چشم‌انداز همکاری‌های ایران و روسیه پس از پایان تحریم¬های تسلیحاتی


مقدمه

بنابه توافق هسته‌ ای ایران با شش قدرت جهانی که در سال ۲۰۱۵ امضا شده بود، از اکتبر ۲۰۲۰ تحریم تسلیحاتی ایران لغو شده و ایران می­تواند از کشورهای دیگر سلاحهای متعارف بخرد. مایک پومپئو بصورت مشخص از چین و روسیه بعنوان کشورهایی نام برد که احتمالا به ایران سلاح خواهند فروخت. در این شرایط یک پرسش مهم این است که پایان یافتنِ تحریمهای تسلیحاتی چه تاثیری بر آینده روابط ایران و روسیه دارد؟ پایان دادن به ممنوعیت فروش تسلیحات نظامی هم برای روسیه و هم برای ایران مهم است و می‌تواند فرصت تازه‌ای برای تقویتِ همکاری­های نظامی و امنیتیِ  دو کشور  باشد.

ابعاد همکاری‌های ایران و روسیه

     بر اساس قطعنامه ۲۲۳۱ سازمان ملل متحد هرگونه داد و ستد تسلیحاتی با ایران تا ۱۸ اکتبر امسال (۲۷ مهر) ممنوع است. این قطعنامه در پیوند با توافق هسته‌ای در سال ۲۰۱۵ و برای یک بازه زمانی پنج ساله تصویب شد و یکی از مواردی بود که از سوی دولت ترامپ و مخالفان توافق هسته‌ای با ایران در آمریکا به شدت مورد انتقاد قرار گرفت. روسیه با اتمامِ تحریم­ها علیه ایران، یکی از کاندیداهای فروش تسلیحات نظامی به ایران می­باشد و در پیِ آن است تا از این فرصت برای ارتقای موقعیت منطقه‌ای و بین‌المللی خود بهره ببرد. روس‌ها حداقل چهار هدف یا انگیزه برای گسترش همکار‌‌های دو کشور پس از پایان تحریم‌های تسلیحاتی ایران دارند:

 (1) تقویت توان نظامی ایران: با توجه به تشدید تنش‌های اخیر بین تهران و واشنگتن، مسکو احتمالاً راههایی را برای افزایش توان نظامی ایران بررسی می­کند. مقامات روس به هر حال ریسکهای احتمالی فروش تجهیزات دفاعی موشکی به ایران در پی تشدید شرایطِ نظامی بین ایران و ایالات متحده به دنبالِ ترور سردار قاسم سلیمانی در 3 ژانویه 2020 توسط آمریکا را در نظر می­گیرند. چنانکه برخی در بین نخبگان سیاسی روسیه بر این باورند که همکاری نزدیکتر در زمینه­های فنی- نظامی به نفع هر دو کشور خواهد بود. ولادیمیر ژیرینوفسکی، رهبر حزب لیبرال دموکرات روسیه، در اوایل ماه ژانویه اذعان کرد: "ما باید توافقنامه­ای را برای همکاری نظامی با ایران فراهم کنیم و سریعا مدرن­ترین سلاحها را به آن بفروشیم تا کسی نتواند چیزی را به سمت ایران پرتاب کند. وی همچنین ابراز اطمینان کرد که سامانه­های دفاع موشکی S-400 یا S-500 می­توانند "تمام آسمان ایران پوشش دهد." همچنین سرگئی ریابکوف، معاون وزیر امور خارجه روسیه در ماه دسامبر تأکید کرد که روسیه پیش از این فروش تجهیزات نظامی به ایران را درنظر گرفته بود، که اکنون محدود به تحریم تسلیحاتی سازمان ملل در رابطه با برنامه هسته­ای آن است، اما این وضعیت باید {مشروط به آن است که} در پاییز سال 2020 به پایان برسد." [1]

