آمریکای لاتین؛ از حیاط خلوت آمریکا تا عرصه رقابت بین روسیه و اوکراین
نزدیک به ۱۴۰ روز از آغاز جنگ اوکراین (۲۴ فوریه/ پنجم اسفند) می‌گذرد و چنان که تقابل میان روسیه و غرب به صورت غافلگیرکننده در این کشور کلید خورد، روند پر نوسان پیشروی و عقب‌نشینی طرف‌های درگیر بدون چشم‌انداز روشنی از آتش‌بس ادامه دارد. صدور فرمان آغاز «عملیات ویژه نظامی» ولادیمیر پوتین رئیس‌جمهوری روسیه، مقاومت «ولودیمیر زلنسکی» رئیس‌جمهوری اوکراین به پشتوانه تسلیحات غرب، درخواست سوئد و فنلاند برای پیوستن به ناتو با وجود دولت‌های سوسیال دموکراتی که به طور تاریخی، روند بی‌طرفی را در پیش داشته‌اند، برخی از مهم‌ترین اتفاقات غیرمنتظره‌ای است که جهان پس از زیست عصر جنگ سرد به خود دیده است.
آمریکای لاتین بازیگر مرتبطی در سناریویی که تنش‌های ژئوپلیتیکی اصلی مرتبط با مناقشه روسیه و اوکراین رخ می‌دهد، نیست اما بدیهی است که مانند سایر نقاط جهان، این وضعیت جدید جهانی به ویژه به دلیل پیامدهای اقتصادی آن بر آمریکای لاتین و حوزه کارائیب تأثیر می‌گذارد. نکته حائز اهمیت اینکه «واژه‌ها» از روز نخست درگیری نظامی در اوکراین مهم بوده است. چنانکه ثانیه نخست جنگ با سخنرانی پوتین آغاز شد، فراتر از وقوع جنگ سخت در شکل متعارف آن در خاک اوکراین، جنگ لفظی رهبران در سراسر جهان ادامه دارد و لفاظی‌های مقام‌های آمریکای لاتین کیلومترها دورتر از اوکراین موید موضع‌گیری و حساسیت این منطقه در قبال تقابل مسکو- کی‌یف است.
نگاه آمریکای لاتین به تحولات اوکراین به دیده سود و زیان
«عدم مداخله»، «احترام به منشور سازمان ملل متحد»، «راهکار مسالمت‌آمیز»، «صلح و مذاکره»، «احترام به حق حاکمیت»، «موضع بی‌طرفانه» و «جنگ اقتصادی» کلیدواژه‌هایی است که موجزترین تحلیل از موضع آمریکای لاتین در قبال جنگ اوکراین را نشان می‌دهد. در تحلیل واکنش‌های مقام‌های آمریکای لاتین نسبت به منازعه اوکراین، دو دغدغه اصلی «پیامدهای اقتصادی» و «رد هرگونه مداخله و نقض حق حاکمیت» مشهود است که مورد اول بر اساس واکاوی بررسی شرایط فعلی منطقه و دیگری بر اساس تجربه تاریخی این منطقه قابل درک است.
آمریکای لاتین را شاید بتوان تنها منطقه‌ای دانست که طعم تلخ مداخله و استعمار را بهتر از هر نقطه دیگر جهان چشیده است. اصرار ورزیدن به مفهوم «تسخیر قاره آمریکا» به جای «کشف آمریکا»، پایه‌ای‌ترین گفتمانی است که ساکنین این منطقه در دفاع و صیانت از هویت خود در برابر هجوم استعمارگران غربی به آن تاکید دارند. چنان که رئیس‌جمهوری مکزیک گفت: مکزیک، نه مستعمره چین است، نه روسیه و نه ایالات متحده. مکزیک کشوری آزاد و مستقل است. این موضع مکزیک در قبال روسیه و حتی چین و ایالات متحده است. ما می‌خواهیم که استقلال کشورها رعایت شود.
