابع غنی لیتیوم بولیوی، سویا، آهن، گوشت و مواد مختلف شیمیایی برزیل، از نمونه‌هایی است که علاوه بر کشاورزی، دامداری یا منابع چوب و ذغال سنگ، ظرفیت بالای آمریکای لاتین را در حوزه‌های انرژی و معدنی برجسته می‌کند. ایران به ویژه در صنایعی که تجربه بیشتری دارد، در این منطقه می‌تواند دست برتر داشته باشد. همکاری‌های ایران و ونزوئلا در حوزه صنعت نفت از جمله این موارد است که تا کنون شاهد بوده‌ایم.
در حالی که به تازگی، چهل‌وسومین سالگرد روابط کوبا و ایران را پشت سر گذاشتیم، ظرفیت گسترش همکاری‌ها در حوزه علوم پزشکی و پیراپزشکی بین دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی دو کشور و تقویت همکاری‌های بهداشتی و درمانی دو کشور به ویژه در حوزه‌های تولید دارو و فرآورده‌های بیولوژیک از مواردی است که اهمیت و جایگاه آن بر کسی پوشیده نیست.
«حسین امیر عبداللهیان» وزیر امور خارجه کشورمان در دیدار اخیر با «کنت نوبراگا» معاون وزیر امور خارجه برزیل که به منظور شرکت در یازدهمین نشست مشورتی سیاسی ایران و برزیل به تهران سفر کرد، گفت: جمهوری اسلامی ایران هیچ محدودیتی در توسعه همه‌جانبه روابط با برزیل قائل نیست. وی همچنین ضرورت حمایت بخش دولتی دو کشور را در کمک به رفع مشکلات بخش خصوصی در توسعه مناسبات تجاری و اقتصادی مورد تاکید قرار داد.
تاکید امیرعبداللهیان بر جایگاه دولت در حمایت از بخش خصوصی و نقش‌آفرینی به عنوان یک پشتوانه محکم، از نکات کلیدی است که اجرای برنامه‌های بلندمدت به دور از توقع‌ها برای بازدهی کوتاه‌مدت را تضمین می‌کند. دولت به علت برخورداری از اختیارات قانونی و امکانات اجرایی در این رابطه نقش غیرقابل جایگزین دارد. کشت فراسرزمینی از جمله اقدامات موثر با بازدهی در بلندمدت است که دولت سیزدهم از ابتدای فعالیت خود به منظور ارتقای بخش کشاورزی و تامین امنیت غذایی دنبال کرده است و زمینه برای پیگیری این اقدام در آمریکای لاتین را برجسته می‌کند.
بارزترین نمونه از عزم دولت در جامه عمل پوشاندن به اراده‌ها مبنی بر تقویت روابط با کشورهای آمریکای لاتین اینکه در روزهایی که نخستین گروه از متخصصان ونزوئلایی حوزه سلول‌های بنیادی در تهران به سر می‌برند، چهار روز تا برگزاری «نمایشگاه علمی، فناوری، صنعتی ایران- ونزوئلا» (۱۴ تا ۱۸ سپتامبر/ ۲۳ تا ۲۷ شهریور) با حضور شرکت‌های دانش‌بنیان ایرانی در کاراکاس باقی مانده است. «گابریِلا خیمنز رامیرز» معاون بخش علم، فناوری، آموزش و سلامت ریاست جمهوری ونزوئلا اخیرا از بررسی حضور بیش از ۱۵۰ غرفه‌دار در بخش‌های علمی و فناوری از ایران در این نمایشگاه خبر داد.
با در نظر گرفتن اینکه معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری با توجه به نگاه مثبت دولت سیزدهم به توسعه زیست بوم نوآوری و فناوری کشور و تاکید مقام معظم رهبری به توسعه اقتصاددانش بنیان به منظور تحقق اقتصاد مقاومتی و دانش بنیان مجموعه ای از فعالیت‌ها در راستای حمایت از این شرکت‌ها را در دستور کار خود قرار داده است، گردهمایی شرکت‌های دانش‌بنیان ایرانی در ونزوئلا، فرصت مناسبی برای نشان دادن آخرین دستاوردها به شرکت‌های کشور میزبان و سایر علاقه‌مندان خواهد بود.
ارزیابی
نیکلاس مادورو به دنبال سفر به تهران و دیدار با مقام معظم رهبری، در گفت‌وگو با دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله العظمی خامنه‌ای تاکید کرد: ما بخشی از محور مقاومت هستیم؛ قرن بیست‌ویکم، قرن اتحاد مردم است، قرن عدالت و حقیقت است.
اظهارات رئیس‌جمهوری ونزوئلا در نسبت دادن این کشور به محور مقاومت به عنوان ائتلافی که در منطقه خاورمیانه و به مرکزیت ایران شناخته می‌شود، سند روشنی از شکستن سکوت مردمان جهان در مقابل تحمیل هژمونی مطلق، پایان رسیدن عصر تک قطبی و استقبال جهان از عصر چندقطبی و بلوک‌های چندجانبه‌گرایانه است. تجربه استعمار در کشوری همچون ونزوئلا سبب شده تا مخالفت با نظام امپریالیستی و تمایل برای ایجاد جهانی عادلانه‌تر را در چارچوب محور مقاومت فراتر از جغرافیای خاورمیانه تعریف کند و اهمیت انکارناپذیر رویکرد ایدئولوژیک‌محور در طرح‌ریزی روابط با کشورهای منطقه آمریکای لاتین را گوشزد می‌کند. چنان که مادورو در جریان تور اوراسیایی اخیر خود و ورود به تهران به عنوان سومین مقصد گفت: ایران و ونزوئلا اگر چه از نظر جغرافیایی دور هستند، اما در ساخت جهانی عادلانه‌تر، چندقطبی و بدون هژمونیسم (سلطه طلبی) آمریکایی سهیم هستند.
