پیامدهای امنیتی، سیاسی و فرهنگی همه گیر شدن اینترنت سه بعدی (متاورس) در ایران

طی سه دهه ای که از همه گیرشدن اینترنت می گذرد، اشکال مختلف این شبکه ارتباطی مورد استفاده کاربران قرار گرفته است. در اواخر دهه 70 شمسی استفاده از اینترنت محدود به مشاهده محتوای تعداد اندکی وب سایت عمدتا خبری بود و مهم ترین مزیت آن نیز امکان ارسال ایمیل به دیگر افراد بود. به تدریج و با از راه رسیدن پیام رسان ها کاربران توانستند از جنبه تعاملی اینترنت بیشتر استفاده کنند تا آنکه این جنبه با از راه رسیدن خدمات تجارت و خرید الکترونیک، امکان دسترسی به برخی خدمات دولتی و کنسولی بدون نیاز به مراجعه حضوری به ادارات و سازمان ها پررنگ تر شد.

در نهایت پیدایش شبکه های اجتماعی که در ایران به طور جدی با راه اندازی اورکات و فیس بوک مورد توجه قرار گرفت و نیز همه گیر شدن استفاده از اینترنت بر بستر تلفن همراه و شکل گیری انبوه اپلیکیشن های تلفن همراه با کاربردهای گوناگون اینترنت را هر چه بیشتر وارد متن زندگی ایرانیان کرد و میلیون ها ایرانی درگیر این پدیده ارتباطی شدند.

ظرفیت های منحصر به فرد اینترنت در دو دهه اخیر مورد توجه دولت ها و سازمان های مختلف امنیتی، اطلاعاتی، نظامی و اقتصادی قرار گرفته است. برخی کشورهای جهان مانند آمریکا که با ایران روابط خصمانه داشته و برای دسترسی فیزیکی به مردم ایران و تاثیرگذاری بر اذهان آنها با مشکلات جدی مواجه هستند، بر روی ظرفیت اینترنت به منظور انتقال پیام های مدنظر خود و پیشبرد اهداف سیاست خارجی و غیره کاملا حساب کرده اند.

 شاید اولین جلوه جدی این تحول آشوب های سال 88 بود که ظرفیت اینترنت و شبکه های اجتماعی و سایت های اطلاع رسانی برای بسیج بخش هایی از طبقه متوسط در ایران برای اعتراض خیابانی را نشان داد و از سوی دیگر دخالت وزارت خارجه آمریکا برای عقب انداختن به روزرسانی شبکه توئیتر به منظور تداوم دسترسی به آن در ایران برای بسیج مخالفان و نیز اطلاع رسانی از ناآرامی ها ثابت کرد که دولت آمریکا به طور جدی بر روی ظرفیت های این ابزار برای دخالت در ایران حساب می کند.

پیشرفت های اینترنت و دنیای فناوری اطلاعات در سال های اخیر بسیار پرشتاب شده، بلوغ پدیده هایی مانند رایانه های کوانتومی، هوش مصنوعی و از همه مهم تر تلاش برای تبدیل اینترنت به ابزاری سه بعدی که تمامی حواس پنج گانه انسان را درگیر می کند، به طور قطع تبعاتی امنیتی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی برای همه کشورهای جهان و به خصوص کشورهای متخاصم با آمریکا خواهد داشت. از این رو ضروری است قبل از آنکه غافلگیر شویم از این پدیده های نوظهور و جنبه های مرتبط با علوم انسانی آنها شناخت کافی به دست آوریم و برای مواجهه با آنها برنامه ریزی کنیم.

متاورس یا اینترنت سه بعدی چیست

ایده انتقال تمامی حواس از طریق اینترنت و تبدیل آن به پدیده ای سه بعدی که حضور مجازی افراد را در محیط های مختلف حرفه ای، تفریحی، تجاری، شخصی و غیره در کنار یکدیگر بدون نیاز به مسافرت یا صرف هزینه ممکن می کند، جدید نیست. اما عملیاتی شدن آن در ماه های اخیر شدت گرفته است.

