امنیت هر کشور در قرن 21 درصورتی به‌طور نسبی مصون خواهد بود که علاوه‌بر قدرت نظامی به دیگر عوامل نیز توجه کامل صورت گیرد. امروزه عوامل غیرنظامی تهدید، امنیت و پیشرفت کشورها را با چالش‌های تازه‌ای روبه‌رو ساخته‌اند. مهم‌ترین این تهدیدات عبارتند از: توسعه اقتصادی لگام‌گسیخته، اختلافات قومی، تروریسم، افراط‌گرایی مذهبی، بزهکاری‌های سازمان‌یافته و بحران‌های زیست‌محیطی.

عبارت «جنگ آب» در خاورمیانه اصطلاحی نوکاربرد نیست؛ انور سادات، رئیس‌جمهور مصر در سال 1979 اعلام کرد که «تنها حالتی که می‌تواند مصر را دوباره درگیر جنگ کند، آب است». پطروس غالی، دبیرکل سابق سازمان ملل، نیز در سال 1985 هشدار داد که «جنگ بعد در خاورمیانه بر سر آب خواهد بود نه سیاست».

اسماعیل سراج‌الدین، معاون رئیس کل بانک جهانی در سال 1995 اظهار داشت: «درحالی‌که بسیاری از جنگ‌ها در قرن حاضر بر سر نفت بوده است، جنگ‌های قرن آینده بر سر آب خواهد بود». نمونه دیگر از این دست اظهارنظرها، صحبت کوفی عنان، دبیرکل پیشین سازمان ملل در مارس 2001 است: «رقابت شدید بر سر منابع آب ممکن است عاملی برای درگیری و جنگ در آینده شود».

به بیان واضح‌تر، در سده 21، عوامل متعددی می‌توانند سبب ناامنی بوده و ریشه آغاز آن باشند: تفاوت‌های مذهبی یا قومی، فقر و گرسنگی و کمبود منابع از عوامل ناامنی در قرن 21 به‌حساب می‌آیند.

ژئوپلیتیک منابع طبیعی

تمرکز جغرافیایی یکی از ابعاد مهم [ژئوپلیتیک] منابع طبیعی است که چگونگی پراکنش آن (تمرکز یا توزیع) عامل مهمی در توانایی کنترل توسط یک دولت یا حتی غارت این منابع توسط دولت دیگر تلقی می‌شود. طبق نظر پروفسور فیلیپ لو بیون، استاد جغرافیای دانشگاه بریتیش کلمبیا و یافته‌های وی از علل سیاسی جنگ بر سر منابع طبیعی و محیط زیست، امکان غارت و دستیابی به این منابع، انگیزه مهم ایجاد منازعات بر سر آن است. به‌عبارت ساده‌تر، وی امکان دسترسی به یک منبع را عامل رقابت بین دولت‌ها و یا دلیل تهدیدات دوسویه می‌داند؛ زیرا این منابع اولاً مطلوب و ارزشمند هستند، ثانیاً در فضایی تقریباً ثابت قرار دارند.

منابع طبیعی امروزه اهمیت راهبردی پیدا کرده‌اند تاجایی‌‌که فراتر از مسئله تأمین مالی جنگ، از منابع طبیعی به‌عنوان انگیزه مهم چندین جنگ در دهه 1990، از حمله عراق به میدان‌های نفت کویت، تا جنگ‌های داخلی بر سر الماس در غرب آفریقا یاد می‌شود. اصطلاح جنگ منابع طبیعی نخستین‌بار در اوایل دهه 1980 و درمورد چشم‌انداز تهدید شوروی برای دسترسی آمریکا به منابع نفتی خاورمیانه به‌کار برده شد.

با استناد به این موارد، آب منبعی کمیاب در منطقه خاورمیانه است. براین‌اساس، احساس تداوم یا تشدید «کمبود آب» در آینده می‌تواند عامل تهدیدکننده امنیت انسانی دولت‌های منطقه باشد که رقابت را بر سر تصاحب این منابع افزایش خواهد داد.

براساس دیدگاه اقتصاددانان کلاسیک غربی مانند جان استوارت میل  و دیوید ریکاردو  منابع ذاتاً کمیاب هستند (محدود در کمیت و موقعیت)؛ بنابراین رقابت بر سر منابع محدود، آزمونی برای رشد اقتصادی کشورها به‌حساب می‌آید.

