موسسه شانگهای و پاسخ به ابهامات جهانی کرونا؛

بایسته‌های نقش اندیشکده‌ها در بزنگاه مسائل جهانی




مقدمه
مسئله شیوع ویروس کووید-19 در چین این ضرورت را ایجاب می‌کند که این بحران را از دریچه نگاه نخبگان این کشور ارزیابی کنیم. در کنار رصد نحوه مدیریت تصمیم‌گیران چینی، شناسایی نگاه و رویکرد نخبگان این کشور به یک تهدید امنیتی نرم، یعنی شیوع بیماری مهلک و همه‌گیر، ما را به بهره‌گیری از تجربه جهانی در نحوه برخورد با این بحران سوق می‌دهد و از طی کردن مسیر آزمون و خطا بی‌نیاز می‌کند. برای این امر، به گزارش مؤسسه مطالعات بین‌المللی شانگهای، که یکی از اندیشکده‌های مطرح و شناخته‌شده در کشور چین و در سطح منطقه شرق آسیا محسوب می‌شود، استناد می‌کنیم. این اندیشکده گزارشی را با عنوان «مبارزه با ویروس کرونا در چین: فرایند و چشم‌انداز» در ژانویه 2020 منتشر کرده و در آن به پنچ پرسش مهم درباره رویکرد و آینده چین بعد از این بحران پاسخ داده است. در ابتدا، به‌صورت خلاصه به مسائل و موضوعات مهم این گزارش ازجمله سیاست‌های داخلی، پیامدهای اقتصادی داخلی و بین‌المللی اشاره شده و در انتها، با توجه به نقش اندیشکده‌ها در این‌گونه مسائل تحلیلی، توصیه‌هایی برای اقدام اندیشکده‌های ایرانی در وضعیت پیشِ ‌رو ارائه خواهد شد.

1. تصمیم طلایی برای قرنطینه
کارشناسان مؤسسه مطالعات بین‌الملل شانگهای بر این نظرند که اجرای تدابیر مرتبط با قرنطینه شهر ووهان و استان هوبئی یکی از روش‎های سنتی و درعین‌حال، مؤثرترین اقدام برای کنترل شیوع بیماری مرگبار است و اجرای تدابیر مرتبط با قرنطینه کامل شهر ووهان را نشان‌دهنده تعهد این کشور در مقام قدرتی بزرگ و مسئولیت‎پذیر می‌دانند. این کارشناسان باور دارند که اگر دولت چین با عزم راسخ اقدام به قرنطینه مراکز تجمع موارد تأییدشده ابتلا به بیماری نمی‎کرد، این ویروس مرگبار ممکن بود در سراسر جهان شیوع پیدا کند و تأثیراتی ویرانگر بر اقتصاد جهانی و نظام بهداشت عمومی داشته باشد. کارشناسان مؤسسه شانگهای بر این باورند که اعمال کنترل شدید بر گروه‌های جمعیتی خروجی از استان هوبئی، روشی مؤثر برای کنترل شیوع این ویروس مرگبار بوده است.
کارشناسان مؤسسه شانگهای درمورد توانایی دولت چین در کنترل شیوع این بیماری بر چند مسئله اصلی تأکید دارند و چند توصیه را برای مسئولین چین درنظر گرفته‌اند:
الف) سرعت‌عمل در میان بالاترین سطوح مسئولان چین از بالاترین سطوح کشوری تا پایین‌ترین سطح یعنی مقامات استانی و محلی باعث شد مردم نیز به‌سرعت به این مسئله واکنش نشان دهند و خود را با تدابیر موردنظر دولت هماهنگ کنند. 
ب) نقش مسئولان محلی در اتخاذ تدابیری همچون اقدامات محدودکننده و جلوگیری از وقوع بی‎نظمی‎ در جامعه و البته با توجه به افزایش نیاز به ماسک صورت و صابون مایع، کنترل قیمت‎ها و نظارت بر کیفیت این کالاها حائز اهمیت است. همچنین مسئولان محلی نقشی کلیدی در هدایت مردم به قرنطینه کردن داوطلبانه خود در خانه و امتناع از تردد و دیدارهای غیرضروری با یکدیگر و توسعه آموزش‎های مربوط به بهداشت عمومی خواهند داشت.
ج) نقش کمک‎ها و هماهنگی‎های بین‌استانی در چین برای مقابله با این بحران که به باور کارشناسان این مؤسسه بازتابی خواهد بود از اجماعی ملی دربارۀ لزوم کمک به یکدیگر برای مقابله با چالش‎ها و شرایط بحرانی در کشور چین، از دیگر نکات مورد توجه گزارش است.
