سفر آقای ظریف به تاجیکستان درحالی صورت گرفت که روابط دوشنبه و تهران از سال 1994 به دلایل مختلف رو به سردی گراییده بود و شاید بتوان گفت مهم‌ترین چالش دولت اول آقای روحانی در منطقه آسیای مرکزی، سردی و تنش در مناسبات سنتی و نزدیک ایران و جمهوری تاجیکستان بود.

دعوت ایران از محی‌الدین کبیری، رهبر حزب نهضت اسلامی (دولت تاجیکستان در سال 2015 حزب نهضت اسلامی را یک سازمان تروریستی اعلام کرد) برای شرکت در کنفرانس وحدت اسلامی در تهران، صدور دستور توقف فعالیت کمیته امداد امام خمینی (ره) در دوشنبه در سال 2016 ازسوی دولت تاجیکستان، مطرح شدن نام تاجیکستان در پرونده بابک زنجانی و ابهامات موجود در آن و خودداری تاجیکستان از عمل به تعهدات مالی خود در پروژه سد و نیروگاه سنگ توده ازجمله مهم‌ترین علل و عوامل سردی روابط دو کشور در دو سال اخیر است.

در این میان اگرچه سرمایه‌گذاری‌هایی از طرف ایران در تاجیکستان شکل گرفته است؛ اما روابط با این کشور به‌شکلی نیست که تاجیکستان سهم بالایی در مناسبات و تجارت خارجی ایران داشته باشد و می‌توان گفت از سردی روابط تهران و دوشنبه، تاجیکستان بیشتر متضرر خواهد شد؛ زیرا سطح روابط ایران با این کشور کم بوده و آنها سود بیشتری از این رابطه داشته‌اند، اما باید گفت این سردی ممکن است ایران را هم تاحدی تحت تأثیر قرار دهد؛ لذا دلایلی وجود دارد که بهتر است روابط دو کشور بهبود یابد و از تیرگی آن جلوگیری شود.

اول: کاهش روابط ایران و تاجیکستان و رها کردن این کشور ازسوی ایران باعث جهت‌گیری‌های جدید و پیدایش شرکای نوین بین رقبای منطقه‌ای ایران شده است. پس از حمله به سفارت عربستان در تهران امام علی رحمان، رئیس‌جمهور تاجیکستان به ریاض سفر کرد و حمله به سفارت و کنسولگری عربستان در تهران را محکوم کرد. با کاهش سطح روابط تهران و دوشنبه، عربستان سعودی روند توسعه روابط با تاجیکستان را آغاز کرده و سعودی‌ها کوشش می‌کنند که با وعده‌های مالی به مقامات این کشور و با حداکثر بهره‌برداری از تیرگی روابط ایران و تاجیکستان ,زمینه های همکاری با دوشنبه را در حوزه‌های امنیتی و ژئوپلیتیکی فراهم کنند.

دوم: درست است که ایران با تاجیکستان همسایه نیست؛ ولی مزیت‌هایی در این کشور وجود دارد که هیچ‌کدام از کشورهای آسیای‌مرکزی ندارند و آن فقط بحث زبان فارسی نیست؛ بلکه بحث تعلق مشترک، فرهنگ و تاریخ مشترک است که ما با این کشور داریم. ایران اولین کشوری بود که اقدام به تأسیس سفارتخانه در دوشنبه کرد. همچنین از اولین کشورهایی بود که در سال ۱۹۹۱ به‌صورت دیپلماتیک استقلال کشور تازه‌تأسیس تاجیکستان را به‌رسمیت شناخت. به‌دلیل احیای فرهنگ ایرانی در داخل تاجیکستان، ایران به تبادلات فرهنگی ازطریق کنفرانس‌ها، رسانه‌ها و جشنواره‌های فیلم کمک کرد؛ لذا پتانسیل‌ها و پیوندهای فرهنگی و تمدنی میان دو کشور وجود دارد که با هدف‌گذاری و برنامه‌ریزی دقیق می‌توان از آنها بهره‌مند شد و ایده‌هایی مانند بنیان اتحادیه کشورهای فارسی‌زبان و بنیان رادیو تلویزیون مشترک را با موفقیت به سرانجام رساند.

سوم: تاجیکستان و ایران با چند تهدید مشترک روبه‌رو هستند که مهم‌ترین آنها قاچاق مواد مخدر، تروریسم و افراط‌گرایی است. در منطقه آسیای مرکزی دو کانون با ظرفیت‌های بالا برای فعالیت گروه‌های تروریستی وجود دارد؛ مورد نخست دره فرغانه است، منطقه‌ای بین تاجیکستان و ازبکستان و قرقیزستان که درصورت بروز ناآرامی و بی‌ثباتی در آن , کل منطقه تحت تأثیر قرار می‌گیرد. کانون دوم بی‌ثباتی گسترۀ مرزهای شمالی افغانستان با کشورهای آسیای مرکزی به‌ویژه تاجیکستان است که وقوع بحران در آن امنیت ایران را درمعرض تهدید قرار می‌دهد. ازسوی‌دیگر، بعد از شکست داعش در سوریه و عراق نگرانی‌هایی از کوچ داعش به کشورهای آسیای مرکزی وجود دارد؛ لذا همکاری ایران با کشورهای منطقه ازجمله تاجیکستان می‌تواند به صلح و ثبات منطقه و درنهایت امنیت آن کمک کند که در سایه ایجاد امنیت روابط اقتصادی نیز پررنگ‌تر خواهد شد.

چهارم: توسعة روابط اقتصادی منطقه‌‏ای و یکپارچه کردن ظرفیت‌های اقتصادی یکی از ابزارهای مؤثر در کاهش واگرایی‌های سیاسی و افزایش تعاملات میان کشورهای منطقه‌ای است. در سال 2013 ایران از جمع شرکای اصلی تجاری تاجیکستان یعنی روسیه، قزاقستان، چین و ترکیه حذف و به شرکای رده دوم تنزل یافت که می‌توان گفت این حضور کمرنگ اقتصادی ایران در بازار تاجیکستان بر کاهش روابط تأثیرگذار بوده است. این درحالی است که در این شرایط ریاض تلاش کرده ضمن بهره‌گیری از ضعف اقتصادی تاجیکستان، ازطریق اعطای کمک‌های مالی به این کشور و دیگر انواع ارتباطات اقتصادی، به توسعه روابط با این کشور اقدام کند. در رابطه با فرصت‌های اقتصادی تاجیکستان برای ایران باید به این موضوع اشاره کرد که تاجیکستان دروازه ورود محصولات و تکنولوژی ایرانی به بازارهای آسیای مرکزی است. این کشور در نقطه‌ای قرار دارد که درصورت استفاده از راه‌های زمینی می‌تواند ایران را به چین، قزاقستان و شرق روسیه متصل کند.