ظرفیت کشورهای عمان و قطر برای مقابله با تحریم‌های آمریکا علیه جمهوری اسلامی ایران
مقدمه
نظام بین‌الملل معاصر، سیاست خارجی کارآمد و رشد و توسعه اقتصادی را در کنار مؤلفه‌های فرهنگی و اجتماعی و غیره، بیش از هر زمان دیگری به‌هم پیوند داده است. مطالعه پدیده‌های سیاسی بدون درنظر گرفتن شرایط اقتصادی مؤثر بر آنها و مطالعه پدیده‌های اقتصادی بدون توجه به اثرگذاری عوامل سیاسی، نارسا خواهد بود؛ ازاین‌رو، می‌توان استنباط کرد که بین این دو رابطه‌ای متقابل وجود دارد. براین‌اساس، شرایطی مانند تحریم یا تشویق اقتصادی تأثیر مستقیمی بر سیاست خارجی کشورها دارد. نفیو دراین‌باره در کتاب «هنر تحریم‌ها» می‌گوید: تحریم به‌عنوان ابزار استراتژیک در دستگاه سیاست خارجی ایالات متحده، نه امری صرفاً فنی، بلکه بیشتر هنر تصمیم‌گیری و به‌کار گرفتن خلاقانه ابزارهای مختلف اقتصادی، اجتماعی و سیاسی در این مورد است.
درحال‌حاضر، جمهوری اسلامی ایران علاوه‌بر لزوم توجه به مؤلفه‌های مذکور، به‌دلیل فشارهای تحریمی آمریکا و تنش‌های ناشی از آن در سطوح بین‌المللی و منطقهای، به اتخاذ تدابیر پیچیده و مؤثری در حوزه‌های بین‌المللی سیاسی و اقتصادی بین‌المللی نیاز دارد. براین‌اساس، همکاری با همسایگان و کشورهای هدف برای تأمین ملزومات اقتصادی و بازرگانی و تداوم خط‌مشی سیاست خارجی، مسئله مهم اقتصادی ـ سیاسی و در حوزه امنیت ملی کشور محسوب میشود. دراین‌خصوص، ظرفیت‌سنجی پتانسیل کشورهای قطر و عمان در این یادداشت مورد بررسی قرار می‌گیرد.
1. تاریخچه مختصر همکاری‌های اقتصادی جمهوری اسلامی ایران و کشورهای قطر و عمان
1ـ1. عمان
سلطنت عمان همواره در چهار دهه اخیر، روابط خوبی با ایران داشته و سعی کرده است خود را از کانون درگیری‌های منطقهای و بین‌المللی خارج کند. تبادل‌نظر بین ایران و عمان درخصوص مسائل دوجانبه، منطقهای و بین‌المللی به‌صورت مستمر ادامه دارد. این کشور حتی در دوران سخت جنگ تحمیلی و تحریم‌های اخیر غرب علیه ایران، روابط خود را با جمهوری اسلامی نه‌تنها حفظ کرد، بلکه آن را گسترش داد.
این درحالی است که بسیاری از کشورهای منطقه در این زمان، تحفظ خاصی را درمورد روابط با ایران از خود نشان داده‌اند. در بین کشورهای منطقه خلیج فارس، مقامات عمانی بیشترین رفت‌وآمد را به تهران دارند. سفر مقام‌های سیاسی، اقتصادی، پارلمانی، بازرگانی و غیره دو کشور به‌طور مستمر انجام میشود و در سال‌های اخیر نیز این موضوع شدت بیشتری پیدا کرده که می‌توان به سفر رؤسای‌جمهور خاتمی، احمدی‌نژاد و روحانی و درمقابل، سفر سلطان قابوس در سال‌های 1388 و 1392، به‌عنوان عالی‌ترین سطح سفرهای مقامات دو کشور اشاره کرد. شاید بتوان گفت یوسف بن علوی، وزیر مشاور در امور خارجی عمان، که به‌طور متوسط سالیانه حداقل سه بار به ایران سفر می‌کند، رکورددار تعداد سفرهای یک مقام خارجی به ایران باشد.