آیا جنگ بر سر آب در خاورمیانه رخ خواهد داد؟

رویکردهای قرن 21، فشار ناشی از افزایش جمعیت، افزایش تقاضای آب برای مصارف کشاورزی و نیاز روزافزون به منابع در سراسر جهان، رقابت برای آب شیرین را افزایش می‌دهد. دراین‌میان، کمبود آب در هیچ نقطه‌ای از جهان به اندازه خاورمیانه مهم نیست؛ جایی‌که طی هزاران سال، این کمبود نقش مهمی در تعریف روابط سیاسی منطقه داشته است. در خاورمیانه، اختلافات ایدئولوژیک، مذهبی و جغرافیایی با تنش‌های مرتبط با آب ممزوج شده که درنتیجه آن، آن بخش‌ از خاورمیانه و شمال آفریقا با منابع آب‌ نسبتاً وسیع مانند نیل و رودخانه‌های دجله و فرات نیز دچار فشار شده‌‌اند. رقابت بر سر منابع محدود آب این منطقه مسئله تازه‌ای نیست. مردم این منطقه از دوران باستان برای دستیابی به آب با یکدیگر منازعه کرده‌اند؛ اما این رقابت در سال‌های گذشته شدت یافته است.

آینده امنیت آبی در غرب آسیا

بررسی پیشینه طولانی رقابت برای دسترسی بیشتر به منابع آبی به‌ویژه در حوضه رود اردن، تغییرات آب‌وهوایی و پیش‌بینی‌های بلندمدت درمورد درگیری کشورهای منطقه با «تنش آبی»  و کاهش میزان بارندگی‌های منطقه، شیوه نادرست مدیریت منابع آب، نبودِ اقتصاد آب و شیوه‌های نادرست بهره‌وری از منابع آب و خاک ازجمله مواردی است که امکان رقابت را برای دستیابی به منابع آب افزایش خواهد داد. تلاش ترکیه برای حفظ منابع استراتژیک آب در داخل خاک این کشور با اجرای پروژه گاپ و سد ایلیسو و تلاش رژیم صهیونیستی برای به‌دست آوردن منابع آب فلسطینیان از راه چانه‎زنی و افزایش بهره‌وری آبی ازجمله تغییر شیوه کشاورزی، استفاده از فناوری‌های نوین آبیاری، بازیافت هفتاد درصدی پسماندهای آبی نشان از اهمیت روزافزون منابع آب خاورمیانه به‌مثابه منابع استراتژیک دارد.

ازسوی‌دیگر، با توجه به فضای پرآشوب منطقه، رقابت و تنش برای دستیابی به منابع آب، راه گفتگو و تعامل برای حل‌وفصل مسائل موجود باز خواهد بود. یکی از اصلی‌ترین علل اختلافات کشورهای منطقه درمورد حوضه‌های آبریز مشترک، نبودِ رژیم حقوقی درمورد بهره‌برداری از منابع آب است که امکان ازسرگیری گفتگوها برای تعیین رژیم آبی مورد وفاق را فراهم می‌کند. این مسئله برای کشوری با موقعیت ایران که غالباً در پایین‎دست حوضه‌های آبریز مشترک است اهمیت زیادی دارد و بهتر است ایران به‌عنوان یکی از قدرت‌های منطقه‌ای زمینه گفتگو درمورد رژیم آبی منابع مشترک ازجمله رودخانه‌های دجله و فرات و رود هیرمند را فراهم آورد تا منافع ملی درمورد حوضه‌های بین‌المللی به بهترین شکل فراهم شود. پیگیری دیپلماسی آب بهترین راه تأمین منافع ایران است؛ امری که درمورد حوضه رود اردن و لیتانی بعید به‌نظر می‌رسد.

به‌نظر می‌رسد بحران آب و ناتوانی کشورهای منطقه از مدیریت آن بتواند کشمکش‌های داخلی و درگیری‌های داخلی را در منطقه افزایش دهد؛ امری که بارها پیشینه رخداد داشته است.

منابع

1. احمدی، عباس، طهمورث موصلو، و مجید نجات‌پور (پاییز 1390)، «تبیین ژئوپلیتیکی مسائل زیست‌محیطی»، فصلنامه علمی ـ پژوهشی نگرش‌های نو در جغرافیای انسانی، سال سوم، شماره چهارم.

2. رومی، فرشاد (پاییز 1387)، «امنیت نظام بین‌الملل در پرتو تغییرات آب‌وهوایی»، فصلنامه سیاست خارجی، سال بیست‌ودوم، شماره 3.

3. ------, 2017, Economist: "The Meaning of the Security in the 21 Century", Economist Intelligence Unit, London; 

https://perspectives.eiu.com/sites/default/files/The-meaning-of-security-in-the-21st-century1.pdf

4. Gleick, Peter H and associates,”The World's Water (Volume 8): The Biennial Report on Freshwater Resources”. Island Press, Washington D.C., 2014.

5. Mikal Espedal, Terje, “The relationship between natural resources and armed conflict onset: “It’s complicated””, Spring 2012; http://bora.uib.no/bitstream/handle/1956/6023/97129698.pdf;jsessionid=A381ECED602F4CEFE9A822BC0C5E288E.bora-uib_worker?sequence=1

6. Le Billon, Phillip, “Geopolitics of Water Resources:  Resource Dependence, Governance and Violence ”, London,Routledge,2005.