د) نقش و سهم شرکت‎ها و عموم مردم چین در مبارزه علیه شیوع این بیماری که شامل کمک‎های مالی و غیرمالی شرکت‎های چینی بوده، یکی دیگر از موارد ذکرشده است. شرکت‎های بزرگی نظیر: گروه علی‌بابا و شرکت بین‌المللی فوسون مشغول واردات کالاهای ضروری لازم از کشورهای دیگر برای تأمین نیاز ووهان بوده‎اند. شرکت تنسنت  با ایجاد یازده پایگاه اینترنتی مشغول ارائه خدمات آنلاین نظیر اطلاع‎رسانی و ارائه توصیه‎های پزشکی به شهروندان چینی بوده است. برملا کردن و جلوگیری از انتشار شایعات و نظریات توطئه به‌عنوان اخبار حقیقی دیگر وظیفه‌ای است که پایگاه‌های اینترنتی این کشور برعهده گرفته‌اند.

2. تحلیل ابعاد اقتصاد داخلی و بین‌المللی مسئله کرونا
نویسندگان این گزارش درمورد تأثیرات منفی شیوع ویروس کرونای جدید 2019 بر اقتصاد چین بر این نظرند که سه دیدگاه اصلی در داخل و خارج کشور درمورد تأثیرات اقتصادی این بیماری وجود دارد: 
الف) نظریه «تأثیر شدید» : اینها بر این باورند که شیوع این بیماری تأثیری جدی بر روند رشد درحال کند شدن اقتصاد چین خواهد داشت و حتی باعث سقوط رشد اقتصاد چین و از کار افتادن اقتصاد جهان خواهد شد. 
ب) نظریه «تأثیر قابل مدیریت» : باورمندان به این نظریه، با توجه به تجربه ویروس سارس در سال 2003 می‎گویند که شیوع ویروس کرونا آثاری محدود و قابل کنترل بر اقتصاد چین خواهد داشت و حتی با وجود کاهش رشد اقتصاد چین در سه ماه نخست سال جاری، عملکرد سالیانه اقتصاد آن چندان تحت تأثیر شیوع این بیماری قرار نخواهد گرفت. 
ج) نظریه «تأثیر نامعلوم» : این نظریه نیز می‎گوید که شواهد تاریخی اطلاعات زیادی را درباره آینده مسیر اقتصادی چین در اختیار ما قرار نخواهد داد و تأثیر واقعی شیوع این بیماری بر اقتصاد چین، به مدت زمان تداوم آن بستگی خواهد داشت. باوجوداین، باید این نکته را نیز درنظر داشته باشیم که امروز اندازه اقتصاد چین (با 99 تریلیون یوان تولید ناخالص داخلی) نُه برابر سال 2003 (با 7‌/‌11 تریلیون یوان تولید ناخالص داخلی) است. 
نویسندگان این گزارش بر این نظرند که آثار احتمالی شیوع ویروس کووید-19 می‎تواند کاملاً با بیماری‎های واگیردار و فجایع گذشته متفاوت باشد که یکی از دلایل آن را نیز این موضوع می‌دانند که شیوع این ویروس زمانی رخ داده است که اقتصاد چین درحال گذر از رشد بسیار سریع به رشد و توسعه کیفی است. کارشناسان چینی باور دارند که باید برای محافظت نظام اقتصادی کشورشان سه وظیفه دشوار و سنگین در برابر خطرهای مالی، کنترل آلودگی و فقرزدایی را در سطح داخلی برعهده بگیرند و در سطح خارجی نیز باید به دو مسئله یعنی چالش‎های بی‎سابقه پیش‌ِ روی جهانی شدن اقتصاد و اصطکاک تجاری چین و آمریکا توجه کنند. 
باوجوداین، کارشناسان این مؤسسه بر این باورند که توانایی انعطاف‎پذیری اقتصاد چین و نیز توانایی آن در مقابله با آثار این بیماری را نیز به چند دلیل نمی‎‏توان نادیده گرفت:
1. شیوع این بیماری در کوتاه‌مدت نه‌تنها هیچ‌گونه اثر منفی بر اقتصاد چین نگذاشته، بلکه به صنایعی مانند تجارت الکترونیک و صنایع بازی‎ و سرگرمی‎های آنلاین نیز سود رسانده است. 