در سفر سلطان قابوس به تهران، یادداشت تفاهمی برای ساخت خط لوله زیردریایی که از تنگه هرمز می‌گذرد امضا شد که خرید گاز به ارزش شصت میلیارد دلار از ایران را برای بازه زمانی 25ساله از سال 2015 شامل میشود. با آنکه عمان یکی از صادرکنندگان گاز است، پیش‌بینی میشود به‌دلیل رشد جمعیت و افزایش مصرف داخلی با بحران گاز روبه‌رو شود؛ ضمن آنکه کارخانه‌های تولید ال‌اِن‌جی این کشور هم‌اکنون با ظرفیت کامل فعالیت نمی‌کنند. ازسوی‌دیگر، اتصال به بزرگ‌ترین منبع گازی جهان، فاصله کوتاه دو کشور و نیاز به سرمایهگذاری اندک برای احداث خط لوله، همچنین تحویل گاز در مرز آبی این کشور و خریدوفروش گاز به قیمت رقابتی، از دیگر مزایایی است کـه مـی‌تـواند ایـران را به عرضه‌کننده‌ای بی‌نظیر برای کشورهای حوزه خلیج فارس به‌ویژه عمان تبدیل، و امنیت انرژی آنان را تأمین کند.
● مزایای تجارت با عمان
ـ فاصله نزدیک ایران و عمان و سهولت در امر بازرگانی و حمل کالا؛
ـ ثبات اقتصادی و سیاسی و تمایل مسئولان آن کشور برای حفظ رابطه با ایران؛
ـ بهبودیافته از نظر اقتصادی برای شروع کسب‌وکار؛
ـ ارتباط و نفوذ در بانک‌های جهانی و سهولت گشایش اِل‌سی؛
ـ نیاز و علاقه به مصرف کالای ایرانی به‌ویژه در عرصه مواد غذایی حلال؛
ـ ضمانت سرمایهگذاری سودآور در خاک کشورهای مقصد صادراتی.
سازمان توسعه و تجارت، مسائل و مشکلات میان جمهوری اسلامی ایران و عمان را به شرح زیر بیان می‌کند:
ـ عدم بهره‌برداری مناسب از موقعیت راهبردی دو کشور در زمینه ترانزیت کالا و خدمات؛
ـ ناآگاهی از فرصت‌ها و مزایای اقتصادی عمان؛
ـ قطع یکجانبه ارتباطات بانک‌های محلی؛
ـ مشکلات ارتباطات بندری و کشتیرانی؛
ـ مشکلات مربوط به چگونگی صدور ویزا در بنادر دو کشور؛
ـ فعال نبودنِ استان‌های مرزی در تبادلات اقتصادی، تجاری و خدمات فنی و مهندسی؛
ـ بی‌توجهی تجار ایرانی به سلایق و الگوهای مصرف مردم عمان.
2ـ1. قطر
قطر با استفاده از سیاست‌های انرژی موفق، سیاست خارجی انعطاف‌پذیر و مشارکت فعال در دیپلماسی منطقهای و جهانی، نفوذ خود را در عرصه بین‌المللی افزایش داده است و به کمک سرمایه‌گذاری‌های گسترده در بخش گاز و برخورداری از سومین ذخایر گاز جهان و اثرپذیری بسیار کم اقتصادی از بحران اقتصادی بین‌المللی، همچنین دارا بودن رتبه دوم جهان به‌لحاظ درآمد سرانه، از موفق‌ترین کشورهای خلیج فارس در عرصه سیاست خارجی و دیپلماسی انرژی است. این کشور با ایران منابع مشترک انرژی دارد که در برداشت و استفاده از این منابع موفق‌تر عمل کرده است. ثبات سیاسی و اقتصادی، چشم‌انداز و هدف‌گذاری صورت‌گرفته توسط دولتمردان قطر (2022) فرصت مناسبی را برای حضور شرکت‌های توانمند در این کشور فراهم آورده است. تعریف پروژه‌های متعدد و زیرساختی (احداث خط ریلی و پل‌سازی، مجتمع‌های پتروشیمی، کارخانجات صنایع معدنی، احداث بنادر و توسعه لجستیک، و توسعه شیلات و ماهیگیری و مناطق آزاد تجاری) از جذابیت‌های این کشور برای سرمایهگذاری و توسعه فضای کسب‌وکار شرکت‌های ایرانی محسوب می‌گردد.