شرکت های بزرگ فناوری جهان که در یک دهه اخیر میلیاردها کاربر اینترنت را جذب خدمات خود کرده اند، سرمایه گذاری های کلانی برای راه اندازی اینترنت سه بعدی یا متاورس انجام داده اند که از جمله آنها می توان به مایکروسافت، فیس بوک، اپیک گیمز، ان ویدیا، اسنپ چت، اپل، اسپشیال و غیره اشاره کرد. این سرمایه گذاری ها موجب خواهد شد تا اینترنت سه بعدی محل انجام تقریبا تمامی اموری شود که انسان ها در زندگی عادی انجام می دهند که از جمله آنها می توان به ملاقات های مجازی کاری، خرید و تفریح و گردش و شرکت در رویدادهای هنری و ورزشی و غیره اشاره کرد. ارزهای دیجیتال نیز در همین راستا به طور گستدره فراگیر خواهند شد.

 تسهیل انتقال محتوا وابزار 
خریداری شده در یک پلتفرم متاورس به سایر پلتفرم ها و محیط ها جذابیت و سهولت استفاده از آن را بیش از گذشته خواهد کرد.

عینک های واقعیت مجازی سبک و ارزان و سایر ابزار نرم افزاری و سخت افزاری حضور در متاورس را در هر زمان و هر مکانی تسهیل می کنند و یکدست شدن و سازگار شدن پروتکل های ارتباطی متاورس نیز جذابیت اینترنت سه بعدی را بیشتر می کند. تولید محصولاتی مانند برخی دستکش های خاص نیز انتقال حواسی مانند لامسه را در متاورس ممکن خواهد کرد که این پدیده نیز تاثیرات خاص خود را خواهد داشت.

از سوی دیگر افزودن شدن خدمات و ابزار مبتنی بر هوش مصنوعی موجب افزایش امنیت و نیز دقت خدمات ارائه شده در این محیط شده و موجودات و ابزار و محصولات مبتنی بر هوش مصنوعی نیز در متاورس با انسان ها تعامل خواهند کرد.

 از راه رسیدن رایانه های کوانتومی با توان پردازش و محاسباتی بی سابقه نیز دسترسی به خدماتی را در اینترنت سه بعدی ممکن می کند که با رایانه های عادی و حتی ابررایانه های فعلی غیرممکن بوده اند. به عنوان مثال رایانه های کوانتومی با توان بررسی و انجام محاسبات مربوط به نحوه تاثیرگذاری هزاران متغیر پیش بینی دقیق آب و هوا یا انجام محاسبات شیمیایی برای تولید انواع داروهای شخصی سازی شده برای درمان اشخاص و غیره را ممکن می کنند. فناوری بلاک چین نیز برای طراحی پلتفرم هایی به کار خواهد رفت که خرید و فروش ایمن انواع کالا و خدمات از طریق توکن های مختلف را امکان پذیر می کند. اگر چه این پدیده هم اکنون بیشتر محدود به بازی های آنلاین است، اما در آینده به حوزه های مختلف و به خصوص عرصه کسب و کار نیز تسری می یابد و خرید و فروش زمین ها و اموال دیجیتال به امری عادی مبدل می شود.

پیامدهای امنیتی، فرهنگی و اجتماعی متاورس برای جمهوری اسلامی ایران

هدف شرکت های فناوری حامی و مروج متاورس، درگیر کردن هر چه بیشتر انسان ها برای استفاده طولانی مدت از ابزار ابداع شده توسط آنها با هدف کسب حداکثر میزان سود اقتصادی است. اما بدیهی است که دولت های حامی این شرکت ها نیز از منافع همه گیر شدن چنین ابزاری منتفع می شوند. با توجه به سوابق شرکت هایی همچون مایکروسافت، فیس بوک و آمازون که در گذشته امکانات و محصولات خود را در اختیار دولت آمریکا و زیرمجموعه های امنیتی و جاسوسی آن گذارده اند، به طور قطع در آینده نیز شاهد چنین تحولاتی خواهیم بود.

