واکاوی طرح آمریکا برای ایجاد منطقه امن در شمال سوریه
مقدمه
دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا، در 13 ژانویه 2019، بعد از تماس تلفنی با رجب طیب اردوغان، در توئیتی از ضرورت تشکیل منطقهای امن در نوار شمالی شرق فرات خبر داد. براساس مطالب ضدونقیض منتشرشده، عرض این منطقه حدود 32 کیلومتر و طول آن 460 کیلومتر است. اگر منطقه امن پیشنهادی ترامپ عملیاتی شود، سرتاسر نوار شمالی سوریه، خارج از کنترل نظام این کشور خواهد بود و ازسوی‌دیگر، عرصه برای تداوم حضور آمریکا به شیوه‌های مختلف در بحران سوریه نیز تنگ خواهد شد.
منطقه امن در سوریه یکی از مباحث قدیمی بحران سوریه است که تقریباً از ابتدای بحران سوریه ازسوی دولت‌های ترکیه، عربستان سعودی، فرانسه و برخی از مقامات جمهوری‌خواه آمریکا همچون سناتور مک‌کین به بهانه حمایت از آوارگان و مردم غیرنظامی مطرح شده، ولی درواقع هدف اکثر مطرح‌کنندگان این طرح تضعیف نظام سوریه بوده است. دستگاه سیاست خارجی اوباما به دلایل مختلف از این امر سر باز می‌زد. از دلایل این امر می‌توان به ناکارآمدی منطقه امن و نیز ایجاد فضا برای گسترش اقدامات گروه‌های تکفیری همچون گروه داعش و فتح الشام اشاره کرد؛ اما علت اصلی موافقت نکردنِ دولت اوباما با منطقه امن، واقعیت‌های سیاسی و میدانی بود که ایالات متحده آمریکا با توجه به آن در اجرای این سیاست تردیدهای جدی داشت.
به‌نظر می‌رسد اهداف اعلامی آمریکا از ایجاد منطقه امن با همکاری متحدانش برای حفاظت از پناه‌جویان و آوارگان و نیروهای کرد، پوششی برای اهداف اصلی این کشور در بحران سوریه باشد که مهم‌ترین آنها عبارت‌اند از:
1. مقامات آمریکایی به‌خوبی می‌دانند که با خروج نیروهای آمریکایی از شرق فرات، نظام سوریه و روسیه خلأ قدرت را در این منطقه پر خواهند کرد؛ درنتیجه، برای جلوگیری از این امر سعی دارند با بهانه‌های مختلف همچون منطقه امن، حضور خود را در معادلات بحران سوریه با حداقل نیرو و هزینه حفظ کنند.
2. آمریکا قصد دارد با برقراری رژیمی همچون منطقه امن، متحد استراتژیکش یعنی ترکیه را در بحران سوریه تقویت کند تا به این وسیله مانع از تسلط روس‌ها در این منطقه شود.
3. مطرح شدن منطقه امن، فضایی را برای تداوم بقای گروه‌های کرد و عرب نزدیک به آمریکا در این مناطق مهیا می‌کند. دراین‌صورت، آمریکا تا زمانی که منافع آن در این منطقه تأمین نشود می‌تواند به‌وسیله این گروه‌ها همچنان بحران سوریه را پویا نگه دارد.
4. به‌دلیل مخالفت اکثر بازیگران فعال در عرصه بحران سوریه با ایجاد منطقه امن، مطرح کردن چنین مباحثی زمینه را برای باقی ماندن آمریکا در فضای سیاسی بحران سوریه فراهم می‌کند و این کشور می‌تواند همچنان نقش بازیگر فعالی را در مذاکرات و روندهای حاکم بر حل بحران سوریه داشته باشد.
5. دونالد ترامپ در جریان رقابت‌های انتخاباتی وعده‌های مختلفی می‌داد؛ برای مثال، درمورد سوریه ایجاد منطقه امن را وعده داده بود و ترامپ تاکنون نشان داده است که سعی دارد وعده‌های خود را هرچند به‌صورت اعلامی اجرا کند.