نکته حائز اهمیت اینکه اقدامات عمل‌گرایانه تهران- کاراکاس در تقویت روابط اقتصادی، تجاری، علمی و فناورانه به موازات روابط ایدئولوژیک‌محور از عزم جدی دو کشور برای هم‌افزایی ظرفیت‌ها خبر می‌دهد. اعلام مادورو مبنی بر اینکه «ایران و ونزوئلا در حال حاضر در حال ایجاد نقشه همکاری و ایجاد برنامه‌ها و استراتژی‌ها برای ۲۰ سال آینده هستند»، بر اهمیت روابط دوجانبه هم در زمان حاضر و هم در آینده به عنوان سیاستی بلندمدت دلالت دارد.
با در نظر گرفتن این واقعیت که شرایط سیاسی و اجتماعی کشورهای آمریکای لاتین در شرایط ناپایداری قرار دارد، تحکیم روابط تنها از بعد سیاسی، می‌تواند به عنوان یکی از چالش‌ها تلقی شود. به این ترتیب، مناسبات ایران با کشورهای این منطقه می‌بایست در حوزه اقتصادی آنچنان قوی باشد که با تغییرات سیاسی دستخوش تغییر نشود.
از طرفی به موازات تقویت روابط ایران با ونزوئلا، لزوم گسترش روابط با سایر کشورهای منطقه نیز احساس می‌شود. سرمایه‌گذاری‌ها و توجه کشورهایی همچون روسیه، چین و ترکیه به یکایک کشورهای آمریکای لاتین به ویژه در شرایط بحرانی ناشی از جنگ اوکراین در سطح جهانی، از ونزوئلا، کوبا و نیکاراگوئه تا آرژانتین، برزیل و شیلی می‌تواند اهمیت این مسئله را نشان دهد.
روسیه اگر چه برای اعلام هشدار به آمریکا در نفوذ به حیاط خلوت ادعایی این کشور، به برگزاری هشتمین دور از مسابقات بین‌المللی تک تیراندازی ۲۰۲۲ نظامیان جهان به میزبانی ونزوئلا به عنوان نخستین کشور آمریکای لاتین اقدام کرد، درک نیاز کشورهای این منطقه به کود روسیه و تاثیرپذیری بالای کشاورزی آن‌ها از تحریم احتمالی کود این غول اوراسیایی و نگرانی‌ها از کمبود مواد غذایی سبب شد تا سرمایه‌گذاری شرکت چینی Shaanxi Coal Group برای تولید کود در آرژانتین به تازه‌ترین خبرها از تقویت حضور این غول آسیایی در آمریکای لاتین تبدیل شود.
در نهایت اینکه، اراده و اقدام جدی و عمل‌گرایانه دولت سیزدهم، حمایت از بخش خصوصی با تکیه به ابزار اختیارات قانونی و امکانات اجرایی، شناسایی دقیق ظرفیت‌های خاص هر یک از کشورها، اتخاذ سیاست‌های مناسب به اقتضای شرایط هر کشور از جنبه‌های گوناگون سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، تجاری، علمی و فناوری، گسترش روابط، فراتر از شماری کشورهای محدود و جفرافیای پهناور آمریکای لاتین و تعمیق مناسبات، فراتر از ابعاد سیاسی، از جمله مواردی است که در تجدید واقع‌گرایانه و مثمرثمر روابط و مناسبات با کشورهای این منطقه تاثیرگذار خواهد بود.
پیشینه
سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران پس از یک دوره اتحاد و ائتلاف، در قالب تحولی عمیق به سمت کاهش روابط و واگرایی در دوره ریاست جمهوری گذشته تغییر وضعیت داد اما اکنون با گذشت یکسال از روی کار آمدن دولت سیزدهم، افزایش سطح همکاری‌ها، تقویت روابط، هم‌افزایی ظرفیت‌ها در حوزه‌های مختلف تجاری، اقتصادی، علمی، فرهنگی، سیاسی، ...، عبارت‌های کلیدی است که بارها از زبان رئیس‌جمهوری و مقام‌های دولت شنیده شده و گام‌های عملی در مسیر این جهت‌گیری سیاست خارجی در تقویت مناسبات همسایگی، منطقه‌ای و بین‌المللی بر اساس منافع ملی دیده شده است.
آنچه واضح است اینکه پیشرفت در سیاست خارجی و شکار فرصت‌ها در نقاط مختلف جهان، از جمله گزاره‌های اصلی و کلیدی در بهبود وضعیت اقتصادی کشور است و درک این مهم، ایران را به سمت عضویت در سازمان همکاری شانگهای در چارچوب پیشبرد سیاست خارجی آسیا محور و یا ارائه درخواست برای عضویت در گروه قدرت‌های اقتصادی نوظهور بریکس در چارچوب نقش‌آفرینی در ائتلاف‌های فراقاره‌ای سوق داده است.
به این ترتیب، پس از یک دوره غفلت از منطقه سرشار از منابع آمریکای لاتین، سیاست‌گذاران خارجی کشور، علاوه بر تحکیم روابط سیاسی، توجه به رشد روزافزون مناسبات در راستای تولید ثروت را در دستور کار قرار داده‌اند. تجربه سال‌های اخیر در نبود رویکردی قاطع و برنامه‌ای مشخص در قبال آمریکای لاتین نشان داد، رویکرد ایدئولوژیک‌محور در کنار نگاهی ویژه به ظرفیت‌های اقتصادی این منطقه، جوابگوی نیازهای ایران در سطوح مختلف خواهد بود.
نظر شما