در کمتر از ۲۴ ساعت گذشته، دو خبر از برزیل مرتبط با تحولات اوکراین منتشر شده است. «ژائیر بولسونارو رئیس‌جمهوری برزیل اعلام کرد این کشور در مراحل پایانی امضای توافقنامه با روسیه برای خرید گازوئیل ارزان از مسکو است و پوتین به بولسونارو وعده ارسال منظم کودهای کشاورزی به برزیل را داده است»، «ژائیر بولسونارو رئیس‌جمهوری راست افراطی برزیل اعلام کرد قصد دارد دوشنبه آینده با ولودیمیر زلنسکی همتای اوکراینی خود، تلفنی گفت‌گو کند». به نوشته خبرگزاری افه، از زمان شروع جنگ، بولسونارو از محکوم کردن حملات روسیه به خاک اوکراین اجتناب کرده و موضع «بی‌طرفانه» در قبال این درگیری را حفظ کرده است. وی همچنین نه تنها به تحریم‌های اقتصادی غرب علیه روسیه نپیوسته بلکه آن‌ها را مورد انتقاد قرار داده است. موضع روشن برزیل به عنوان اقتصاد نخست آمریکای لاتین که در جمع اعضای گروه اقتصادهای نوظهور «بریکس» در کنار چین و روسیه قرار دارد نیز موید آن است که نه تنها تلاش آمریکا برای منزوی کردن روسیه شکست خورده بلکه همکاری برازیلیا با مسکو را تقویت کرده است. در حالی که اتحادیه اروپا و آمریکا واردات هیدروکربن‌ها از روسیه را کاهش می‌دهند، دولت برزیل با محاسبه هزینه- فایده، توافق خرید گازوئیل «ارزان‌تر» از روسیه را «تقریبا بسته است».
دولت مکزیک نیز رویه مشابهی در پیش گرفته و «آندرس مانوئل لوپز اوبرادور» رئیس‌جمهوری این کشور بارها تاکید کرده است «برنامه‌ای برای تحریم روسیه و ارسال سلاح به اوکراین ندارد». اینکه اوبرادور در سال‌های اخیر روابط مطلوب خود با قدرت‌های جهان، از دونالد ترامپ و جو بایدن در آمریکا گرفته تا شی جین پینگ در چین و ولادیمیر پوتین در روسیه را حفظ کرده است، نشان می‌دهد درک روشنی از گذار جهان به سمت نظام احتمالا چندقطبی به عنوان مرجع در دستورکار دولت مکزیک قرار گرفته است. «ما برای رئیس‌جمهوری چین، رئیس‌جمهوری روسیه، بایدن در ایالات متحده احترام قائل هستیم و من تکرار می‌کنم که مکزیک به همه مردم و همه دولت‌ها احترام می‌گذارد» (اظهارنظرهای اوبرادور/ ۳۰ مارس).
«سانتیاگو کافیِرو» وزیر امور خارجه آرژانتین نیز در مصاحبه با خبرگزاری رسمی این کشور، «تِلام» با تاکید بر اینکه پیشنهاد آرژانتین، «بازگشت به گفت‌وگو و آرام کردن اوضاع است»، گفت اعمال تحریم‌ها برای «تحمیل صلح، گفت‌وگو و مذاکرات دیپلماتیک، مثمرثمر نیست». وی همچنین یادآور شد «آرژانتین چارچوب نظارتی برای ایجاد تحریم‌های یکجانبه ندارد» و در واقع «قانونی دارد که از آن جلوگیری می کند».
