نگاهی بر روابط ایران و ازبکستان در دوران اسلام کریم‌اف مرتضی فیروزی
نگاهی بر روابط ایران و ازبکستان در دوران اسلام کریم‌اف
چهارشنبه 14 مهر 1395
بعد از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و استقلال کشورهای آسیای مرکزی، جمهوری اسلامی ایران شروع به برقراری روابط دیپلماتیک با این کشورها کرد. یکی از این کشورها جمهوری ازبکستان بود. تا پیش از آن، روابط ایران و کشورهای آسیای مرکزی فقط ازطریق دولت مرکزی در مسکو امکان‌پذیر بود و عملاً به‌جز ارتباط بسیار جزئی فرهنگی، روابط دیگری بین کشور ایران و جمهوری ازبکستان وجود نداشت.
جمهوری اسلامی ایران در 10 مه 1992 با ازبکستان روابط دیپلماتیک خود را رسماً برقرار کرد. اسلام کریم‌اف، رئیس‌جمهور ازبکستان در نوامبر 1992 به ایران سفر کرد و مقیاس روابط همکاری‌های دو کشور بیشازپیش افزایش یافت. در ماه‌های ژانویه و اوت یعنی درطول فقط هشت ماه حجم مبادلات ایران و ازبکستان هشتاد درصد رشد یافت. در اوایل استقلال ازبکستان شرکت‌های «گروه پارس» و «گروه سپند» و چند کارخانه مشترک در ازبکستان شروع به فعالیت کردند. این گسترش روابط فقط محدود به زمینه‌های اقتصادی نشد بلکه در زمینه‌های فرهنگی نیز روابط دو کشور توسعه یافت؛ از آن جمله، در سال 1993 در پایتخت هر دو کشور ایران و ازبکستان، نمایشگاه‌های هنرهای تجسمی برگزار شد و همراه با این نمایشگاه‌ها زمینه افزایش بیشتر روابط فرهنگی دو کشور نیز بررسی شد. علاوه‌براین، در ماه اوت همان سال، وب‌سایت رسمی وزارت امور خارجه ازبکستان از برگزاری نمایشگاه بزرگ تجارت و صنعت در این کشور خبر داد.
بعد از دیدار کریم‌اف از ایران در نوامبر 1992، در 18 اکتبر 1993، آقای هاشمی رفسنجانی، رئیس‌جمهور وقت ایران، وارد ازبکستان شد و در رابطه با همکاری‌ها بین دو کشور مخصوصاً همکاری‌های ترانزیتی، خطوط پرواز و غیره توافقات مهمی حاصل شد؛ به‌طوری‌که درطول سال‌های 1992ـ1996 راه‌آهن مشهد ـ سرخس ـ تجن راه‌اندازی شد و این راه‌آهن، ازبکستان را به خلیج فارس وصل کرد.(1) در کل، سه سفر رسمی بین سران دو کشور انجام گرفت که همراه با موضوعات مورد توافق به‌صورت خلاصه در زیر آورده شده است:
برخلاف پیشرفت‌های اولیه در روابط دو کشور مخصوصاً در زمینه اقتصادی، ازلحاظ سیاسی روابط بین دو کشور همواره سرد و پرتنش بوده است؛ به‌طوری‌که ازبکستان تنها کشور شوروی سابق بود که در سال ۱۹۹۵ از تحریم کنگره آمریکا علیه ایران علناً پشتیبانی کرد.(3) هرچند که بعد از سفر آقای خاتمی در روابط بین دو کشور، پیشرفت‌هایی حاصل گردید ولی این پیشرفت‌ها پایدار نبوده است. درواقع بیشترین علت سردی روابط دو کشور در وهله اول تاجیکستان بوده است که دلیل اصلی آن همکاری مهندسان ایرانی در احداث نیروگاه‌های برق تاجیکستان بود که باعث عکس‌العمل شدید ازبکستان شد؛ زیرا ازبکستان نگران است با احداث سد و نیروگاه در تاجیکستان زمین‌های کشاورزی این کشور به بیابان تبدیل شود. به‌طوری که، در سال ۲۰۱۰ صدها واگن تاجیکستان در قلمرو ازبکستان توقیف شد، به‌دنبال آن قیمت مواد غذایی و محصولات ساختمانی در تاجیکستان به‌شدت بالا رفت و بسیاری از کارخانه‌های تاجیکستان به حالت نیمه‌تعطیل درآمدند که بعد از هشدار ایران به مقابله به مثل، موضوع حل گردید.(4)
دومین مسئله تنش‌زا در روابط دو کشور، مسئله تاجیک‌های ازبکستان که جمعیت قابل توجهی در سمرقند و بخارا محسوب می‌گردند بوده است؛ زیرا ازبکستان شدیداً نگران اسلام‌گرایی و ملی‌گرایی تاجیک‌هاست؛ به‌طوری‌که، در دیدار رئیس‌جمهور ایران از تاشکند، کریم‌اف از اجازه بازگشایی مرکز فرهنگی ایران در سمرقند امتناع کرد.(5)
دومین مسئله تنش‌زا در روابط دو کشور، مسئله تاجیک‌های ازبکستان که جمعیت قابل توجهی در سمرقند و بخارا محسوب می‌گردند بوده است؛ زیرا ازبکستان شدیداً نگران اسلام‌گرایی و ملی‌گرایی تاجیک‌هاست؛ به‌طوری‌که، در دیدار رئیس‌جمهور ایران از تاشکند، کریم‌اف از اجازه بازگشایی مرکز فرهنگی ایران در سمرقند امتناع کرد.(5)
درمجموع، روابط دو کشور از زمان استقلال ازبکستان، عمدتاً اقتصادی و همکاری‌های ترانزیتی بوده است که با توجه به ظرفیت‌ها و پتانسیل‌های موجود چنین روابطی خیلی کمتر از پتانسیل بالای دو کشور در زمینه ارتقاء روابط است. در این میان، اگرچه به‌نظر می‌رسد بعد از انتخاب ریاست‌جمهوری ازبکستان، تغییر زیادی در سیاست‌های ازبکستان نسبت به ایران ایجاد نگردد؛ ولی فرصتی پیش خواهد آمد که ایران می‌تواند با توسل به دیپلماسی، زمینه افزایش بیشازپیش روابط دو کشور را فراهم کند.
پی‌نوشت‌ها
1. Ahmedov jasur, 2013, (O’ZBEKISTON VA ERON: PRAGMATIZMGA YO’G’RILGAN MUNOSABATLAR), Axborot-tahlily jurnal, no 1, p21 (in Uzbek).
2. Q.usmonov va soyra, (2005), O’ZBEKISTON TARIXI, talim vazirligi, tashkant. (In uzbek)
3. http://dw.de/p/13yqB
4. http://dw.de/p/15UO7
2. Q.usmonov va soyra, (2005), O’ZBEKISTON TARIXI, talim vazirligi, tashkant. (In uzbek)
3. http://dw.de/p/13yqB
4. http://dw.de/p/15UO7
5. روا، اولیویه، (1380)، «سیاست خارجی ایران در آسیای مرکزی»، فصلنامه مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، شماره 37، صص 173ـ198.
نظر شما