نظم امنیتی منطقه‌ای در غرب آسیا
(جلد دوم)
ادراکات، نگرانی‌ها و ملاحظات امنیتی عمده کشورها در منطقه غرب آسیا چنان در هم تنیده و به هم پیوسته است که عملاً نمی‌توان امنیت ملی آنان را کاملاً مجزا و مستقل از هم تصور و تلقی کرد. به گونه‌ای که امنیت ملی کشورهای این منطقه در چهارچوب امنیت منطقه‌ای تعریف و تأمین می‌شود. از این‌رو، نظم امنیتی حاکم بر این منطقه یکی از مقومات و ملزومات امنیت ملی کشورهای تشکیل‌دهنده آن به شمار می‌رود. چیستی و چگونگی نظم امنیتی منطقه‌ای به ویژه یکی از اولویت‌‌ها و ارجحیت‌های امنیت ملی قدرت‌های منطقه‌ای و قدرت‌های بزرگ نقش‌آفرین در آن است.
نظم امنیتی منطقه‌ای در غرب آسیا، به هر معنا و مفهومی که تعریف و تلقی گردد، در حال تحول و دگرگونی شکلی و ماهوی است. چون، از یکسو، پس از 11 سپتامبر 2001 و بیداری اسلامی، منطقه در سطح درونی در پنج بُعد ساختاری، کارگزاری، هنجاری، الگوهای تعامل و ماهیت تهدیدات، دستخوش تغییر و تحول شده است. به لحاظ ساختاری، سطح و توزیع قدرت در بین واحدها متحول و دگرگون شده است. به گونه‌ای که تعادل و توازن قوای پیشین به هم خورده و موازنه قوای دیگری در حال شکل‌گیری است. از منظر کارگزاری نیز، بازیگران نقش‌آفرین منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای در دو سطح دولتی و غیردولتی تغییر و تحول یافته‌اند. ظهور گروه‌های تروریستی و دولت‌های ضعیف در این میان مشهودتر است. در پی تغییر و تحول هنجارها و قواعد رفتاری حاکم بر منطقه، ساختار غیرمادی و انگاره‌ای آن نیز متحول شده است. برآیند این تحولات سه‌گانه، تغییر الگوهای تعامل در سطح منطقه بوده است. به گونه‌ای که دو الگوی تعامل متعارض ستیزش و همکاری در دو اردوگاه رقیب در غرب آسیا شکل گرفته است. سرانجام، تهدیدات امنیتی در درون منطقه غرب آسیا نیز دستخوش تغییر و تحول ماهوی و شکلی شده است. تهدیدات ناشی از تروریسم تکفیری در رأس این تهدیدات تحول‌یافته قرار دارد.
در سطح برون منطقه‌ای، دگرگونی در نظام بین‌الملل، نقش‌آفرینی بازیگران فرامنطقه‌ای، ماهیت و کارکرد منطقه‌گرایی و ماهیت و شکل تهدیدات فرامنطقه‌ای، نظم امنیتی در غرب آسیا را متحول ساخته است. ساختار دوقطبی نظام بین‌الملل پس از فروپاشی شوروی و سپس 11 سپتامبر 2001 تغییر کرده است. اگرچه در مورد ساختار جایگزین اختلاف‌نظر وجود دارد، ولی هیچ تردیدی نیست که نظام بین‌الملل مستقر دیگر ساختار دوقطبی ندارد. با توجه به تعامل و کنش و واکنش نظام‌های منطقه‌ای و نظام بین‌الملل، تغییر ساختار نظام بین‌الملل مستقیماً بر ماهیت و شکل نظام و نظم امنیتی منطقه‌ای در غرب آسیا تأثیر می‌گذارد. همچنین، تغییرات ساختار هنجاری لیبرال نظام بین‌الملل بی‌واسطه و با واسطه نظم امنیتی در غرب آسیا را متأثر ساخته است. به‌ویژه تأثیر تعارض هنجارها و ارزش‌های لیبرال با ارزش‌ها و هنجارهای اسلام سیاسی، چشمگیرتر بوده است.
بازیگران فرامنطقه‌ای، به عنوان متغیرهای مداخله‌گر در نظام منطقه‌ای غرب آسیا، نیز دستخوش تغییر و تحول شده‌اند. از یکسو، آمریکا پس از یک دوره مداخله نظامی مستقیم و اشغال سرزمینی در منطقه، درصدد بازتعریف نقش و حضور خود برآمده است. از سوی دیگر، روسیه و چین، به عنوان قدرت‌های بزرگِ رقیب آمریکا، در تلاشند تا حضور پررنگ‌تر و تأثیرگذارتری در منطقه ایفا کنند. این حضور، به ویژه پس از توافق هسته‌ای برجام بین ایران و گروه 1+5 و بحران سوریه مشهودتر و ملموس‌تر است. زیرا، در پرتو مناسبات قدرت‌های بزرگ، نقش منطقه غرب آسیا در معادلات قدرت جهانی برای دو کشور روسیه و چین افزایش یافته است. اروپا، چه در قالب اتحادیه اروپا و چه کشورهای مستقل اروپایی مانند انگلستان و فرانسه نیز در حال بازتعریف و بازسازی نقش سنتی خود در غرب آسیا هستند.