نگاه تاریخی به روابط ایران و قطر نشان می‌دهد که این مناسبات همواره تحت تأثیر متغیرهای منطقهای و بین‌المللی قرار داشت؛ اما تقریباً از سال 2010 به بعد، به دلایل گوناگون، ازجمله: استقلال نسبی قطر در حوزه سیاست خارجی و بازیگری مؤثر آنها در مسائل و موضوعات منطقهای، و رشد شتابان اقتصاد قطر، مناسبات ایران و قطر وارد فصل جدیدی شد و تحولات منطقهای (مانند: انقلاب‌های عربی و بحران سوریه) نه‌تنها منجربه کاهش این روابط نگردید، بلکه آمارها و گزارش‌ها حاکی از افزایش همکاری دو کشور در زمینه‌های مختلف است. به گزارش اسپوتنیک، به نقل از مهر، براساس جدید‌ترین آمار گمرک از تجارت خارجی ایران، این کشور طی پنج ماه نخست سال جاری، ۱۱۹ میلیون و ۴۳۷ هزار دلار انواع کالا به قطر صادر کرده که در مقایسه با مدت مشابه سال قبل، رشد 27/81 درصدی داشته است. صادرات انجام‌شده به قطر ازلحاظ وزنی 35/1 درصد و ازلحاظ ارزش 62/0 درصد از کل ارزش صادرات ایران در این مدت را شامل میشود و از این حیث، در میان کشورهای دریافت‌کننده کالا از ایران، در رتبه بیستم قرار می‌گیرد. عمده اقلام صادراتی به این کشور شامل: محصولات آهن، مصنوعات چوبی، سیمان، سبزیجات، میوه، قند و شکر، قیر، و انواع پروفیل میشود.
به‌دنبال تحریم قطر توسط عربستان و شورای همکاری خلیج فارس، جمهوری اسلامی ایران سیاست خود را «حمایت و کمک به این کشور» اعلام کرد. همچنین پس از نقض برجام توسط آمریکا، وزیر خارجه قطر گفت: مناقشه میان ایران و ایالات متحده ما را در وضعیت ناخوشایندی قرار داده است؛ زیرا شاهد عدم توافق میان قوی‌ترین متحدمان ازیک‌سو، و همسایه‌مان ازسوی‌دیگر هستیم. وی تأکید کرد کشورش مایل است به روابط خود با ایران ادامه دهد؛ زیرا تهران در زمان تحریم‌ها برای تأمین منابع به دوحه کمک کرده است. البته در برخی موارد نیز شکاف‌ها و مسائلی در این روابط وجود دارد؛ برای مثال، به گفته وزیر انرژی قطر، خروج از اوپک با هدف سرمایهگذاری بیشتر در حوزه گازی انجام میشود و همین جمله زنگ خطری برای ایران است. ایران دارای میدان مشترک گازی با قطر است و تلاش قطر برای سرمایهگذاری در این بخش، همزمان با تحریم‌های آمریکا علیه ایران انجام میشود که به خروج شرکت‌های اروپایی از این کشور منجر شده است. ایران به این زودی‌ها نمی‌تواند برای این میدان گازی مشترک کاری کند؛ اما قطر تا الآن، 5/2 برابرِ ایران از میدان گازی پارس جنوبی یا «گنبد شمالی» برداشت گاز داشته است.