2. توان و ظرفیت‌های مالی دولت چین برای مدیریت بحران بسیار قوی‎تر شده است؛ به‌طوری‌که تا 9 بهمن (29 ژانویه 2020) سطوح مختلف دولت چین 3‌/‌27 میلیارد یوان (حدود چهار میلیارد دلار) برای کنترل و پیشگیری از شیوع این بیماری اختصاص داده‎اند و قرار است تدابیر و سیاست‎های دیگری نیز همزمان با روند شیوع بیماری اتخاذ شود. 
3. مسئله فاز اول توافق تجاری با آمریکا می‌تواند در بهبود وضعیت اقتصادی چین نیز مؤثر باشد. کارشناسان این مؤسسه باور دارند با توجه به اینکه رسیدن به توافق تجاری تا حد زیادی از ابهامات در روابط تجاری چین و آمریکا کاسته است، میزان واردات محصولات کشاورزی آمریکایی توسط چین می‌تواند به سطح جدیدی برسد. علاوه‌برآن، با توجه به شیوع این بیماری، به احتمال بسیار، چین واردات محصولات دیگر نظیر کالاها و تجهیزات پزشکی از آمریکا را افزایش خواهد داد. 
4. شیوع ویروس کرونای جدید در چهاردهمین برنامه پنج‌ساله توسعه چین (2021-2025) درنظر گرفته خواهد شد و انتظار می‎رود با اتخاذ تدابیر مناسب رشد اقتصادی کشور در پنج سال آینده همچنان ادامه پیدا کند. ضمن آنکه در بلندمدت نیز با توجه به آنکه چین اکنون دومین اقتصاد بزرگ دنیا به‌شمار می‎رود، شیوع این بیماری نمی‎تواند به ظرفیت‎های بزرگ مصرف، شهری شدن و زمینه‎های اقتصادی جدید نظیر فناوری «فایو جی» و هوش مصنوعی آسیبی وارد کند.
کارشناسان این مؤسسه در پایان پیشنهاد می‎کنند که همه اعضای جامعه جهانی برای حفظ امنیت عمومی بشر این اقدامات را در کنار یکدیگر انجام دهند: 
ـ بهینه‎سازی سازِکارهای موجود برای اطلاع‎رسانی درباره شیوع بیماری‎های واگیردار در جهان: ویژه‎نامۀ اپیدمی که درحال‌حاضر روزانه توسط چین به چند زبان مختلف ازجمله زبان‎های کشورهای همسایۀ آن ازجمله روسی، ژاپنی، کره‎ای و زبان‎های دیگر نظیر انگلیسی منتشر می‎شود می‎تواند نقشی مهم در این فرایند ایفا کند؛ بنابراین، از این طریق می‎توان اخبار و اطلاعات درست را پیش از شایعات و اخبار دروغین در اختیار عموم مردم جهان قرار داد. از طریق این ویژه‎نامه می‎توان اقدامات موفقیت‎آمیز دولت چین را در پیشگیری از شیوع این بیماری با جزئیات کامل به مردم جهان معرفی کرد. باید این ویژه‎نامه به‌سبب انتشار جدیدترین اطلاعات، در اولین فرصت و به زبان‎های مختلف از طریق پایگاه اینترنتی وزارت امور خارجه و سفارتخانه‎ها و کنسولگری‎های چین در اختیار کاربران فضای مجازی در سراسر جهان قرار بگیرد. درعین‌حال، باید امیدوار بود که رسانه‎ها و اندیشکده‎های بین‎المللی از موضعی بی‎طرف، جامع و انسانی، گزارش‎های مربوط به وضعیت شیوع این بیماری را پوشش دهند و از انتشار اخبار تأییدنشده و حتی دامن زدن به شایعات بپرهیزند.
ـ تقویت تبادل تجربیات در سطح بین‎المللی برای کنترل شیوع بیماری: این موضوع بسیار مهم است که چین آخرین دستورالعمل‎های مربوط به جلوگیری از شیوع ویروس کرونای جدید 2019 را به زبان‎های مختلف ترجمه کند و در اولین فرصت و به روش‎های گوناگون (مثل: شبکه‎های اجتماعی) در اختیار همسایگان خود قرار دهد و با این اقدام نه‌تنها به این کشورها کمک می‎کند که با استفاده از تجارب آن، با شیوع این بیماری مقابله کنند، بلکه تصویر «همسایه‌ای مهربان» و «قدرتی بزرگ و مسئولیت‎پذیر» را از خود در ذهن مردم این کشورها تثبیت می‌کند. متقابلاً کشورهای پیشرفته و جامعه جهانی باید برای تأمین کالاها و تجهیزات پزشکی مورد نیاز کمک کنند و بهترین روش‎هایی که برای کنترل شیوع این بیماری می‎شناسند با جهان به اشتراک بگذارند.