طرح آمریکایی منطقه امن و بازیگران بحران سوریه
با توجه به مطرح شدن منطقه امن در شرق فرات، هریک از بازیگران فعال در عرصه بحران سوریه مواضع و اهدافی را درقبال این موضوع دنبال می‌کنند که می‌توان آنها را این‌گونه بیان کرد:
1. نظام سوریه: با توجه به اینکه طرح ایجاد منطقه امن در شمال سوریه، مانع جدی‌ای بر سر راه اهداف نظام سوریه در اعاده حاکمیت بر کل سرزمین سوریه و همچنین مبارزه با تروریسم است به‌نظر می‌رسد این نظام با این طرح و طرح‌های اینچنینی مخالف باشد.
2. کردهای سوریه: براساس اعلام رسانه‌ها، برخی از رهبران کردهای سوریه مخالفت خود را با ایجاد منطقه امن اعلام کرده‌اند که به‌نظر می‌رسد کردهای سوریه ایجاد منطقه امن را در راستای اهداف ترکیه می‌دانند که طرحی برای تضعیف بیش‌ازپیش کردها در شمال سوریه است. گویا کردها بعد از اعلام خروج نیروهای آمریکایی از سوریه، اعتماد خود را به آمریکا ازدست داده‌اند و این طرح و طرح‌های اینچنینی که حتی ظاهر حمایت از کردها را داشته باشد نمی‌تواند اعتمادشان را جلب کند.
3. عرب‌های ساکن در شرق فرات: موضع‌گیری عرب‌های ساکن در شرق فرات درمورد ایجاد منطقه امن، بستگی به موضع‌گیری‌های سران قبایل و عشایر آنها دارد که برخی همسو با ترکیه و برخی همسو نظام سوریه هستند؛ اما به‌نظر می‌رسد اکثر عرب‌های ساکن در شرق فرات با ایجاد منطقه امن تحت‌نظر آمریکا مخالف‌اند؛ زیرا ایشان خود را قربانی طرح‌های آمریکایی همچون تسلط کردها بر عرب‌ها و همچنین تداوم‌بخشی به بحران در این مناطق می‌دانند.
4. روسیه: اگرچه روسیه به‌طور رسمی با طرح ایجاد منطقه امن مخالفت نکرده، با توجه به راهبردهایش در بحران سوریه، همچون اعاده حاکمیت نظام سوریه بر کل این کشور و همچنین کم کردن نقش آمریکا در عرصه این بحران به‌نظر می‌رسد با این طرح مخالف باشد؛ ولی به‌دلیل اینکه ترکیه نیز در این روند دارای منافع است و این کشور مبنای سیاست کنونی خود را بر همکاری با ترکیه قرار داده است سعی دارد ازطریق دیپلماسی این موضوع را مدیریت نماید، همان‌طور که پوتین و اردوغان در مذاکرات اخیرشان در مسکو در 23 ژانویه 2019 سعی کردند راه‌حلی در این باب بیابند.
5. ترکیه: ترکیه همواره از ایجاد منطقه امن با مدیریت خود حمایت کرده، ولی به‌دلیل مشخص نبودن ابعاد منطقه امن مطرح‌شده ازسوی آمریکا، درمورد آن تردیدهایی دارد. دراین‌راستا، خواهان مذاکرات بیشتر با آمریکا درخصوص این طرح است. به‌نظر می‌رسد آمریکایی‌ها درصدد انتقال این پیام به ترک‌ها هستند که آمریکا درپی رفع نگرانی امنیتی ترکیه از ناحیه کردهای سوریه و مشخصاً حزب اتحاد دموکراتیک کردستان سوریه (پ‌ی‌د) است که ارتباطاتی ایدئولوژیک و نظامی با حزب کارگران کردستان ترکیه (پ‌ک‌ک) دارد. واشینگتن در شرایطی این طرح را ارائه کرد که آنکارا پیوسته از ضرورت حمله به این گروه و شاخه نظامی‌اش در سوریه سخن می‌گوید.