«کمیسیون اقتصادی آمریکای لاتین و کارائیب» (سپال) اخیرا هشدار داد پیامدهای اقتصادی جنگ اوکراین، به ویژه افزایش قیمت انرژی و مواد غذایی، فقر در آمریکای لاتین را به ۳۳.۷ درصد و فقر شدید را به ۱۴.۹ درصد در سال جاری میلادی خواهد رساند که نسبت به ۲۰۲۱، به ترتیب رشد ۱.۶ درصدی و ۱.۱ درصدی را نشان می‌دهد. طبق پیش‌بینی سپال، پس از رشد اقتصادی ۶.۳ درصدی که در سال ۲۰۲۱ ثبت شد، تولید ناخالص داخلی منطقه به رشد متوسط سالانه ۱.۸ درصد در سال ۲۰۲۲ خواهد رسید. «برنامه جهانی غذا» پیش‌بینی کرده است، تنش جهانی بر سر دسترسی به غلات همچون گندم و ذرت در نتیجه جنگ اوکراین، به دلیل وجود پاره‌ای عوامل در آمریکای لاتین همچون نابرابری‌ها، عوامل اقلیمی، چالش‌های سیاسی و اجتماعی، این منطقه را با خطر بحران حاد ناامنی غذایی مواجه خواهد کرد.
به گفته دفتر منطقه ای فائو برای آمریکای لاتین و کارائیب، با «جنگ اوکراین، قیمت نهاده های کلیدی برای تولید غذا، مانند سوخت و کود، در حال افزایش است». به عنوان نمونه، آرژانتین و برزیل به شدت به کودهای ارزان قیمت روسیه و بلاروس متکی هستند. علاوه بر این، هزینه بالاتر و در دسترس بودن کمتر مواد غذایی، تأثیر منفی بر چندین کشور واردکننده در منطقه، مانند کشورهای حوزه کارائیب دارد. کارشناسان صندوق بین‌المللی پول نیز اخیرا هشدار دادند آمریکای لاتین اگر چه به دلیل وسعت بازارهایش یکی از رقابتی‌ترین مناطق جهان محسوب می شود، اما این منطقه به دلیل درگیری بین روسیه و اوکراین با فشارهای تورمی بالایی مواجه است که باعث ایجاد مجموعه‌ای از پیامدهای سیاسی، اقتصادی و اجتماعی در سراسر جهان شده است. «دپارتمان آمریکای صندوق بین المللی پول» هشدار داد پنج اقتصاد بزرگ منطقه یعنی مکزیک، برزیل، شیلی، کلمبیا و پرو بالاترین سطح تورم را در ۱۵ سال گذشته ثبت کرده‌اند. مکزیک در ماه مارس به نرخ تورم سالانه ۷.۴۵ درصد رسید که بالاترین سطح از سال ۲۰۰۱ میلادی است. طبق آمار رسمی، نرخ فقر در این کشور آمریکای شمالی به ۳۷ درصد از جمعیت آن می‌رسد.
ژئوپلیتیک آمریکای لاتین؛ وسوسه روسیه و اوکراین برای یارگیری
تارنمای شبکه تلویزیونی تله‌سور در گزارشی با اشاره به تلاش‌های مسکو برای نفوذ در آمریکای لاتین نوشت: مسکو از راه‌های مختلف به این منطقه نزدیک شده است؛ در طول شیوع ویروس کرونا و زمانی که کشورهای ثروتمند، واکسن‌ها را به انحصار خود درآوردند، واکسن اسپوتنیک روسیه نخستین واکسنی بود که به آرژانتین، بولیوی، نیکاراگوئه، ونزوئلا و پاراگوئه رسید. در بُعد ژئوپلیتیکی نیز پوتین سال‌هاست که در حمایت سیاسی و دیپلماتیک از دولت‌های تحریم‌شده منطقه توسط واشنگتن مانند ونزوئلا، کوبا و نیکاراگوئه گام برداشته است.
کمتر از دو ماه از آغاز جنگ اوکراین گذشته بود که «الکساندر سچتینین»، مدیر بخش آمریکای لاتین وزارت خارجه روسیه با تاکید بر اینکه شرکای روسیه در آمریکای لاتین به سیاست تحریم‌های غرب نپیوسته‌اند، گفت: روسیه آماده گسترش همکاری با کشورهای آمریکای لاتین در مواجهه با خروج شرکت‌های اروپایی و آمریکایی از خاک خود است.