(2) محکم کردنِ قدرت و نفوذ در آسیای میانه: مشارکت با ایران از وجهی دیگر نیز برای روسیه اهمیت دارد زیرا این امر به تثبیت اوضاع ژئوپلیتیک در جنوب این منطقه پس از شوروی (قفقاز جنوبی و آسیای میانه) کمک کرده و نفوذِ کشورهای غربی در منطقه را به حداقل می­رساند. حفظ نقش ایران بعنوان یک حائل (ضربه گیرِ) ضدآمریکایی در مرزهای جنوبی این کشور برای منافع مسکو ضروری است.[2]

(3) تثبیت جایگاه در سوریه: از زمانی که روسیه مداخله نظامی خود را در سوریه آغاز کرد (سپتامبر 2015)، درصددِ بازیابی نقش خود با نفوذی تدریجی در منطقه و ایستادن در برابرِ ایالات متحده بود. بدین ترتیب در این میدان به متحدی عملگرا علیهِ مخالفانِ مسلحِ اسد و نشان دادنِ قدرتِ بازیافته جهانیِ خود به آمریکا، نیازمند بود. حمایت روسیه از اسد بعنوان تلاشی برای تضعیف موقعیت ایالات متحده و به دست آوردن نفوذ در خاورمیانه آغاز شد. بیش از چهار سال بعد، پیروزی‌های روسیه از این درگیری شاملِ دور کردن ترکیه از متحدان ناتو، ایجاد شهرت بعنوان پشتیبان مهمِ خارجی و ظهور به عنوان قدرت تعیین کننده همگی به ضرر ایالات متحده بود.[3] مسکو منافعی در خاورمیانه دارد و خواستار احترام به آنهاست. روسیه به دنبال این است که کانالهای نفت و گاز را برای تجارت روسیه باز نگه داشته و با تروریسم و افراط‌گرایی مذهبی در منطقه مقابله با هدف جلوگیری از گسترشِ آن به روسیه مقابله کند. علاوه بر این، روسیه می‌خواهد از پایگاههای نظامی خود در سوریه محافظت کند.[4]

(4) مقاومت در برابر آمریکا: از آنجا که ایالات متحده از توافق هسته­ای چند جانبه با ایران در سال 2018 کنار کشید، روسیه به یکی از مدافعانِ اصلی حفظ آن تبدیل شده و اقدامات دیپلماتیک فعالی را برای ترغیب امضاکنندگان اروپای غربی درجهتِ از سرگیری روابط اقتصادی در مخالفت با تحریمهای آمریکا انجام داد. همچنین در پاسخ به تشدید درگیری بین ایران و آمریکا و متحدان عرب آن در تابستان سال 2019، روسیه حمایت دیپلماتیک و تبلیغاتی را برای ایران ارائه داده است.

     در این شرایط آنچه می­تواند روابطِ ایران و روسیه را پیچیده سازد، مناسبات دو کشور با سایر بازیگران در صحنه سیاسی خاورمیانه است. یک کشمکش/منازعه نیابتی می­تواند نیروهای روسی در سوریه را تحت تأثیر قرار دهد، بویژه اگر اسرائیل حملات خود علیه گروه­های تحت حمایت ایران مانند حزب الله را افزایش دهد. اگر روسیه تنگاتنگ با ایران همکاری کند، انتقاد سایر شرکای خاورمیانه­ای چون اسرائیل و سایر کشورهای عرب را برانگیخته خواهدکرد. چراکه سیاستِ کلی روسیه همکاری با تمامیِ کشورهای منطقه و موازنه سازیِ چندجانبه است.

     همچنین، هر پیشرفت ایران در زمینه نظامی و هسته‌ای قطعاً بر منطقه تاثیر خواهد داشت و توانایی روسیه در کنترل اوضاع سوریه را پیچیده می­کند. از آنجاکه روسیه طی سالهای اخیر همکاریهای دو جانبه­ای را با ایران در چندین زمینه تقویت کرده است، خواهان آن است که تهران با آژانس بین­المللی انرژی اتمی همکاری کند تا اطمینان حاصل کند که رفتار هسته­ای ایران به مسئولیتی دیپلماتیک برای مسکو تبدیل نمی­شود. هم روسیه و هم چین ممکن است نسبت به آنچه بسیاری از اعضای غربی به عنوان معیارهای حداقلی از منع گسترش سلاحهای هسته­ای تلقی می­کنند، دیدگاه مثبت داشته باشند، اما هیچکدام علاقه­ای برای مجاز دانستن ایران در دستیابی به تسلیحات هسته ای ندارند.[5] به نظرِ برخی تحلیل­گران سیاسی، ایران پس از کشته شدن سردار قاسم سلیمانی دچار ضعف شده و ممکن است روسیه از این موضوع رای محدود کردن فعالیتهای نیروهای ایرانی در میدان نبرد سوریه بهره ببرد و بطور کلی وابستگی دمشق نسبت به ایران را محدود سازد.