 اگر در سال های قبل فیس بوک برای بررسی امکان ایجاد آشوب در کشورهای هدف از طریق موج آفرینی در فید خبری کاربران این شبکه اجتماعی با پنتاگون همکاری می کرد یا بر اساس افشاگری های ادوارد اسنودن تمامی شرکت های مشهور و بزرگ فناوری آمریکا دسترسی آنی و کامل به خدمات خود و داده های کاربران آنها را برای آژانس امنیت ملی آمریکا ممکن می کردند، تردیدی نیست که این رویه در متاورس نیز ادامه می یابد و با توجه به اینکه میزان درگیری کاربران و حجم اطلاعات به اشتراک گذاشته شده از آنها در متاورس قابل مقایسه با اینترنت دو بعدی نیست، سازمان های اطلاعاتی و جاسوسی آمریکا نیز به سطح تازه ای از دانش و داده در مورد ساکنان کشورهای هدف دست می یابند.

از سوی دیگر استفاده طولانی مدت از ابزار مورد نیاز برای استفاده از اینترنت سه بعدی می تواند مشکلات فیزیکی، جسمانی و روانی برای افراد ایجاد کند و درک و ارتباط آنها با دنیا و افراد واقعی را نیز مختل کند. افراط در اجرای بازی های ویدئویی مبتنی بر استفاده از هدست های واقعیت مجازی و واقعیت افزوده در حال حاضر نیز باعث اعتیاد، افسردگی، احساس تنهایی، گریز از اجتماع، خشونت یا خودآزاری شده است. درگیر شدن تمامی حواس افراد در متاورس و تعامل آسان و بدون مرز ملیت های مختلف در این فضا ممکن است منجر به شکل گیری اشکال خاص و بی سابقه ای از روابط عاطفی و جنسی شود که پیامدهای خاص خود را به همراه می آورد.

همچنین کشورهای متخاصم با جمهوری اسلامی می توانند از طریق متاورس راحت تر برای انتقال پیام ها و ارزش های مدنظر خود و تاثیرگذاری بر اذهان و افکار اتباع ایران برنامه ریزی کرده و از این طریق امنیت فرهنگی و اجتماعی و سیاسی جمهوری اسلامی را به خطر بیندازند. به عنوان مثال ساکنان ایران با حضور در متاورس می توانند در کنسرت هر خواننده ای در هر محیط فرهنگی شرکت کنند و در این کنسرت با افرادی از دیگر کشورها با طرز فکرها و نظرات و پوشش های گوناگون آشنا شده و تبادل نظر کنند.

 خرید اقلام و کالاهای مختلفی که ممکن است در حالت عادی در کشور ممنوع بوده و در دسترس نباشند نیز در متاورس ممکن است و همچنین ممکن است از متاورس برای انجام کسب و کارهایی استفاده شود که در ایران غیرقانونی یا غیراخلاقی دانسته می شوند.

 به بیان دیگر اعمال حاکمیت بر اتباع یک کشور و حفاظت از مرزهای جغرافیایی در محیطی همچون متاورس بسیار دشوار و چه بسا غیرممکن خواهد بود و با توجه به پیچیدگی های این فضا و در هم تنیده بودن و پیشرفته بودن فناوری ها و پروتکل های مورد استفاده برای طراحی آن، استفاده از ابزار قدیمی فیلترینگ نیز احتمالا چاره ساز نخواهد بود. 

