آزادی موصل چگونه امنیت ایران را تامین می‌کند؟


آزادی موصل چگونه امنیت ایران را تامین می‌کند؟



سه‌شنبه 10 مرداد 1396
 

سرانجام موصل پس از سه سال اشغال ازسوی گروه تروریستی داعش آزاد شد. عملیات نظامی ابتدا در سمت شرقی موصل آغاز شد و باتوجه به بافت مسکونی و جمعیتی غیرمتراکم آن این عملیات طی صد روز به پایان رسید و بعد از آن عملیات پاکسازی بخش غربی موصل آغاز شد. عملیات پاکسازی بخش غربی موصل با توجه به بافت جمعیتی و مسکونی متراکم و وجود کوچه ها و خیابان‌های تنگ و پیچ در پیچ تقریبا نه ماه به طول انجامید. طبق گفته ابو آلاء الولائی، فرمانده گردان های سیدالشهداء عراق، طی عملیات آزادسازی موصل حدود پنج هزار تروریست داعشی کشته شدند و براساس اطلاعات موجود می‌توان گفت حدود پانزده هزار تروریست در موصل باقی ماندند و با احتساب اینکه بالغ بر ده هزار نفر از آنها از موصل فرار کرده‌‌اند می‌توان گفت هم اکنون حدود پنج هزار داعشی در میان مردم مخفی شده و آماده ساماندهی مجدد اقدام علیه نیروهای عراقی هستند.  آزادی موصل بسیار مهم و سرنوشت‌ساز بود؛ زیرا مرکز خلافت داعش در عراق بود و شکست داعش در این شهر به معنای پایان ادعاهای این گروه در عراق به‌شمار می‌رود. سوال اصلی این یادداشت بررسی چگونگی تاثیرگذاری آزادی موصل بر امنیت ایران است. در پاسخ به این سؤال باید گفت که با توجه به پیوستگی جغرافیایی عراق با ایران، رفع منابع تهدیدزا در عراق باعث تامین امنیت مرزهای ایران خواهد شد؛ البته در مقابل این فرضیه برخی از کشورهایی که ایران را به‌عنوان بازیگر مخالف نظم مورد نظر خود می‌دانند دلیل اصلی کمک‌های ایران به عراق برای شکست داعش را به محور مقاومت ربط می‌دهند و بیان می‌دارند که ایران به‌دنبال تأمین امنیت مرزهای خود نبوده است و هدف این کشور اتصال ژئوپلیتیک از تهران تا بیروت (که بغداد و دمشق را نیز در بر می‌گیرد) است. 


جایگاه عراق در امنیت ملی ایران

امنیت را شاید بتوان مهم‌ترین مقوله کنونی در نظام بین‌الملل دانست. بازیگران با توجه به نوع رفتار و همچنین ایدئولوژی خود با تهدیدات متفاوتی روبه‌رو هستند. براساس نظام امنیتی منطقه‏ای (Regional Security System)، در سطح منطقه‏ای دولت‏ها یا واحدها به اندازه‏ای به هم نزدیک هستند که نمی‏توانند امنیت دیگران را جدا از امنیت خود در نظر گیرند. از زاویه نگرش واقع‌گرایی نیز امنیت مهم‌ترین و اصلی‌ترین وظیفه دولت‌های ملی است. ایران نیز به‌عنوان یک قدرت منطقه‌ای در چهارچوب نظام توازن قوای غرب آسیا نیازمند آن است که نفوذ خود را فراتر از مرزهای سرزمینی خود تعریف کرده و حضور خود را در گستره این منطقه تقویت کند. این مسئله ارتباط مستقیمی با امنیت دارد. ازسوی‌دیگر، تقابل ماهوی با رژیم صهیونیستی و حمایت از جنبش‌های مقاومت نیز مزیدی بر علت است تا جمهوری اسلامی ایران حضور خود را در منطقه شامات (قلب غرب آسیا) و به‌ویژه در سوریه و لبنان گسترش دهد. عراق نخستین حلقه کریدور ارتباطی ایران به منطقه شامات و نقطه آغازین گسترش حضور ایران در غرب آسیاست.