     با این حال، در بلند مدت. درک نقش ایران در محاسباتِ استراتژیک روسیه بسیار مهم است چراکه ایران مهمترین بازیگر خاورمیانه است. نخبگان سیاسی روسیه براین باورند که اگر قرار باشد مسکو قدرت غربیها را در خاورمیانه محدود کند، به قدرت تهران احتیاج دارد.[6]

چشم‌انداز آینده

      به هر حال باید گفت جهان همواره درگیر ترس و تهدیدِ ناشی از ناامنی و آنارشی بوده است، لیکن هر کشوری بسته به ظرفیت‌ها و توانایی‌های خود می­تواند این تهدیدها را به فرصت تبدیل کند. این سیاستی واقع گرایانه است که در قالبِ سیاستِ بده بستان برای کشورها شکل می­گیرد. طبیعتا روابط روسیه و ایران نیز با توجه به منافع ملی و منطقه­ای قابل توجه و توجیه است. روابط دو کشور مشارکتی در دستِ بازسازی است که گاها با سکون ماهرانه(عدم فعالیتِ استادانه) وگاها نیز با سیاستی پیشرو (رو به جلو) همراه بوده است.

به طور مشخص با تکیه بر "دیپلماسیِ دفاعی" دو کشور می­توانند بمنظور دستیابی به منافع مشترک خود در حوزه­های ذینفع مشارکت داشته باشند. دیپلماسی دفاعی بخشی از قدرت ملی یک کشور است که در کنار سیاست خارجی، ظرفیت عمل یک کشور در روابط خارجی را تقویت می­کند. درواقع، پیوند بین فعالیتهای دفاعی و نظامی و اقدامات دیپلماتیک می­تواند ابزاری قدرتمند مرتبط با قدرت ملی باشد. دیپلماسی دفاعی می­تواند هم در زمان جنگ و هم در صلح و هم در جلوگیری از نزاع موثر باشد. بدلیل درگیریهای امنیتی مرزی در محیط منطقه­ای ایران، معاهدات دفاعی دو جانبه می­تواند برای ایران مطلوب باشد.[7]

علاوه بر این، همانگونه که حسن روحانی، رئیس جمهور ایران اظهار داشت: « ایران پس از پایان تحریم، از فرصت "خرید و فروش اسلحه" استفاده خواهد کرد». طبق ارزیابی آژانس اطلاعات دفاعی ایالات متحده تهران به احتمال زیاد اسلحه و تجهیزات نظامی متعارفِ جدید را از روسیه و چین وارد خواهد کرد. قوانین بین المللی دیگر ایران را از صادرات اینگونه سلاح­ها و تجهیزات به کشورهای خارجی یا شبه نظامیان نیابتی ایران در عراق، سوریه، یمن و لبنان منع نخواهد کرد.[8]

آخرین گزارش سالانه آژانس اطلاعات دفاعی ایالات متحده اعلام کرده است که دستاوردهای احتمالی ایران پس از رفع محدودیت­های سازمان ملل شامل جنگنده­های Su-30 ، جت‌ها آموزشی Yak-130،و تانکهای T-90 و سیستم‌های دفاع هوایی است. مهمترین چیز، نیاز تهران برای ارتقاء ناوگان هوایی برای تقویتِ آمادگیِ رزمی خود است. رسانه­های روسی و چینی گزارشاتی در مورد احتمال تلاش ایران برای خریداری جتهای جنگنده چند منظوره Su-35 و Su-30SM یا حداقل جتهای Su-27SM3 از مسکو و جتهای جنگنده J-10C از پکن منتشر کردند.[9]