ـ مقابله با تبعیض علیه مردم مناطق شیوع بیماری: شیوع این بیماری نباید باعث ایجاد حصار جدیدی میان کشورهای مختلف شود؛ بلکه باید به پلی برای افزایش ارتباط میان ملت‎های مختلف تبدیل شود. درحال‌حاضر، وزارت خارجه و سفارتخانه‎ها و کنسولگری‎های چین در کشورهای دیگر با دولت‎ها و سازمان‎های بهداشت و جلوگیری از شیوع بیماری‎های واگیردار در این کشورها ارتباط و همکاری نزدیک دارند. چینی‎های ساکن این کشورها نیز با دقت وضعیت سلامت سایر چینی‎هایی را که در محله‎های خود زندگی می‎کنند زیرنظر دارند و برای ارائه هرگونه کمک به سازمان‎های جلوگیری از شیوع بیماری‎های واگیردار آمادگی کامل دارند؛ کمک‎هایی نظیر: ارائه گواهی سلامت برای شهروندان چینی و یا قرنطینه داوطلبانۀ خود، تا به‌این‌ترتیب، از برانگیخته شدن هرگونه احساس زشت ضدیت با مردم چین که ممکن است بر اثر اخبار و اطلاعات ناقص و نادرست به‌وجود بیاید جلوگیری کنند. عموم مردم کشورهای مختلف باید ضمن حفظ آرامش خود در مواجهه با شیوع این ویروس، از قائل شدن هرگونه تبعیض درمورد شهروندان چینی و یا هر فرد مبتلای دیگر بپرهیزند. همۀ انسان‎ها اعضای یک خانواده هستند و گروه‎های قومی مختلف با ایستادن در کنار یکدیگر می‎توانند در برابر این چالش از خود محافظت کنند.

3. نتیجه‌گیری و توصیه‌های سیاستی
گزارش موردنظر چند نکته مهم را می‌تواند برای شرایط فعلی اندیشکده‌های ایران به‌همراه داشته باشد. درواقع، زمانی که بحرانی داخلی، آن‌هم تهدید امنیتی نرمی که خود را به‌شکل ویروسی مهلک و مسری نشان داده است، در کشوری مانند چین بروز و ظهور پیدا می‌کند، نقش اندیشکده‌ها و اتاق‌های فکر از چند جهت می‌تواند حائز اهمیت باشد. ازجمله این نکات می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:
الف) نقش اندیشکده‌‌ها و اتاق‌های فکر برای بازنمایی بحران، آن‌هم در ابعاد داخلی به افکار عمومی جهانی و نخبگان دیگر کشورها:
نشان دادن ابعاد بحران داخلی مانند شیوع ویروس کووید-19، آن‌هم در چین و توسط یکی از اندیشکده‌های‌ معتبر این کشور، بیانگر اهمیت ویژه و جایگاه اندیشکده‌ها و نخبگان آنها در مواقع بروز بحران داخلی است که البته این بحران ابعاد و پیامدهای بین‌المللی نیز به‌همراه دارد. 
ب) نقش اندیشکده‌ها و مسئولیت‌پذیری برای توضیح اقدامات کشور درقبال افکار عمومی جهانی و نخبگان دیگر کشورها:
چین خود را قدرتی بزرگ و مسئولیت‌پذیر می‌پندارد و در چهارچوب این مسئولیت‌پذیری، اندیشکده موردنظر نیز تلاش دارد که در قالب نقشی که برعهده دارد، مسئولیت چین را برای مقابله با ویروس کووید-19 که تهدیدی بین‌المللی به‌حساب می‌آید، برای نخبگان دیگر کشورها توجیه کند.
ج) نقش اندیشکده‌ها در رفع ابهاماتی که مرتبط با روندهای حل‌وفصل بحران داخلی است و می‌تواند برای افکار عمومی جهانی و نخبگان دیگر کشورها روشنگری کند:
رفع ابهام درمورد مسائلی همچون: چرایی اتخاذ سیاست قرنطینه گسترده در شهر ووهان، مسئولیت‌پذیری مقامات این کشور برای حل‌وفصل این بحران، پاسخگویی درقبال آثار شیوع این ویروس بر اقتصاد چین و اقتصاد جهانی، و مسئولیت این کشور در جامعه جهانی برای حل‌وفصل بحرانی که ابعاد بین‌المللی دارد از وظایف اندیشکده‌هاست. همچنین تلاش برای رفع ابهامات از جانب یک اندیشکده فارغ از مدل بحران، زمانی جلوه اصلی خود را نشان می‌دهد که دستگاه‌های تبلیغاتی، نویسندگان جراید و مطبوعات و کاربران شبکه‌های اجتماعی با اهداف مختلف تلاش دارند اطلاعات غلط و اخبار دروغین را درخصوص این بحران منتشر کنند. 
