چشم‌انداز داعش در عراق

گروه تروریستی داعش بعد از تثبیت حضور خود در استان الانبار عراق در ابتدای سال ٢٠١٤ و تداوم تسلط خود بر فلوجه، گام مهمی را برای اشغال بخش‌های وسیعی از عراق برداشت. در این مرحله داعش توانست پس از تسلط بر موصل به‌سوی مناطق مرکزی عراق ازجمله استان‌های صلاح‌الدین و دیالی پیشروی کند و به‌خصوص بر شهر تکریت سیطره پیدا کند. در مرحله بعد داعش سعی کرد کنترل و حاکمیت خود را بر مناطق تحت سیطره، تثبیت و تحکیم نماید و سپس به‌سوی پایتخت و سایر نواحی شیعی عراق حرکت نماید. هرچند داعش توانست خود را به بغداد نزدیک کند، اما تلاش‌ها و ابتکارات خاص رهبران مذهبی و سیاسی شیعی ازجمله تشکیل نیروهای داوطلب جدید بعد از توصیه‌‍‌های آیت‌الله سیستانی مانع از پیشروی جدی داعش به‌سمت بغداد و سایر مناطق شیعی عراق شد. بعد از این بود که داعش نیروی تهاجمی خود را متوجه مناطق کردی کرد و بعد از تصرف شهرهایی مانند سنجار تا چند کیلومتری اربیل به پیش رفت. دروازه‌های اربیل نقطه اوج پیشروی‌ها و پیروزی‌های داعش در عراق بود، اما از این زمان بود که با حمله هوایی آمریکا به نیروهای داعش در اطراف اربیل و سپس سایر مناطق عراق و شکل‌گیری ائتلاف بین‌المللی علیه داعش و همچنین موفقیت نیروهای امنیتی عراق، نیروهای مردمی و نیروهای پیشمرگه در جنگ مقابل داعش، این گروه در روندی افولی قرار گرفت.
عقب‌نشینی‌ها و تضعیف داعش در عراق بعد از تقویت قدرت نیروهای نظامی این کشور و شکل‌گیری ائتلاف بین‌المللی علیه این گروه قابل توجه و ملموس بوده است، بااین‌حال هنوز داعش بر بخش‌های مهمی از عراق که حدود یک‌سوم خاک این کشور را تشکیل می‌دهد و شهرهای مهمی مانند موصل، فلوجه و تکریت مسلط است و هنوز پیروزی‌های استراتژیک درمقابل داعش به‌دست نیامده است. با توجه به مجموع این تحولات پرسش‌های مختلفی درخصوص داعش مطرح است که ازجمله آنها آینده این گروه در عراق است. دراین‌خصوص می‌توان گفت هرچند روند افول و تضعیف داعش در عراق آغاز شده و حمایت‌های سیاسی، نظامی و مالی بسیاری برای حمایت از دولت عراق درمقابل داعش صورت می‌پذیرد، اما انتظار حذف و فروپاشی کامل داعش در کوتاه‌مدت تا حدی بعید محسوب می‌شود. براین‌اساس همان‌گونه که برخی از رهبران سیاسی کشورهای ائتلاف ضد داعش نیز اشاره می‌کنند، جنگ با داعش نه ماه‌ها، بلکه سال‌ها طول خواهد کشید و بازگرداندن عراق به مرحله قبل از سیطره داعش با موانع مختلفی روبه‌روست.
درخصوص احتمال تداوم تسلط داعش بر بخش‌هایی از عراق و طولانی بودن جنگ با داعش ذکر این نکته ضروری است که محیط پذیرای اجتماعی و منازعات سیاسی در عراق از مهم‌ترین عوامل حضور و پیشروی داعش در این کشور بوده است. هرچند با تشکیل دولت جدید با نخست‌وزیری حیدر العبادی و مشارکت جدی گروه‌های سنی در این دولت و برخی تفاهمات صورت‌گرفته منازعات سیاسی بین سنی‌های عراق با دولت مرکزی تا حدی تعدیل شده است، اما محیط اجتماعی عراق هنوز با چندپارگی‌های مختلفی روبه‌روست و ترمیم شکاف‌ها و کاهش اختلافات سنی‌ها با سایر بخش‌های عراق و حاکمیت مرکزی نیازمند زمان بیشتری است. هرچند رویکردهای خشونت‌آمیز داعش در کاهش اقبال عمومی سنی‌های عراق به آن نقش داشته است، اما به‌نظر می‌رسد هنوز این گروه از مردم عراق در انتظار تحولات و زمان بیشتری برای تصمیم‌گیری درمورد داعش و نتایج ناشی از حاکمیت آن هستند.
در عرصه نظامی عوامل مختلفی وجود دارد که تضعیف بیشتر داعش را نوید می‌دهد. تقویت نیروهای نظامی عراق، شکل‌گیری و بهبود وضعیت نیروهای مردمی، تقویت نیروهای پیشمرگه، کمک‌های نظامی خارجی به عراق، بهبود وضعیت اطلاعاتی نیروهای عراقی و حملات هوایی ائتلاف بین‌المللی به نیروها و پایگاهای داعش از مهم‌ترین این عوامل هستند، اما ازسوی‌دیگر مؤلفه‌های مهمی نیز وجود دارد که عقب راندن داعش در عرصه نظامی به‌صورت اساسی و در کوتاه‌مدت را دشوار می‌سازد. نخست اینکه داعش سازماندهی خود را تغییر داده و به‌سوی عدم تمرکز، حضور در مناطق مسکونی و در پیش گرفتن شیوه‌های نامنظم و نامتقارن در جنگ روی آورده تا تلفات و خسارت‌های کمتری را متحمل شود. دوم اینکه محدود بودن اقدام نظامی ائتلاف بین‌المللی به حملات هوایی و عدم اقدام زمینی پیشبرد طرح نابودسازی داعش را با نواقص و چالش‌هایی مواجه می‌کند و این حملات تا نقاط و محدوده‌های خاصی کارآمد خواهد بود. همچنین عملکرد این ائتلاف بین‌المللی و به‌خصوص غربی علیه داعش می‌تواند باعث بسیج موج جدیدی از نیروها برای داعش در جهان اهل سنت شود. نکته سوم اینکه دفاع نیروهای عراقی و کردی در برخی از مناطق مؤثر است و ورود این نیروها به‌خصوص نیروهای شیعی به مناطق تماماً سنی‌نشین مانند الانبار و نینوی می‌تواند باعث تشدید جنگ مذهبی شود؛ لذا شکست داعش در مناطق سنی‌نشین عراق بیش از هر چیز نیازمند قانع شدن جامعه سنی به دست کشیدن از حمایت از داعش و همچنین شکل‌گیری نیروهای نظامی و امنیتی سنی برای مقابله با داعش است؛ موضوعی که نیازمند زمان و تلاش بیشتر و جمع‌بندی جدید ازسوی سنی‌های عراق درخصوص وضعیت این کشور و عملکرد داعش خواهد بود. درمجموع به‌رغم آغاز روند افولی داعش در عراق، پیچیدگی شرایط و کثرت متغیرهای دخیل در این عرصه، مانع از آن خواهد شد که منتظر شکست کامل و فوری داعش در عراق در کوتاه‌مدت باشیم و باید با صبر و حوصله بیشتری درمقابل این چالش رفتار کرد.