اکراین، برگ برنده روسیه در سیاست جهانی


نیکنام ببری

اکراین، برگ برنده روسیه در سیاست جهانی



یکشنبه 24 اردیبهشت 1396

با گذشت حدود سه سال از آغاز تنش میان روسیه با شرکای غربی‌اش بر سر منازعه اکراین، نشانه ها و قراین از نبود افقی روشن در حل بحران اکراین و به‌تبع آن تنش‌زدایی در روابط قدرت‌های غربی با روسیه حکایت دارد. دراین‌بین آنچه که بیش‌ازهر‌چیر ذهن تحلیلگران را به خود مشغول داشته، چرایی تداوم بحران اکراین و مهم‌تر از آن کوتاه نیامدن روسیه در برابر هجمه‌های سنگین مالی و تحریمی بروکسل و واشینگتن است. طی سه سال اخیر هرگونه تلاش ازسوی قدرت‌های بزرگ غربی برای حل بحران به بن‌بست رسیده و کماکان شاهد درگیری‌های تن به تن نظامی در دو ایالت لوهانسک و دونتسک، میان نیروهای جدایی‌طلب با دولت مرکزی کیف هستیم. از دید کشورهای غربی، عدم پایبندی مسکو به توافقات مینسک و ارسال تجیهزات نظامی مهم‌ترین عامل آشوب در اکراین است. درهمین‌راستا رهبران بلندپایه غربی بارها روسیه را به تجاوزطلبی و نقض حاکمیت ملی اکراین متهم نموده‌اند. درمقابل، مردان سیاسی کرمیلن بحران اکراین را یک چالش داخلی دانسته و بر لزوم توجه به خواسته مناطق شرقی اکراین تاکید دارند. کشاکش قدرت‌های غربی و روسیه ازیک‌سو و تفاوت خواسته‌های گروه‌های درگیر در بحران اکراین، باعث بروز یک وضعیت تنش‌آلود غیرقابل مهار در این کشور شده است. در نتیجه این بحران بیش از ده‌هزار نفر کشته شده و حدود 25 هزار نفر دیگر نیز زخمی شدند. آمارها در زمینه پناهنده‌های داخلی بسیار تکان دهنده است. بنابه گزارش سازمان ملل بیش از دو میلیون شهروند اکراینی بی‌خانمان شده‌اند. حدود 1/3 میلیون نفر دیگر نیز نیازمند کمک های فوری بشردوستانه هستند. پیدایی این وضعیت، نگرانی‌ها را در رابطه با افزایش خشونت و ناامنی در شرق اروپا افزایش داده است. در‌این‌میان قدرت‌های غربی بیش از روسیه دل‌نگران آینده این بحران و تاثیرات سوء آن بر امنیت و ثبات اتحادیه اروپا هستند. دراین‌راستا سه قدرت مهم غربی پیشگام در تنبیه رفتار تهاجمی روسیه در اکراین شدند. این قدرت‌ها هماهنگ با واشینگتن روسیه را مشمول شدیدترین تحریم های اقتصادی و صنعتی قرار داده‌اند. درنتیجه این تحریم‌ها تولید ناخالص ملی این کشور که رقمی در حدود شصت‌میلیون روبل است، حدود یک الی دو درصد نزول داشته است. تجارت خارجی این کشور با اتحادیه اروپا و آمریکا افت بیش از ده درصدی را تجربه کرده است. این کشور هم‌اکنون از گروه هشت کشورهای اقتصادی موسوم به جی 8 کنار گذاشته شده است.

در این شرایط مقاومت روسیه در برابر چنین حجم بی‌سابقه‌ای از فشارهای اقتصادی و سیاسی، بیش‌ازهر‌چیز نشان از اهمیت ژئوپلیتیک اکراین در دورنمای سیاسی و اقتصادی روسیه دارد. ازاین‌رو باید به بررسی توأمان اهمیت اقتصادی، ژئوپلیتیک و سیاسی این کشور نزد مقامات کرملین پرداخت.

بی‌گمان در بین مجموع هفده کشور مستقل از اتحاد جماهیر شوروی اکراین ارزشمندترین بخش غیر روسی اتحاد جماهیر شوروی سابق بود. این کشور هم دارای منابع بسیار غنی و باارزش و هم زیربنای صنعتی بسیار پیشرفته است، به‌طوری که به‌عنوان دهمین تولیدکننده فولاد دنیا، چهارمین صادرکننده سلاح در دنیا و همچنین با داشتن پانزده راکتور هسته‌ای به‌عنوان قدرت مهم در صنعت و تکنولوژی جهانی مطرح است. اکراین علاوه‌بر برخورداری از صنایع سنگین از استعداد کشاورزی خاصی نیز برخوردار است. بنابر گزارش سازمان جهانی غذا در سراسر قاره اروپا، اکراین به‌دلیل موقعیت آب و هوایی و نوع خاکش دارای بیشترین بهره‌وری با کمترین مقدار سرمایه‌گذاری است و نزدیک به ۷۱ درصد خاک این کشور قابلیت کشاورزی دارد. با توجه به این اهمیت است که رهبران روسیه از دست دادن کیف را معادل با عدم دسترسی به دنیای باختری زمین و متعاقباً بر باد رفتن رویای تبدیل به قدرتی جهانی می‌دانند. زبیگنیو برژینسکی، مشاور امنیت ملی دولت کارتر، و از برجسته‌ترین تحلیلگران سیاست خارجی آمریکا ضمن گوشزد کردن اهمیت اکراین به دستگاه سیاست خارجی آمریکا، معتقد است: روسیه بدون اوکراین دیگر یک امپراتوری جهانی به حساب نمی‌آید و صرفاً یک امپراتوری آسیایی است. از مضمون اظهارات برژینسکی چنین بر می‌آید که اکراین همان نقشی را برای روسیه دارد که کالیفرنیا برای آمریکا دارد. با وجود تقسیم‌بندی جغرافیایی و تشکیل کشور مستقل اکراین، رهبران کرملین به‌هیچ‌وجه حاضر به کنار آمدن با یک اکراین تحت امر رهبران غرب گرا نیستند. از منظر آنها سرنوشت مسکو و کیف به یکدیگر گره خورده و این دو قدرت باید به صورت هماهنگ و منسجم در سیاست جهانی به ایفای نقش بپردازند. ازاین‌رو، اکراین شاهراه حیاتی روسیه است و ارزش رویارویی با جهان غرب را نیز دارد. به‌عبارتی از منظر هزینه و فایده هم به این ماجرا نگاه کنیم، متوجه ارزشمندی و سود سرشار اکراین برای روسیه می‌شویم.