به این ترتیب، گستره پهناور آمریکای لاتین با در نظر گرفتن اهمیت ژئوپلیتیکی و ظرفیت‌های بی‌شمار اقتصادی و تجاری در حالی به یکی از مناطق هدف توسعه قلمرو نفوذ روسیه تبدیل شده است که اوکراین نیز از پای ننشسته و جلب حمایت حداکثری کشورهای منطقه از طرف اوکراین نیز مشهود بوده است.
کمتر از دو هفته پس از گفت‌وگوی زلنسکی با روسای جمهوری اکوادور و گواتمالا، خبرها از گفت‌وگوی رئیس دولت اوکراین با روسای جمهوری آرژانتین و شیلی منتشر شد. در تازه‌ترین مورد، رئیس‌جمهوری برزیل از گفت‌وگوی تلفنی با زلنسکی در دوشنبه آینده خبر داده است. زلنسکی پس از مکالمه با رهبران آرژانتین و شیلی در صفحه اجتماعی‌اش نوشت: من به برقراری روابط با آمریکای لاتین که یک منطقه مهم است ادامه می‌دهم.
رئیس‌جمهوری آرژانتین که ریاست کنونی «جامعه کشورهای آمریکای لاتین و کشورهای عضو کارائیب» را برعهده دارد در این مکالمه به زلنسکی گفت: آمریکای لاتین قاره صلح است و استفاده از زور را رد کرده و به دنبال مذاکره برای حل درگیری‌ها است.
آمریکای لاتین می‌تواند به یکی از ارکان نظم نوین جهانی تبدیل شود؟
برآیند اظهارنظرها، واکنش‌ها و اقدامات آمریکای لاتین در قبال جنگ اوکراین نشان می‌دهد که این منطقه با در پیش گرفتن موضعی صلح‌طلبانه در تلاش است تا با تاکید مداوم بر ضرورت دستیابی به توافق و راهکاری مسالمت‌آمیز، گام به گام با تحولات اوکراین پیش رفته و منطبق با ظرفیت‌ها و چالش‌های موجود، زمینه برای کمترین آسیب و بیشترین منفعت را فراهم کند. اینطور به نظر می‌رسد که آمریکای لاتین که به «حیاط خلوت» آمریکا شهره بود، روز به روز بیشتر از عمل به فرامین و اقدام در چارچوب مطالبات آمریکا دور شده و در مقابل، اروپا وادار شده تا به ورطه جدی جنگ کشیده شود. در نگاهی واقع‌بینانه، آمریکای لاتین قطعا به دنبال رویارویی با آمریکا نیست اما به نظر می‌رسد که سرشاخ شدن با روسیه منطبق با سیاست‌های آمریکا و اروپا نیز از دستور کار دولت‌های منطقه خارج شده است.
«ویکتور کورونلی» سفیر روسیه در مکزیک به تازگی گفت به رغم تلاش آمریکا برای دیکته کردن سیاست‌های خود مطابق دکترین مونرو، آمریکای لاتین می‌تواند به یکی از ستون‌های نظم نوین جهانی تبدیل شود. وی تصریح کرد: آمریکای لاتین این فرصت را دارد که خود را به عنوان یکی از ارکان نظم جهانی آینده و قدرتی که صدای آن در عرصه بین‌المللی شنیده می‌شود، تثبیت کند.
آمریکا اگر چه اعمال دکترین مونرو و تز سنتی جنگ سرد علیه آمریکای لاتین را در سر می‌پروراند اما موضع‌گیری‌های اخیر رهبران آمریکای لاتین در مناسبات مستقل با هر کشوری که باری از دوش توسعه‌نیافتگی این منطقه سبک‌تر کند، سوار شدن دولت‌ها بر موج چندقطبی شدن و انقضای هژمونی را نشان می‌دهد.
تارنمای اسپانیایی بی‌بی‌سی در گزارشی نوشت: بسیاری همچنان اصرار دارند آمریکای لاتین را «حیاط خلوت» آمریکا بخوانند اما حقیقت این است که مواضع این کشورها در برابر تهاجم روسیه به اوکراین نشان می‌دهد که واشنگتن از اعمال هژمونی مطلق در قبال این منطقه فاصله دارد.
نظر شما