ظهور منطقه‌گرایی نوین و ارتقاء نقش و کارکرد مناطق در امنیت بین‌المللی، تحول دیگری است که نظم امنیتی در غرب آسیا را متأثر ساخته است. در منطقه‌گرایی نوین، اول، روند همگرایی از پایین به بالاست. به گونه‌ای که نقش بازیگران غیردولتی در شکل‌گیری آن بیشتر از گذشته است. دوم، برخلاف منطقه‌گرایی قدیم، نقش مناطق و قدرت‌های منطقه‌ای در تعیین و تأمین امنیت بین‌المللی در منطقه‌گرایی نوین به‌طور قابل ملاحظه‌ای افزایش یافته است. سوم، منطقه‌گرایی نوین صرفاً برحسب همگرایی و همکاری نظامی تعریف نمی‌شود، بلکه منطقه‌گرایی اقتصادی، سیاسی و فرهنگی نیز ارزش و اهمیت یافته است. این تحول، به ویژه متضمن برجسته شدن ابعاد غیرنظامی در الگوی نظم امنیتی منطقه‌ای است.
سرانجام، تغییر شکلی و ماهویِ تهدیدات برون منطقه‌ای نسبت به منطقه غرب آسیا، نظم امنیتی مستقر در آن را متحول می‌سازد. مداخله نظامی و غیرنظامی قدرت‌های فرامنطقه‌ای، به ویژه آمریکا، و رقابت‌های قدرت‌های بزرگ در سطح بین‌المللی و منطقه‌ای، باعث شکل‌گیری تهدیدات برونزاد در غرب آسیا شده است. ظهور این تهدیدات برون منطقه‌ای چنان با تهدیدات درون منطقه‌ای پیوند خورده است که نظم امنیتی در غرب آسیا را عمیقاً دگرگون ساخته است.
افزون بر این، تنوع و تعارض رفتار و رویکرد بازیگران منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای تعیین‌کننده در غرب آسیا نسبت به نظم امنیتی منطقه‌ای نیز عامل تحول‌آفرین دیگر است. از یکسو، بعضی از بازیگران منطقه‌ای مانند عربستان از وضع و نظم موجود ناراضی هستند و در تلاشند تا نظم مطلوب خود را مستقر سازند. از سوی دیگر، برخی از قدرت‌های منطقه‌ای، مانند جمهوری اسلامی ایران، با هدف مدیریت منازعات، درصدد حفظ و سپس اصلاح وضع موجود و برقراری نظم امنیتی پایدار هستند. به نظر این دسته از بازیگران، حفظ ثبات و امنیت منطقه‌ای اولویت و ارجحیت دارد. همچنین، برخی از بازیگران منطقه‌ای رویکرد یکجانبه به نظم امنیتی منطقه‌ای دارند در حالی‌که گروه دیگر رهیافت چندجانبه‌گرایی را مناسب می‌دانند. سرانجام، نگاه و برآورد کوتاه‌مدت برخی از بازیگران منطقه‌ای در تقابل با نگاه راهبردی و بلندمدت بعضی دیگر از قدرت‌های منطقه‌ای به نظم امنیتی در غرب آسیا قرار دارد.
مجموع این تغییر و تحولات باعث شده است تا نظم امنیتی منطقه‌ای در غرب آسیا در دستور کار و اولویت کشورهای منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای قرار گیرد. جمهوری اسلامی ایران نیز به عنوان یکی از مهم‌ترین و تأثیرگذارترین قدرت‌های منطقه‌ای باید درک درست و دقیقی از نظم امنیتی در حال شکل‌گیری در غرب آسیا داشته باشد. چون حفظ جایگاه منطقه‌ای و امنیت ملی ایران در گرو شناخت و شکل‌دهی به نظم امنیتی پایدار در منطقه است.