جمهوری اسلامی ایران بر اساس ابعاد ملی و حدود جغرافیایی خود، دارای یک نوع طراحی امنیتی می باشد که در آن همسایه بزرگی مانند عراق جایگاه خاصی دارد. به بیان دیگر پیوستگی جغرافیایی ایران و عراق در ساختار جدید جهانی که در آن امنیت یک کالای همگانی است، باعث می شود؛ گره خوردگی امنیت عراق با جمهوری اسلامی بیشتر گردد.  همچنین عراق به‌عنوان همسایه‌ای که در دوران صدام حسین سابقه حمله نظامی به ایران را دارد و در دوران پس از سقوط صدام حسین، شاهد حضور نیروهای نظامی آمریکا در این کشور بوده‌ایم، ازجمله کشورهایی است که در حلقه نخست محیط امنیتی جمهوری اسلامی ایران قرار می‌گیرد و ایران تلاش دارد عراق پس از صدام را در زمره دوستان و متحدان نزدیک خود حفظ کند.

بنابراین هرگونه تهدیدی که نظام سیاسی کنونی عراق و یا یکپارچگی آن را با خطر مواجه سازد به منزله تهدیدی علیه منافع ملی ایران به شمار می‌آید. بعد از سرنگونی صدام حسین و خروج نیروهای آمریکایی از عراق، بزرگ‌ترین تهدیدی که هم ثبات سیاسی و یکپارچگی عراق را تهدید می‌کرد و هم تهدیدی مستقیم علیه امنیت داخلی ایران به شمار می‌رفت، حضور داعش در عراق از تابستان سال 2014 و تصرف موصل توسط این گروه بود. به‌همین‌دلیل، مقابله با داعش و عقب راندن و حذف آن از عراق به مهم‌ترین اولویت امنیتی ایران در عراق در سال های بعد از 2014 تبدیل شد.


از بین رفتن تهدید امنیتی در عراق

ورود تروریست های داعش به عراق و پیشروی این گروه در شهرهای مختلف به‌ویژه مناطق هم‌مرز با ایران باعث ایجاد تهدیدات امنیتی زیادی در حلقه اول امنیتی ایران گردید. کشورها نسبت به این حلقه امنیتی حساسیت بسیار بالایی دارند و تحت هیچ شرایطی وجود بازیگرانی تهدیدزا را در این منطقه و محیط تحمل نخواهند کرد؛ زیرا این مسئله می تواند حاکمیت و امنیت کشورها را با تهدید مواجه کند. ازاین‌رو نزدیک شدن داعش به مرزهای ایران باعث واکنش شدید ایران شد.

سال 2014 میلادی با پیشروی های گسترده داعش از غرب تا شرق عراق (از استان «الانبار» تا استان «دیالی»)، داعش بنابر گفته برخی منابع حتی به فاصله چهل کیلومتری استان کرمانشاه نیز رسیدند؛ بنابر اظهارات امیر سرتیپ احمدرضا پوردستان فرمانده نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی داعش قصد تصرف قصرشیرین، سومار و نفت‌شهر را داشت.  به‌دنبال این تهدید نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران در مرزها یک خط قرمز چهل کیلومتری در نظر گرفتند و آن را معیار مبارزه با تروریست‌ها قرار دادند که در این پروسه رفته رفته با تلاش‌های ارتش و حشد الشعبی عراق استان «دیالی» پاکسازی شد.


با تلاش‌های ارتش و نیروهای مردمی عراق در کنار کمک های نظامی ایران به تدریج داعش از مرزهای ایران فاصله گرفت و در سال 2015 این فاصله به هشتاد کیلومتر، در سال 2016 به 110 کیلومتر و سرانجام در سال 2017 و با پایان افسانه خلافت داعش در موصل، مرزهای ایران امنیت کامل خود را بازیافتند. به‌عبارتی‌دیگر می‌توان گفت، آزادسازی موصل و عقب راندن داعش با تقویت دولت مرکزی عراق (به‌عنوان متحد نزدیک ایران) و رفع تهدید داعش، ازیک‌سو، موجب تقویت موضع دولت مرکزی عراق و ازسوی‌دیگر، موجب دور شدن خطر داعش از مرزهای ایران شده است. 