2. ظرفیت‌های سرمایه‌گذاری‌های مشترک و چندجانبه با کشورهای قطر و عمان
1ـ2. عمان
طبق گزارش دنیای اقتصاد، بررسی مناسبات تجاری ـ اقتصادی میان ایران و عمان نشان‌دهنده توسعه روابط زیرساختی و تجاری، میان این دو شریک منطقهای است. «افزایش حجم مبادلات تجاری» و «ازسر گرفتن و توسعه روابط بندری» دو رخداد جدیدی است که چشم‌انداز روابط دو کشور را در مسیر رشد قرار داده و افق تازه‌ای را در پیشِ رویشان گشاده است تا جایگاه عمان به‌عنوان پایگاه جدید اقتصادی ایران در منطقه تقویت شود. براین‌اساس، فعالیت خط کشتیرانی بندرعباس به بندر صحار که پیش از این به‌دلیل اعمال تحریم‌های آمریکا متوقف شده بود، مجدداً ازسر گرفته شد. البته اتاق مشترک بازرگانی ایران و عمان دراین‌خصوص تأکید کرد در دوره جدید فعالیت خط کشتیرانی از بندرعباس به بندر صحار، فقط کالاهایی امکان حمل خواهند داشت که در فهرست تحریم‌ها قرار نگرفته باشند. به گفته فعالان بازار عمان، ایجاد و راه‌اندازی مجدد این خط کشتیرانی تاکنون زمینه تجارت با این کشور را تسهیل و بازرگانان دو کشور را برای حضور در بازارهای جهانی ترغیب کرده است. برقراری مجدد روابط بندری در شرایطی عملی شده که مطابق آخرین آمارها، روند تجارت دو کشور در مسیر صعودی قرار گرفته است. توسعه ناوگان حمل‌ونقل دریایی بین دو کشور، تسهیل صدور روادید برای اتباع ایرانی و عمانی، افزایش تعداد شرکت‌های ایرانی مقیم عمان، و رقابتی‌تر شدن قیمت محصولات صادراتی ایران در بازار عمان در مقایسه با گذشته، مهم‌ترین دلایل ارتقاء سطح روابط تجاری ایران و عمان به‌شمار می‌روند. البته این تحولات درجهت گسترش روابط دو کشور درحالی حاصل شده است که در سال‌های اخیر، تغییر پایگاه و گرانیگاه مالی از سمت دبی به عمان کلید خورده و ایران تلاش کرده است عمان را در نقش مرکز ثقل اقتصادی ـ تجاری جدید منطقهای خود در دوران تحریم‌ها، جایگزین شرکای قبلی‌اش کند. ازسوی‌دیگر، برخی تحلیلگران بر این نظرند که در مناسبات جدید اقتصادی منطقهای، عمان می‌تواند برگ برنده تجارت برای ایران باشد.
در سطحی بالا‌تر، عمان می‌تواند نقشی را که دبی در سال‌های اخیر در نقش واسط برای ترانزیت کالاهای ایرانی برعهده داشته، در فاز جدید مناسبات اقتصادی منطقهای برای ایران ایفا کند و پایگاه تازه‌ای برای شرکت‌ها و سرمایه‌گذاران ایرانی شود. در سال‌های اخیر، عوامل مختلفی در تصمیم ایران برای تغییر پایگاه تجاری‌اش اثرگذار بوده است. پیش از این، روابط اقتصادی ایران با امارات به‌دلیل سیستم موجود انتقال ارز و گستردگی فعالیت صرافان در دبی گسترش یافته بود؛ اما پس از گسترش تحریم‌ها در ابتدای دهه ۱۳۹۰، بانک‌ها یا سایر نهادهای اماراتی روابط خود را با فعالان اقتصادی ایرانی کمرنگ کردند و درنهایت، این روند تشدید شد تا فکر تغییر پایگاه اقتصادی ـ تجاری ایران از دبی به سمت عمان و قطر مطرح گردید. از سال گذشته، مقامات بانکی و سیاسی ایران و عمان مذاکراتی را برای این انتقال پایگاه به عمان انجام دادند. مقامات ایرانی در آن زمان تأکید کردند که عمان می‌تواند مرکزیت روابط بانکی بین‌المللی ایران را برعهده داشته باشد و همچنین از ظرفیت‌های این کشور برای صادرات مجدد کالا استفاده کند. در مقابل عمانی‌ها نیز تسهیل مقررات بانکی برای کشورهای سرمایه‌گذار ازجمله ایران را در دستور کار قرار دادند و از رویکرد جدید ایران استقبال کردند.
2ـ2. قطر
کشور قطر مزیت و ظرفیت‌های فراوانی برای همکاری اقتصادی با ایران دارد؛ اما این همکاری‌ها با توجه به تحریم‌های عربستان و متحدان آن علیه قطر و همچنین تحریم آمریکا علیه ایران شرایط خاصی به خود گرفته است. درحال‌حاضر نیز برخی همکاری‌ها با قطر در زمینه‌های مختلف انرژی، صادرات و واردات کالا، همکاری بخش‌های خصوصی، صنعتی و غیره وجود دارد.