با توجه به موارد فوق، نقش و کارکردهایی را می‌توان برای اندیشکده‌های داخلی و نخبگان مرتبط با آنها و در برخورد با بیماری‌ همه‌گیری که منشأ بین‌المللی دارد و مرزی را نمی‌شناسد متصور بود:
در حوزه اطلاع‌رسانی که شامل نهادهای مرجع رسانه‌ای همچون صداوسیما و خبرگزاری‌ها می‌شود، نقش این نهادها و مؤسسات در مبارزه با رواج اطلاعات غلط و آگاهی‌بخشی به مردم است که معطوف به جلوگیری از ایجاد ترس و واهمه در جامعه و آموزش مردم در برخورد منطقی و مناسب با بیماری همه‌گیر است.
در حوزه پزشکی و سلامت عمومی و پژوهشکده‌های مرتبط با این بخش، باید آموزش جامعه را برای برخورد و تعامل صحیح با بیماری همه‌گیر مبنا قرار داد که این آموزش معطوف به پیشگیری از بروز بیماری است. این آموزش در حوزه پزشکی و سلامت عمومی منوط به تعامل میان بخش‌های مختلف بهداشت و سلامت کشور و البته پژوهشکده‌های مرتبط با آنها با نهادها و مؤسسات اطلاع‌رسانی کشور ازجمله صداوسیما، خبرگزاری‌ها و دیگر نهادهای مرجع آگاهی‌بخشی به جامعه است.
در دو حوزه ذکرشده، یعنی اطلاع‌رسانی نهادهای مرجع رسانه‌ای و حوزه پزشکی و سلامت عمومی، استفاده صحیح از شبکه‌های اجتماعی مجازی و نرم‌افزارهای ارتباطی با توجه به بالا بودن میزان رجوع مردم به این شبکه‌ها می‌تواند ابزاری مؤثری برای آگاهی‌بخشی به جامعه در برخورد با بیماری و نحوه پیشگیری از ابتلا به آن باشد؛ ضمن آنکه استفاده صحیح از شبکه‌های اجتماعی مجازی از طرف مراجع ذکرشده گام مهمی درجهت مبارزه با رواج اطلاعات غلط و اخبار دروغین در سطح جامعه خواهد بود. 
در حوزه اقتصاد و تجارت، نقش پژوهشکده‌ها و اندیشکده‌های این حوزه چه در ابعاد داخلی و چه در ابعاد خارجی حائز اهمیت است؛ آنها می‌توانند پیامدها و آسیب‌هایی را که به‌دنبال شیوع کووید-19 بر حوزه‌های زیر وارد خواهد شد برآورد کنند:
ـ روابط اقتصادی و تجاری میان ایران و چین؛
ـ کسب‌وکارها و فعالیت‌های اقتصادی داخلی ایران؛
ـ صنعت گردشگری ایران؛
ـ روابط اقتصادی و تجاری ایران با دیگر همسایگان در حوزه پیرامونی.
در حوزه سیاست خارجی و مطالعات بین‌المللی، نقش اندیشکده‌های این حوزه را می‌توان در موارد ذیل خلاصه کرد:
ـ نشان دادن سمت‌وسوی تعامل با نهادهای بین‌المللی برای مبارزه و مقابله با بیماری همه‌گیر و در اولویت قرار گرفتن همکاری نزدیک با آنها ازجمله سازمان بهداشت جهانی؛
ـ درپیش گرفتن مطالعات و تحقیقات مرتبط با مدیریت روابط با همسایگان در حوزه پیرامونی و چگونگی تعامل با آنها در زمینه برخورد و مهار بیماری همه‌گیر؛
ـ درپیش گرفتن مطالعات و تحقیقات مرتبط با همکاری‌های بین‌المللی، چه در حوزه دوجانبه و چه در حوزه چندجانبه معطوف به تبادل اطلاعات و تجربیات برای مقابله با بیماری همه‌گیر؛
ـ درپیش گرفتن مطالعات و تحقیقات مرتبط با مطالعه کشورهای هدف در زمینه موفقیت در کنترل محدود بیماری‌های همه‌گیر با همکاری دیگر نهادهای مرتبط با حوزه پزشکی و سلامت عمومی که دراین‌زمینه، چین می‌تواند الگوی مناسبی باشد.