درهرصورت، در شرایط کنونی، ترکیه با ابراز تردیدهایی از این طرح آمریکا استقبال کرده و گفته که این طرح از ابتدا پیشنهاد خود آنکارا بوده است. با گذشت حدود دو سال از بحران سوریه، ترکیه تشکیل منطقهای امن در نوار شمالی غرب فرات ـ حدفاصل اعزاز تا جرابلس ـ را پیشنهاد داد و البته موفق شد با حمله نظامی به سوریه، این طرح خود را روی زمین محقق سازد و بعدها این منطقه را تا عفرین گسترش دهد. گفتنی است ترک‌ها به‌دلیل حضور در روند آستانه و مذاکرات خود با جمهوری اسلامی ایران و روسیه سعی دارند در این مورد، مذاکرات خود را در این روند نیز تداوم ببخشند.
به‌نظر می‌رسد دولت ترکیه دو نگرانی عمده درخصوص بحران سوریه دارد: نخست، قدرت‌یابی کردها در شمال سوریه که زمینه بحران‌آفرینی در داخل ترکیه میشود و دوم، تضعیف نیروهای همسو با این کشور در روندهای حل بحران سوریه که می‌توانند در آینده سیاسی سوریه منافع ترکیه را تأمین کنند. با خروج نیروهای آمریکایی از شرق فرات نگرانی‌های ترکیه تاحدودی از موضوع کردی کاسته شده، اما ترکیه نگران است که با احیاء حاکمیت نظام سوریه در این مناطق، کردها به ابزاری به دست نظام سوریه برای تحت‌فشار قرار دادن این کشور تبدیل شوند و ازسوی‌دیگر، نظام سوریه به قلع‌وقمع کردن نیروهای معارض همسو با ترکیه اقدام کند که این امر زمینه‌ساز افزایش آوارگان سوری و ازبین رفتن دستاوردهای و سرمایه‌گذاری‌های ترکیه روی گروه‌های معارض میشود. به‌نظر می‌رسد ترک‌ها به‌خوبی می‌دانند با توجه به شرایط جدید سیاسی و میدانی این امر نیازمند رایزنی‌ها و مذاکرات گسترده با آمریکایی‌ها ازیک‌طرف و روس‌ها، سوری‌ها و ایرانی‌ها ازطرف‌دیگر است؛ به‌همین‌دلیل، فضای مذاکره را با تمام طرف‌ها حفظ می‌کنند.
6. جمهوری اسلامی ایران: اگرچه جمهوری اسلامی ایران معتقد به گفتگوهای منطقهای بر سر موضوعات بحران سوریه است و در روند آستانه نیز نقش فعالی دارد، همواره بر مبارزه با تروریسم و حفظ حاکمیت و تمامیت ارضی سوریه تأکید می‌کند و مخالف هرگونه اقدامی است که خللی در این روند به‌وجود آورد. دراین‌راستا، جمهوری اسلامی ایران با ایجاد منطقه امن توسط هر طرفی نظیر ترکیه یا آمریکا مخالف است و این امر را خللی در روند مبارزه با تروریسم و احیاء حاکمیت نظام سوریه می‌داند.
امکان‌سنجی ایجاد منطقه امن در شمال سوریه
درمورد امکان‌سنجی تحقق طرح آمریکایی منطقه امن در شرق فرات می‌توان گفت نظام سوریه در بحران هفت‌ساله این کشور نشان داده است که اهتمام ویژه‌ای به بازگردانی حاکمیت و کنترل خود بر تمام مناطق کشور دارد و خواهان بازگرداندن کل سرزمین سوریه به دامن حاکمیت این کشور، چه ازطریق توافق و چه ازطریق اقدام نظامی است. این مسئله موجب شده است که آمریکایی‌ها و ترک‌ها به این نتیجه برسند که در آینده نزدیک، مسئله ادلب حل‌وفصل خواهد شد و بعد از آن، توجه ویژه نظام سوریه به شرق فرات خواهد بود؛ به‌همین‌دلیل، این کشورها با گسترش ژئوپلیتیک اقداماتشان، سعی در حفظ بازیگری خود در شمال سوریه و شرق فرات دارند که از حذف شدنشان در تحولات آتی سوریه جلوگیری کنند. به‌دلیل اینکه آمریکا و ترکیه و همچنین گروه‌های همسو با ترکیه و غرب با ایجاد منطقه امن موافق هستند ممکن است بخش‌هایی از این طرح محقق شود، ولی میزان و ابعاد آن بستگی به نقش‌آفرینی سیاسی و میدانی نظام سوریه و دیپلماسی فعال روسیه و ایران دارد.