با توجه به تجربه قبلی تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران، ترتیباتی جهت تأمین نیازهای بانکی و مالی و بازرگانی ایران با قطری‌ها صورت گرفت که در برخی موارد توانست کمک‌هایی را متوجه جمهوری اسلامی ایران نماید؛ اما در شرایط فعلی، مباحثی چون: صادرات مجدد، استفاده از ناوگان دریایی و حمل‌ونقل دریایی، ظرفیت‌های تولید و صادرات محصولات گازی و نفتی، همکاری‌های بانکی، و تأمین مواد غذایی از مهم‌ترین موضوعات همکاری و سرمایهگذاری دو طرف هستند. البته سفارت ایران در دوحه یکی از علل مهم پایین بودنِ تجارت بین دو کشور را مشابه بودن ساختار واردات و صادرات ایران و قطر می‌داند؛ اما نگاهی به ساختار کلان اقتصادی دو کشور این فرضیه را رد می‌کند.
همکاری‌های چندجانبه با قطر و دیگر کشورها نیز موضوع مهمی است که می‌تواند در دستور کار قرار گیرد؛ برای مثال، اخیراً برخی منابع رسانه‌ای عراق از پیشنهاد قطر به مقامات عراقی برای تشکیل ائتلاف پنج‌جانبه با حضور این دو کشور و ایران، ترکیه و سوریه خبر دادند. همزمان با انتشار این خبر، یک هیئت قطری به ریاست معاون نخست‌وزیر و وزیر امور خارجه قطر در سفری به بغداد، با مقامات این کشور دیدار و گفتگو کردند. این منابع می‌گویند: وزیر امور خارجه قطر در این سفر به مقامات عراقی پیشنهاد داده است که ائتلافی پنج‌جانبه تشکیل شود تا این کشورها بتوانند منافع مشترک سیاسی و اقتصادی خود را بهتر پیگیری کنند.
3. ظرفیت دو کشور عمان و قطر در شرایط تحریم
آبراه مهم خلیج فارس، گلوگاه مبادلات تجاری، بازرگانی، و انرژی منطقه محسوب میشود و به‌نوعی پیونددهنده شریان اقتصادی کشورهای منطقه با یکدیگر و جهان است. همچنین با توجه به ظرفیت‌های متنوع و متعدد موجود در کشورهای حاشیه خلیج فارس، رفع نیاز این کشورها توسط یکدیگر، سریع‌ترین، امن‌ترین و ارزان‌ترین راه محسوب میشود. متأسفانه دخالت‌های بازیگران خارجی و بازیگریِ بد برخی کشورهای منطقه ازجمله عربستان سعودی، استفاده از این ظرفیت را محدود کرده است؛ اما در این شرایط، امکان ایجاد وضعیت مناسبی برای بهره‌برداری دوسویه از این ظرفیت‌ها میان کشورهای مختلف مانند: ایران، عراق، قطر و عمان وجود دارد. با نگاهی به الگوی سیاست خارجی کشورهای ذکرشده، شرایط برای همکاری اقتصادی میان این کشورها فراهم است؛ برای مثال، ایران و قطر با همکاری دوجانبه و چندجانبه می‌توانند اثر تحریم‌های اعمال‌شده علیه خود را کاهش دهند. همچنین عراق برای افزایش توان صادرات نفتی خود نیاز به همکاری ایران دارد و درنهایت، همکاری ایران و عمان در تأمین امنیت تنگه هرمز، امری حیاتی برای همه کشورهای منطقه محسوب میشود. دراین‌میان، ظرفیت ایران در اتصال کریدور جنوب به شمال، انتقال گاز به عمان، افزایش صادرات محصولات کشاورزی و صنعتی، اعزام کادر آموزشی و بهداشتی و غیره به عمان، و همچنین ظرفیت میانجی‌گری سیاسی، بنادر، بانک‌ها، صادرات مجدد ازطریق بنادر عمان و نیز واردات محصولات استراتژیک غذایی، ظرفیت‌های مهم قابل توجه دو کشور در زمان تحریم هستند.