     نهایتا می­توان گفت روابط دفاعی روسیه و ایران با وجود داشتن ابعاد مختلف، نه آنقدر استراتژیک، و نه آن اندازه عمیق است که جهان به رسمیت می­شناسد. روسیه، ایران را به عنوان یک متحد منطقه­ای در خاورمیانه و نه یک شریک استراتژیک (بلکه شریک تاکتیکی) یافته است. نه می­خواهد آن را از دست بدهد و نه ترجیح می­دهد آن از لحاظ نظامی به چنین سطحی مجهز سازد، که ممکن است به کشوری مسئله ساز تبدیل شود. ایران به فناوری پیشرفته روسیه نیاز دارد، اما روسیه ضمن ارائه فناوری دفاعی استراتژیک به ایران، برخی مواقع آن را به تأخیر می اندازد. تحتِ هر عنوانی که مناسباتِ دو قدرتِ مذکور را در نظر گیریم، (همزیستیِ عملگرایانه، اتحادی تاکتیکی، پیوندی مصلحتی، مشارکتی استراتژیک)؛ نهایتا آنچه حائز اهمیت است در نظر گرفتنِ منافع ملی هر کشور است. با توجه به منافع مشترک ایران و روسیه به ویژه در سوریه و همچنین درک مشترک از تهدیدهای چون مقابله با بازیگران دولتی و غیردولتی تهدید آمیز، افراط گرایی و تجزیه طلبی؛ همکاری این دو قدرت می­تواند بعنوان الگوی همکاری دو کشور درکل خاورمیانه در نظر گرفته شود و هژمونی منطقه­ای آمریکا در خاورمیانه را نیز باچالش روبروساخته و ثبات و امنیت را به منطقه بازگردانند. بنظر می­رسد رویکردِ اتخاذ شده توسط روسیه در این پروسه موازنه سازی و گاها همراهی با قدرتهای دیگر، و رویکرد ایران نیز اتخاذِ سیاستِ نفوذ راهبردی در منطقه می­باشد.

 

 

[1] Mardasov, Anton. (2020). "Will Russia provide missiles to 'close the entire sky' over Iran?", Jan 24, Al-monitor, at:  https://www.al-monitor.com/pulse/originals/2020/01/russia-iran-us-military-deals.html

[2] Rodkiewicz, Witold. (2020). "Defying America. Russia’s policy towards Iran", OSW Commentary, Centre for Eastern Studies, N (319), at: https://www.osw.waw.pl/en/publikacje/osw-commentary/2020-02-12/defying-america-russias-policy-towards-iran

[3] Talbott, Strobe and Tennis, Maggie. (2020). "The only winner of the US-Iran showdown is Russia" brookings, January 9, at: https://www.brookings.edu/blog/order-from-chaos/2020/01/09/the-only-winner-of-the-us-iran-showdown-is-russia/

[4] Erlich, Reese. (2019). "Trump Is Driving Iran into Russia’s Arms", foreign policy, May 29, at: https://foreignpolicy.com/2019/05/29/trump-is-driving-iran-into-russias-arms-nuclear-deal-putin-rouhani-sanctions/

[5] Hibbs, Mark. (2020). "Is Iran’s Nuclear Future in the Hands of Russia and China?", Carnegie Europe,  April 7, at: https://carnegieeurope.eu/strategiceurope/81484

[6] Avdaliani, Emil. (2020). "Post-Soleimani, Russia’s Role Will Grow in Iran’s Geopolitical Thinking", BESA Center Perspectives Paper, No. 1,481, March 12, at: https://besacenter.org/perspectives-papers/iran-russia-geopolitics/

[7] Abedi, Sajad. (2019). "Iran’s Defense Diplomacy with Russia Intensifies", modern diplomacy, January 30, at: https://moderndiplomacy.eu/2019/01/30/irans-defense-diplomacy-with-russia-intensifies/

[8] Stricker, Andrea. (2020). "Arms Embargo on Iran Set to Expire in Less Than a Year", FDD, January 21, Policy Brief, at: https://www.fdd.org/analysis/2020/01/21/arms-embargo-on-iran-set-to-expire-in-less-than-a-year/

[9] Mardasov, 2020