موانع پیشِ روی ایجاد منطقه امن در شمال سوریه
اجرای کامل طرح آمریکایی ایجاد منطقه امن در شمال سوریه با موانعی روبه‌روست که مهم‌ترین آنها عبارت‌اند از:
1. اهداف متعارض حامیان طرح منطقه امن: یکی از موانع جدی اجرای طرح منطقه امن در شمال سوریه اختلاف‌نظر ایالات متحده آمریکا و ترکیه در اهداف و نحوه اجرای این طرح است؛ برای مثال، ترک‌ها خواستار ایجاد منطقه امن به‌عنوان مقدمه‌ای برای کاهش تهدید کردی و حفظ نیروهای همسو با خود هستند، درحالی‌که یکی از مهم‌ترین راهبردهای آمریکا در ایجاد منطقه امن، تضعیف محور مقاومت، حمایت از کردها و کاهش بحران آوارگان است. گفتنی است در چند سال اخیر، سیاست خارجی ایالات متحده آمریکا در بحران سوریه مبتنی‌بر تقویت کردها بوده است که این امر نقطه آغاز اختلافات ترکیه با آمریکا محسوب میشود. به‌نظر می‌رسد مسئله کردی مانع و مخل جدی در اجرای این طرح است.
2. نبودِ طرح روشن و مشخص برای اجرای منطقه امن: از آغاز بحران سوریه تاکنون، طرح‌های مختلفی برای اعمال منطقه امن مطرح شده است و برخی از آنها مخصوصاً طرح ترک‌ها به شکل محدودی در غرب فرات در شمال سوریه اجرایی شده است؛ ولی چیزی که مشخص است اینکه تاکنون طرح روشن و مشخصی که مورد توافق طرف‌ها باشد وجود نداشته و این امر یکی از موانع اجرای این طرح است.
3. توافقات اخیر میان طرف‌های درگیر و قدرت‌های منطقهای و بین‌المللی: با توجه به مذاکرات آستانه و توافقاتی که بین شرکت‌کنندگان آن درمورد آینده بحران سوریه صورت گرفته و همین‌طور این مسئله که روس‌ها بارها اعلام کرده‌اند که با هرگونه طرحی که زمینه‌ساز ایجاد منطقه امن در سوریه باشد مخالف‌اند، اجرای این طرح با مانع جدی‌ای روبه‌روست.
پیامدهای احتمالی ایجاد منطقه امن
درمورد پیامدهای تحقق طرح آمریکایی ایجاد منطقه امن در شمال سوریه می‌توان موارد زیر را عنوان کرد:
- طولانی شدن بحران سوریه: با توجه به پیروزی‌های ارتش سوریه و نیروهای مقاومت در بیشتر مناطق سوریه، پیروزی ارتش و نیروهای مردمی در عراق بر گروه‌های تکفیری، امیدهایی برای پایان یافتن بحران سوریه و همچنین تضعیف بیش‌ازپیش گروه‌های تروریستی و تکفیری ایجاد شده است. هرگونه تغییر و تحول در شرایط کنونی میدانی و سیاسی موجب طولانی‌تر شدن بحران خواهد شد.