شکل‌گیری و استقرار نظم امنیتی باثبات و پایدار در منطقه غرب آسیا مستلزم درک و رعایت چند اصل از سوی همه بازیگران تأثیرگذار در آن است. اول، نظم امنیتی منطقه‌ای باثبات و پایدار مستلزم همه‌جانبه‌نگری و تعریف و تلقی جامع از تهدیدات و امنیت است. به گونه‌ای که باید همه ابعاد امنیت و همه انواع تهدیدات مورد توجه قرار گرفته و برای آن برنامه‌ریزی کرد. دوم، امنیت منطقه‌ای پایدار در غرب آسیا نیازمند جهت‌گیری چندجانبه است. چون به گواه تاریخ، رویکردها و سازوکارهای یکجانبه قادر به تأمین و تضمین امنیت منطقه‌ای نبوده و نخواهد بود. این واقعیت بیانگر آن است که قدرت‌های منطقه‌ای باید با هم‌افزایی و همکاری در جهت برقراری نظم امنیتی مشارکتی در غرب آسیا تلاش کنند. سوم، نظم امنیتی منطقه‌ای پایدار، نیازمند طراحی و برنامه‌ریزی بلندمدت و راهبردی است. به گونه‌ای که کشورها برای استقرار نظم امنیتی باثبات باید براساس منافع بلندمدت ملی و منطقه‌ای با اتخاذ سیاست‌های کنش‌مند، و نه واکنشی نسبت به تهدیدات کوتاه‌مدت، به معماری نظم امنیتی منطقه‌ای بپردازند. معمای نظم امنیتی منطقه‌ای نیز مستلزم هم‌اندیشی و هم‌افزایی معماران آن در سطح منطقه‌ای است. چهارم، نظم امنیتی برونزاد الگوی به‌ویژه از نوع هژمونیک آن تأمین‌کننده امنیت منطقه‌ای و امنیت ملی کشورهای غرب آسیا نمی‌باشد.
بحث و بررسی دقیق و علمی این موضوعات می‌تواند به شکل‌گیری و استقرار نظم امنیتی پایدار در منطقه غرب آسیا کمک شایانی کند. یکی از قالب‌های پژوهشی مناسب برای تأمین این هدف نیز برگزاری همایش علمی با حضور صاحب‌نظران و اندیشمندان از کشورهای مختلف است. از این‌رو، همایش نظم امنیت منطقه‌ای در غرب آسیا به عنوان نخستین همایش در قالب کنفرانس امنیتی تهران برنامه‌ریزی شد تا به این مهم جامه عمل بپوشاند. مهم‌ترین اهداف، محورها و موضوعات این همایش در ادامه به اختصار بیان شده است.
اهداف
1. شناخت منطقه و ارائه تحلیل دقیق از آن: شناسایی مؤلفه‌ها، متغیرها و پویایی‌های جدید تأثیرگذار در نظم جدید در سطوح ملی، منطقه‌ای و جهانی، و فرارفتن از تحلیل‌های سطحی موجود و رسیدن به یک تحلیل دقیق، علمی و آینده‌نگرانه از منطقه؛
2. تولید و تقویت ادبیات فکر و ایده: پرداختن به مسائل و موضوعاتی که جای آنها در ادبیات بحث خالی است و تقویت ادبیات موجود در برابر مسائل و موضوعاتی که به‌دلیل سرعت سیر تحولات، ادبیات آنها نیازمند تقویت و بازنگری است؛
3. مشارکت در تصمیم‌سازی: پیدا کردن تحلیل دقیق و سپس اجماعی‌سازی این تحلیل و فهم از منطقه؛
4. موجه‌سازی- اجماع‌سازی: شکل‌گیری اجماع نخبگان و موجه‌سازی سیاست ایران برای منطقه و جهان و اقناع‌سازی منطقه‌ای و جهانی؛
5. آینده‌پژوهی نظم امنیتی خاورمیانه: شناخت پویایی‌های آتی منطقه‌ای و طرح سناریوهای مرتبط.
محورها و موضوعات
1. مبانی نظری و مفهومی
ـ رویکردهای نظری به نظم و امنیت در غرب آسیا؛
ـ رویکردهای فرانظری به نظم و امنیت در غرب آسیا؛
ـ روش‌شناسی مطالعات امنیت و نظم در غرب آسیا؛
ـ تحول تاریخی مفهوم امنیت در غرب آسیا؛
ـ مبانی تغییر؛
- مبانی مفهومی و نظری غرب آسیا.
2. ماهیت نظم منطقه‌ای نوظهور
ـ ویژگی‌ها و مختصات نظم نوظهور؛
ـ الگوهای نظم امنیتی در غرب آسیا (امنیت دسته‌جمعی، موازنه قدرت، کنسرت، هژمونی، همگرایی و ...)
ـ پیشران‌ها و روندهای راهبردی و نوظهور منطقه‌ای؛
ـ ویژگی‌ها و مختصات بی‌نظمی کنونی، مناقشات قدیمی، و اتحادهای جدید؛
ـ پسابرجام و چشم‌انداز منطقه‌ای جمهوری اسلامی ایران.