تغییر نگاه نسبت به حضور و کمک های امنیتی ایران

بررسی مناطق اشغال شده در عراق نشان می‌دهد که داعش مناطق با بافت مذهبی سنی را برای گسترش نفوذ خود در نظر گرفته بود. علت این مسئله نیز به وجود زمینه های فرهنگی و مذهبی در مناطق سنی‌نشین در همراهی با اندیشه‌ها و شعارهای داعش باز می‌گردد. از این رو، داعش به راحتی توانست شهرهای بزرگی مانند موصل و الرمادی را به تصرف در آورد؛ اما جنایت‌هایی که این گروه در طول دوران سلطه خود در مناطق سنی‌نشین علیه سنی‌ها انجام داد موجب نفرت مردم این مناطق از داعش و پشیمانی از حمایت‌های اولیه خود از این گروه شد. به‌همین‌دلیل، بسیاری از مردم تحت تسلط داعش از این مناطق فرار کردند و برای پاکسازی داعش بسیاری از سنی‌ها به نیروهای عراقی پیوستند.

کمک‌های مستقیم ایران به نظامیان عراق نیز در شکست داعش بسیار مهم و مؤثر بود. تا پیش از این، دیدگاه اهل سنت عراق درمورد حضور ایران همواره تقابلی بود. درواقع سیاست‌های حزب بعث و سیاست‌های تبلیغاتی داعش و حامیان منطقه‌ای آن باعث ایجاد این نوع نگاه نسبت به ایران شده بود؛ اما در جریان مبارزه با داعش و آزادی عراق از تروریست‌ها، این دیدگاه در مسیر اصلاح قرار گرفته است و اکنون شمار بیشتری از اهل سنت نقش ایران در عراق را سازنده می‌دانند. «عبداللطیف الهمیم»، رئیس اوقاف اهل سنت عراق، نقش ایران اسلامی را در حمایت از عراق و آزادسازی سرزمین‌های آن از دست سازمان تروریستی داعش و ایجاد آرامش در این کشور ستود.  حتی درمورد نقش سازنده ایران در عراق جان کری، وزیر خارجه آمریکا حضور ایران در عراق، در مبارزه با داعش را نیز «مفید» خوانده بود. نوع فعالیت ایران در عراق و کمک‌های نظامی تهران برای شکست داعش در اصلاح تصور اهل سنت درمورد مداخله ایران در عراق بسیار کمک کرده است. این مسئله می‌تواند در بلندمدت در ایجاد وحدت بین شیعه و سنی در عراق، حفظ یکپارچگی عراق و تقویت دولت مرکزی این کشور بسیار موثر باشد.


ازسوی‌دیگر، حضور مستشاران نظامی ایرانی در عراق همچنان‌که باعث هراس در بین عوامل تهدیدزا برای امنیت کشور می‌شود، می‌تواند در نفوذ و تعمیق جایگاه ایران در عراق بسیار مفید واقع شود.

پایان سخن
همانطور که ذکر شد بازیگران بین‌المللی برای حفظ امنیت خود سعی دارند تا در درجه اول لایه نخست محیط امنیتی خود را امن سازند. درمورد ایران نیز عراق در این لایه قرار دارد و طبیعی است که هرگونه تهدیدی در این منطقه اثرات مستقیم بر تهران دارد. به‌همین‌دلیل، ایران با کمک‌های مستشاری خود باعث شد تا طرح گسترده داعش در عراق با شکست بخورد. این مسئله امنیت مرزهای ایران را به‌صورت مستقیم تأمین کرد. دور شدن منابع تهدیدزا از مرزهای ایران و تغییر نگاه درخصوص حضور و کمک‌های امنیتی ایران را شاید بتوان مهم‌ترین پیامدهای شکست داعش در عراق در رابطه با ایران دانست.