- افزایش تنش میان بازیگران بحران سوریه: با توجه به مخالفت اکثر بازیگران بحران سوریه با طرح مزبور، شاهد افزایش تنش در عرصه این بحران خواهیم بود که با نظر به اوضاع پرتنش موجود در غرب آسیا، این امر مشکلات این منطقه را برای همه طرف‌ها بیش‌ازپیش خواهد کرد.
- افزایش تحرکات گروه‌های تروریستی و تکفیری: با توجه به اینکه گروه‌های تروریستی و تکفیری فعال در سوریه اصلی‌ترین چالش بحران سوریه محسوب می‌شوند و نظام سوریه با همکاری نیروهای مقاومت جدی‌ترین مانع آنها به‌شمار می‌رود، هرگونه اجرای طرحی که نظام سوریه را در مواجهه با این گروه‌ها ضعیف کند منجربه افزایش تحرکات این گروه‌ها و درنتیجه، تقویت آنها خواهد شد.
پیامدهای احتمالی ایجاد منطقه امن برای محور مقاومت
درمورد پیامدهای تحقق طرح آمریکایی ایجاد منطقه امن در شمال سوریه بر محور مقاومت می‌توان موارد زیر را عنوان کرد:
- یکی از اهداف آمریکا برای حضور در سوریه با هر عنوان و طرحی، تضعیف محور مقاومت است و تحقق اهداف این طرح می‌تواند برای محور مقاومت چالش‌آفرین باشد.
- ایجاد منطقه امن زمینه‌ساز طولانی‌تر شدن بحران سوریه میشود که این امر نیز برخلاف اهداف محور مقاومت در پایان این بحران است.
- طرح ایجاد منطقه امن موجب ایجاد اختلال در روند آستانه و ایجاد اختلاف میان ترکیه، روسیه و ایران میشود و تضعیف روند آستانه با اهداف کلان محور مقاومت در حل‌وفصل بحران سوریه بدون حضور آمریکا در منطقه غرب آسیا درتضاد است.
جمع‌بندی و توصیه‌های راهبردی
در جمع‌بندی مطالب فوق می‌توان گفت طرح آمریکایی ایجاد منطقه امن در شمال سوریه، تلاشی برای حفظ جایگاه آمریکا و متحدانش همچون ترکیه و معارضان سوری در بحران سوریه و همین‌طور ایجاد اختلال در روند آستانه است. به‌غیراز ترکیه، بقیه بازیگران همچون نظام سوریه، کردها، روسیه و جمهوری اسلامی ایران مخالف این طرح هستند و این طرح را زمینه تداوم بحران سوریه می‌دانند. برای جلوگیری از تحقق این طرح می‌توان راه‌کارهایی را ارائه کرد که مهم‌ترین آنها عبارت‌اند از:
- دستاوردهای روند آستانه بسیار بیش از ناکامی‌های آن بوده است و به‌نظر می‌رسد حفظ این روند با توجه به تحولات سیاسی و میدانی بحران سوریه و همچنین شرایط و معادلات منطقهای و بین‌المللی ضروری است. جمهوری اسلامی ایران نیز در نقش یکی از ارکان این روند باید با رصد دقیق چالش‌های پیشِ رو، ابتکاراتی را همسو با منافع کلی محور مقاومت ارائه کند.
- رصد دقیق تحرکات سیاسی و میدانی آمریکا و متحدانش در بحران سوریه به‌خصوص در شمال سوریه.
- تقویت نظامی ارتش سوریه و محور مقاومت در شمال سوریه می‌تواند بخشی از طرح آمریکایی را با بن‌بست روبه‌رو کند.
- افزایش رایزنی‌ها میان جمهوری اسلامی ایران با ترکیه برای برطرف کردن برخی از نگرانی‌های این کشور در شمال سوریه است.
- افزایش رایزنی‌ها با کردها و اعراب ساکن در شمال سوریه برای دستیابی هرچه سریع‌تر به توافقات ملی برای یافتن راه‌حل سیاسی بازگشت حاکمیت نظام سوریه بر اراضی شمالی این کشور.
نظر شما