آمارها گویای همه چیز است. اکراین با داشتن جمعیت  پنجاه میلیونی و اقتصاد 136 میلیاردی بازار مصرفی پر تقاضایی هم برای روسیه و هم اتحادیه اروپا است. گفتنی است که درحال‌حاضر حدود هشتاد درصد صادرات روسیه به اروپا از طریق خاک این کشور صورت می‌گیرد. دراین‌میان، آنچه که برای روسیه بیش از اروپایی‌ها اهمیت دارد، موقعیت استراتژیک این کشور و جایگاه راهبردی کیف در تعاملات کلان بین‌المللی مسکو است. هم‌اکنون روسیه دارای یک پایگاه دریایی در بندر سواستوپل در دریای سیاه است که ازنظر تأمین دسترسی نظامی روسیه بر اروپا دارای اهمیت حیاتی است. (1) ازاین‌رو ازدست‌رفتن اکراین و پیوستن این کشور به سازمان ناتو، مساوی با پایان ماجراجویی‌های منطقه‌ای روسیه در برابر بروکسل و واشینگتن است. روس‌ها با درنظر گرفتن ملاحظات منطقه‌ای و جهانی شان، حاضر به مماشات بر سر کریمه و اکراین نیستند. از دید سران روسیه پیوندهای عمیق تاریخی میان مردم کریمه با روسیه و مرز مشترک 1576 کیلومتری با اکراین قوی‌تر از آن چیزی است که این منطقه به‌راحتی جذب نهادهای مالی و نظامی کشورهای غربی شود. شبه جزیره کریمه که مساحتی در حدود بلژیک دارد از پتانسیل بالایی گردشگری و کشاورزی برخوردار است. این منطقه هم‌اکنون به‌عنوان تولیدکننده بزرگ مشروبات و تنباکو مطرح است. به‌لحاظ جمعیتی نیز حدود شصت درصد جمعیت ساکن در کریمه روس‌تبار هستند.(2) روس‌ها با درنظر گرفتن عقبه طولانی تاریخی و نژادی با منطقه کریمه و در مرحله بعدی مناطق شرق اکراین حاضر به تحمل هرگونه فشار و تهدید هستند. ازاین‌رو، بی‌دلیل نیست که لاورف، در اظهاراتی اعلام کرد که کریمه برای روسیه اهمیتی به اندازه جزایر مالویناس برای انگلیس و یا کانال پاناما برای آمریکا دارد و همان طور که این دو کشور تحت هیچ شرایطی حاضر به پذیرش قدرت بیرونی در منطقه مورد نظرشان نیستند، مسکو نیز حاضر به هر نوع واکنش ولو جنگ بر سر حفظ کریمه است.(3)

با مجموع این عوامل به‌نظر می‌رسد، کرمیلن تا زمانی که برگ تضمین نشده ای در اکراین در اختیار نداشته باشد، به قبول آتش بس نهایی تن نخواهد داد. از نگاه روسیه کشورهای غربی باید ضمن پذیرش الحاق کریمه نسبت به اجرای سیستم فدرالی در اکراین تعهد دهند. این خواسته درحالی ازسوی کرمیلن مطرح می‌شود که دولت مرکزی کیف فدرالی شدن را  خط قرمز خود دانسته و این امر را ناقض روح قانون اساسی اکراین که بر تمرکزگرایی و وحدت تاکید دارد؛ درنظر می‌گیرد.(4) ازاین‌رو  تفاوت نگاه کیف و کرملین ازیک‌طرف، عدم توجه قدرت‌های غربی به دغدغه‌های امنیتی و ژئوپلیتیک روسیه ازطرف‌دیگر، یک شرایط بی‌بازگشت را در حل بحران اکراین ایجاد کرده که تداوم آن چیزی جز ناامنی و خشونت بیشتر نخواهد بود.


منابع
1. http://www.eurodialogue.eu/Russia-battles-with-Europe-over-Ukraine
2. http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/europe/ukraine/10671066/What-is-the-Crimea-and-why-does-it-matter.html
3. Gardner, Hall (2014). “NATO, the EU, Ukraine, Russia and Crimea” the “Reset” that was never “Reset”.  http://www.natowatch .org/sites/default/files/ briefing_ paper _no_49_-_ukraine_russia_crimea.pdf
4. http://www.huffingtonpost.com/alexander-motyl/russia-ukraine-federalization_b_5727256.html