3. قدرت‌های فرامنطقه‌ای و نظم منطقه‌ای
ـ آمریکا و منطقه (میراث اوباما و دولت بعدی آمریکا، آمریکا و خلیج فارس، آمریکا و داعش، چالش‌ها و تضادهای سیاست خاورمیانه‌ای آمریکا و ...)؛
ـ اروپا و منطقه (اتحادیه اروپا، فرانسه، بریتانیا، آلمان، اسپانیا، ایتالیا و یونان)؛
ـ روسیه و منطقه (روسیه و ترکیه، روسیه و سوریه، روسیه و ایران، روسیه و شورای همکاری خلیج فارس، روسیه و کردها و ...)؛
ـ چین و منطقه (راه ابریشم جدید، چین و ایران، چین و شورای همکاری، چین و سوریه، چین و مصر و ...)؛
ـ هند و منطقه؛
ـ الگوهای رقابت و همکاری قدرت‌های بزرگ در منطقه.
4. قدرت‌های منطقه‌ای و نظم منطقه‌ای
ـ ترکیه و منطقه؛
ـ عربستان و منطقه (یا شورای همکاری خلیج فارس و منطقه)؛
ـ رژیم صهیونیستی و منطقه؛
ـ مصر و منطقه؛
ـ الگوهای رقابت و همکاری قدرت‌های منطقه‌ای.
5. چالش‌ها و فرصت‌های منطقه‌ای
ـ چالش‌های امنیتی سخت؛
ـ چالش‌های اجتماعی ـ سیاسی؛
- چالش دولت ملی در غرب آسیا؛
ـ چالش‌های ژئوپلیتیکی؛
ـ چالش‌های زیست‌محیطی؛
ـ چالش‌های ایجاد ثبات منطقه‌ای؛
ـ رقابت قدرت‌های فرامنطقه‌ای و منطقه‌ای.
6. مسائل نوظهور و نظم امنیتی غرب آسیا
ـ افراط‌گری مذهبی و تروریسم (داعش، الگوهای جدید جهاد سلفی، دایاسپورا و جنبش‌های جهادی، القاعده در برابر داعش و غیره)؛
ـ بیداری اسلامی (دستاوردها و شکست‌ها، نقش و مسئولیت‌های بازیگران منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای، نقش و مسئولیت‌های بازیگران محلی)؛
ـ بازیگران فروملی؛
ـ دولت‌های ورشکسته (سوریه، یمن، و عراق)؛
ـ مسئله کردی؛
ـ خلع سلاح هسته‌ای؛
ـ امنیت انسانی؛
- روندهای نظامی در غرب آسیا.
7. اقتصاد سیاسی بین‌الملل و نظم نوظهور منطقه‌ای
ـ پیامدهای اقتصادی ـ سیاسی منطقه‌ای نظم نوظهور؛
ـ پیامدهای اقتصادی ـ سیاسی فرامنطقه‌ای نظم نوظهور؛
ـ انرژی و نظم منطقه‌ای خاورمیانه؛
ـ پسابرجام و اقتصاد منطقه‌ای.
8. آینده نظم منطقه‌ای غرب آسیا
ـ غرب آسیا در قرن 21: معماری منطقه‌ای درحال ظهور؛
ـ غرب آسیا: سناریوهای احتمالی؛
ـ امنیت جامع در غرب آسیا در حال ظهور؛
ـ زمینه‌های آتی همکاری (اقتصادی، زیست محیطی، اجتماعی، فرهنگی، و آموزشی)؛
ـ مناقشات آتی (مناقشات بر سر آب، منابع انرژی، مناقشات فرامرزی قومی ـ فرهنگی، مناقشه رژیم صهیونیستی با فلسطین، و مناقشات ارضی)؛
ـ درک‌های امنیتی و همکاری در غرب آسیا.
9. جمهوری اسلامی ایران و نظم نوظهور منطقه‌ای
ـ روابط ایران و قدرت‌های بزرگ و نظم منطقه‌ای؛
ـ روابط ایران و قدرت‌های منطقه‌ای و نظم منطقه‌ای؛
ـ راهبرد ایران در قبال نظم منطقه‌ای؛
ـ نظم مطلوب منطقه‌ای ایران؛
ـ ایران و کشورهای همسایه؛
ـ قدرت منطقه‌ای ایران: چالش‌ها و فرصت‌ها.
10. معماری نظم امنیتی غرب آسیا
دکتر سیدجلال دهقانی فیروزآبادی
ریاست موسسه مطالعات و تحقیقات بین‌المللی ابرار معاصر تهران
نظر شما