دو کشور ایران و قطر در زمینه همکاری‌های بانکی، پولی، ثبت و فعالیت شرکت‌های تجاری، استفاده از شرکت‌های هواپیمایی و مسیر ترانزیت هوایی، صادرات محصولات غذایی، همکاری مشترک در حوزه‌های برق و گاز و اِل‌اِن‌جی و غیره نیز می‌توانند تحریم‌های اعمالی علیه خود را مهار و کنترل کنند؛ ضمن اینکه کشورهای قطر و عمان به‌دلیل اتصال منظم و منسجم به شبکه‌های مالی، بانکی، بازرگانی بین‌المللی، برای بهره‌برداری از امکانات بین‌المللی ـ خارج از فشار تحریم‌های آمریکا ـ ظرفیت مناسبی دارند.
جمع‌بندی و توصیه‌های راهبردی
شرایط فعلی منطقهای و بین‌المللی، همکاری و هماهنگی سیاسی و اقتصادی میان ایران و همسایگان را به امری حیاتی تبدیل کرده است. دراین‌میان، همکاری برخی کشورهای منطقه با دولت آمریکا در افزایش فشار به ایران مشکلاتی را برای اقتصاد کشورمان ایجاد کرده است؛ بنابراین، با توجه به تحولات منطقهای و مسائل مذکور، ایران اکنون قطر و عمان را کشورهایی می‌داند که می‌توانند پایانه و مرکز مهم تجاری در منطقه باشند. تنوع مناسبات اقتصادی ایران با کشورهای حاشیه جنوبی خلیج فارس، ضمن اینکه فشارهای ناشی از تحریم‌های آمریکا و اقدامات خصمانه امارات و عربستان را کاهش می‌دهد، فضای حیاتی را برای ایجاد روابطی براساس عزت و احترام متقابل میان کشورهای منطقه ایجاد می‌کند و می‌تواند به‌عنوان منبع تأمین امنیت پایدار و بومی در منطقه نقش‌آفرینی کند. کشورهای قطر و عمان نیز که به‌دنبال حفظ استقلال و تصمیم‌گیری بدون دخالت عربستان هستند، این فرصت را غنیمت می‌دانند و درصدد حفظ و گسترش روابط خود با ایران هستند. دراین‌راستا، محاصره اقتصادی قطر توسط برخی کشورهای شورای همکاری خلیج فارس، نمونه خوبی از همکاری ایران و عمان با قطر برای رهایی از تنگناهای اقتصادی این محاصره بود. برای استفاده از توانمندی‌های قطر و عمان در شرایط فعلی و تحریمی، می‌توان به راهکارهای زیر توجه نمود:
ـ همکاری و استفاده از ظرفیت تولید اِل‌اِن‌جی در قطر: این کشور بزرگ‌ترین تولیدکننده و صادرکننده گاز طبیعی مایع در دنیاست. همکاری در حوزه مشترک پارس جنوبی و استفاده از ظرفیت تولید و صادرات اِل‌اِن‌جی قطر موضوع مهمی است که صرفاً نباید به تهدیدهای ناشی از بهره‌برداری بیشتر قطر از میدان گازی مشترک نگاه کرد. تجارت گاز، هم به‌صورت صادرات و هم واردات، با کشورهای منطقه می‌تواند موجب شکل‌گیری بازار مؤثر منطقهای با محوریت ایران ـ قطر شود که این امر علاوه بر تقویت امنیت ملی کشور موجب تأثیر ایران بر قیمت‌گذاری این بازار و درنتیجه، حداکثر کردن منافع اقتصادی کشور میشود؛
ـ استفاده از ظرفیت حمل‌ونقل هوایی قطر و همکاری در این حوزه و ترانزیت هوایی؛
ـ استفاده حداکثری از کریدور هوایی جنوب ـ شمال از عمان به آسیای میانه؛
ـ بهره‌گیری از امکان سوآپ انرژی در شمال، جنوب، شرق و غرب با محوریت ایران ـ قطر ـ عراق و عمان؛
ـ بهره‌گیری از ظرفیت‌های حمل‌ونقل دریایی و بنادر عمان و قطر؛
ـ توسعه و تنوع تجاری و بازرگانی مشترک میان ایران، قطر و عمان؛
ـ افزایش امکان تنوع گردشگری میان سه کشور؛ ازجمله: توریسم‌درمانی؛
ـ برگزاری گفت‌وگوهای سه‌جانبه و چندجانبه مشترک دائمی میان بخش‌های خصوصی سه کشور؛
ـ بهره‌گیری از ظرفیت‌های بانکی و پولی قطر و عمان و گشایش اِل‌سی.
نظر شما