تلاش برای ایجاد آشوب و ناآرامی و دامن زدن به بی ثباتی سیاسی و اقتصادی از طریق متاورس در ایران یک پدیده محتمل دیگر است. برگزاری نشست ها و تجمع های اعتراضی انبوه در متاورس بدون ترس از برخورد و بازداشت یا امکان برهم زدن آنها رویداد تازه ای است که شاید موجب تغییراتی اساسی در کنش گری سیاسی و اجتماعی در سال های آینده شود. زیرا بازداشت و تادیب یک شخصیت مجازی سه بعدی غیرممکن به نظر می رسد. 

اگر چه این اقدامات و رویدادهای اعتراضی در نگاه اول تهدیدی برای حاکمیت سیاسی محسوب نمی شود، اما تکرار چنین پدیده ای و سرریز تبعات آن به فضای زندگی واقعی و امکان موج آفرینی و تاثیرگذاری در دنیای واقعی تحولی کاملا محتمل است که از هم اکنون باید در مورد آن تفکر و برنامه ریزی کرد و جنبه های مختلف آن را مورد مطالعه قرار داد. 

غول های فناوری با کنترل متاورس و امکانات و ابزار آن می توانند دست به انحصارطلبی زده و هم شرکت های کوچک رقیب را از میدان به درکنند و هم رفتارهای خاصی را با کاربران ترویج کرده و برای دستکاری محتوا و خدمات قابل دسترس برنامه ریزی کنند. با توجه به اینکه شرکت هایی مانند فیس بوک سابقه چنین رفتارهایی را در حال حاضر نیز دارند و به علت رویه های انحصارطلبانه شکایات متعددی بر علیه آنها در دهها کشور جهان توسط دولت ها و شرکت های رقیب مطرح شده، تکرار این پدیده در متاورس نیز کاملا محتمل است. شرکت های فناوری می توانند از قدرت خود و داده های منحصر به فردی که از افراد و سازمان ها در اختیار دارند برای باج گیری، نفوذ، ایجاد رعب و وحشت و کنترل و دیکتاتوری استفاده کنند که این امر حیات دولت ملت های مدرن را به طور کلی به چالش خواهد کشید. این پدیده در مورد ایران نیز رخ داده و حاکمیت دولت بر جامعه را کمرنگ می کند.

نقض امنیت و حریم شخصی افراد به چنین شیوه هایی به خصوص به کودکان آسیب خواهد زد که از تجربه ودانش چندانی برای استفاده از متاورس برخوردار نیستند و از سوی دیگر ممکن است والدین آنها نیز از اطلاعات کافی برای این کار بهره مند نبوده و حتی اهمیت این کار را نیز ندانند. در واقع متاورس روند تربیت و اجتماعی شدن کودکان و انتقال ارزش های خاص هر جامعه از نسلی به نسل بعد را در صورت برخورد انفعالی حاکمیت مختل خواهد کرد و فرایند انقطاع بین نسلی که هم اکنون نیز در جامعه ایران وجود دارد را تشدید خواهد کرد.

در نهایت تردیدی نیست که برخورد حذفی و منفعلانه با نوآوری های دنیای فناوری و پدیده ای همچون متاورس غیرممکن است. برنامه ریزی برای حضور و مشارکت در این فضا از طریق استفاده از دانش و ظرفیت های متخصصان و صاحب نظران، استارت اپ ها و اکو سیستم استارت اپی کشور، پارک های علم و فناوری و دیگر نهادها و افراد مطلع ضروری است. 

جمهوری اسلامی ایران باید از هم اکنون برای تعامل در این فضا و نشر ارزش ها و آرمان ها و ایده های مدنظر خود در متاورس سرمایه گذاری کند و محصولات و ابزار و محیط های حرفه ای، تفریحی، مذهبی و بازی سازگار با آنچه خود می پسندد را به وجود آورد. در غیر این صورت اتباع جمهوری اسلامی مصرف کننده ابزار و محصولاتی در نسل جدید و سه بعدی اینترنت خواهند بود که اهداف، ارزش ها و آرمان های کشورهای دیگری را تامین خواهد کرد.