طی یک دهه اخیر ترکمنستان دو بار در فصل زمستان اقدام به قطع جریان گاز به ایران کرده است؛ یک‌بار در سال 1386 در اوج سرمای زمستان، و بار دیگر در روز یکشنبه ماه جاری (11 دی 1395)، بازهم در فصل زمستان. قطع اخیر گاز در شرایطی رخ داد که تنها یک روز از اعلام خبر تفاهم گازی بین مدیرعامل شرکت گاز ایران و همتای ترکمن خود می‌گذشت. دلایل مختلفی را می‌توان برای تبیین رفتارهای غیردوستانه ترکمنستان در برابر جمهوری اسلامی ایران در دوران ریاست‌جمهوری بردی محمدوف برشمرد. چند ماه قبل از قطع گاز نیز ترکمنستان به افزایش ناگهانی و شدید تعرفه عبور از خاک خود برای کامیون‌داران ایرانی اقدام کرده بود. به‌هرحال، باید بدانیم که بخش اعظم درآمد ملی ترکمنستان از صدور گاز به‌دست می‌آید و در‌این‌خصوص ترکمنستان در کنار روسیه، قطر و آذربایجان رقبای ایران در عرصه گازی هستند؛ بنابراین برای درک چرایی این رفتار ترکمنستان باید به سیاست‌های گازی این کشور در یک دهه اخیر بپردازیم.

 

 

بیش از دوسوم صادرات ترکمنستان را گاز تشکیل می‌دهد و دریافت کنندگان آن‌هم محدود به روسیه، ایران و چین بودند. روسیه که از سال 2009 به کاهش میزان خرید گاز از ترکمنستان روی آورده بود، از ابتدای سال 2016 خرید گاز ترکمنستان را به‌کلی قطع کرد. این درحالی است که جمهوری اسلامی ایران همچنان به خرید گاز ترکمنستان ادامه داد و دومین خط لوله (دولت‌آباد ـ سرخس ـ خانگیران) را هم در سال 1388 راه‌اندازی کرد. به‌این‌ترتیب، بازار گاز ترکمنستان در عمل به ایران و چین محدود شد (ایران با دریافت نه و چین با دریافت سی میلیارد متر مکعب گاز در سال). با ادامه روند کاهش قیمت جهانی انرژی و ناتوانی ترکمنستان در تنوع بخشیدن به مسیرهای صادراتی، اقتصاد این کشور با بحران شدیدی روبه‌رو شده است؛ به‌ویژه اگر بدانیم که بخشی از صادرات گاز ترکمنستان به چین بابت بازپرداخت وام‌های چین محاسبه می‌شود و فعلاً درآمدی نصیب عشق‌آباد نمی‌کند. ازسوی‌دیگر، مقایسه رفتار ایران و اتحادیه اروپا درمورد یک رویداد مشابه (قطع گاز) می‌تواند آموزنده باشد؛ زیرا روسیه هم در سال‌های 2006 و 2009 گاز را به اروپا قطع کرده بود. این اقدام روسیه موجب تغییر جهت اساسی در سیاست انرژی اتحادیه اروپا شد و تلاش‌های وسیعی برای کاهش وابستگی به گاز روسیه صورت گرفت. هرچند این تلاش‌ها در عمل نتوانست اهداف اتحادیه اروپا را برآورده کند. برای مثال: پروژه خط لوله گاز نابوکو به شکست انجامید؛ اما مسکو برای حفظ بازار اروپا ناچار شد خود به اجرای پروژه‌های دیگری برای صدور گاز به اروپا بپردازد؛ پروژه‌هایی همچون جریان گاز جنوبی و ترکیش استریم. درواقع، سیاست اتحادیه اروپا به‌گونه‌ای بود که بذر نگرانی را در دل مسکو کاشت و این کشور را برای حفظ بازار اروپایی خود به تکاپو واداشت. متأسفانه این مسئله درمورد سیاست کشورمان درست عکس آن بوده است و بیش‌ازآنکه ترکمنستان بابت این رفتار خود به‌عنوان شریکی غیرقابل اعتماد شناخته شود و نگران ازدست دادن مسیر ایران شود، بیش‌ازپیش به نتیجه‌بخش بودن این سیاست امیدوار شد؛ با وجودی‌که طبق برخی برآوردها ازجمله: گزارشات سالیانه شرکت نفت انگلیس (BP) ایران به‌لحاظ ذخایر گاز رتبه اول جهانی را داراست.  

نگاهی به آمار و ارقام ارائه شده در گزارش سال 2016 «بی‌پی» می‌تواند بخشی از مشکلات ایران در حوزه گاز را نشان دهد که در جدول زیر ارائه شده است.