جایگاه ایران در حل معمای افغانستان برای هند

با مشخص‌شدن تصمیم آمریکا مبنی‌بر خروج از افغانستان اکنون مسئولیت مدیریت برخی تغییرات در افغانستان برعهده قدرت‌های منطقه‌ای است؛ ایران، پاکستان، هند و هم چنین چین و روسیه از جمله بازیگران مهم در تحولات افغانستان هستند. با آغاز مذاکرات صلح برخی کشورها همانند چین و روسیه نقش فعال‌تری پیدا کردند و در مقابل برخی دیگر از جمله هند در بهترین حالت نقش حاشیه‌ای داشتند. این امر موجبات نگرانی هند از منافع خود در افغانستان را به وجود آورده است. مسئله‌ای که در این نوشتار مورد بررسی قرار می‌گیرد تبیین معمای هندی درباره آینده افغانستان با اتکا به موقعیت ایران است.

آنچه که روند تحولات افغانستان را پیچیده می‌کند ماتریس اولویت بازیگران اصلی است که با یکدیگر هماهنگ نیست. این موضوع چالش‌های اساسی را هم برای روند مذاکرات صلح و هم برای نتیجه ایجاد می‌کند. پاکستان به دنبال بیرون راندن هند از افغانستان و تعمیق پایگاه‌های قدرت خود است. پکن به دنبال دستاوردهای اقتصادی است که می‌تواند با استفاده از موقعیت افغانستان به‌عنوان یک اتصال‌دهنده منطقه‌ای در ابتکار کمربند یا کریدور اقتصادی چین و پاکستان از آن استفاده کند. کرملین نیز دو خطر را از جانب افغانستان تهدیدکننده می‌داند: نخست طولانی شدن حضور ایالات متحده در آسیای میانه که می‌تواند امنیت آن‌ها را تحت شعاع قرار دهد و سپس نگرانی از قاچاق مواد مخدر به مرزهای این کشور.

هدف اصلی هند نیز در افغانستان، پس از عقب‌نشینی ایالات متحده، ابتدا کاهش نفوذ استراتژیک پاکستان است تا خاک افغانستان به‌عنوان پناهگاه امن برای گروه‌های تروریستی ضد هند، به‌ویژه در جامو و کشمیر، مورداستفاده قرار نگیرد. دوم، عامل رقابت اقتصادی با چین وجود دارد که با به حاشیه رفتن هند و باتوجه‌به روابط نزدیک چین با پاکستان، می‌تواند به‌عنوان مهم‌ترین تأمین‌کننده اقتصادی افغانستان تحت سلطه طالبان بعد از خروج آمریکا ظاهر شود. این امر برای هند که از زمان سقوط طالبان از سال 2001، بزرگ‌ترین بازیگر منطقه‌ای در بازسازی و توسعه افغانستان بوده است[i] و تنها با بیش از 3 میلیارد دلار کمک رسمی[ii]، به‌عنوان بزرگ‌ترین کمک‌کننده منطقه‌ای افغانستان ظاهر شده است بسیار ناخوشایند خواهد بود.

در واقع تا پیش از تصمیم ایالات متحده مبنی‌بر خروج از افغانستان، پیش‌فرض هند در قبال افغانستان اتکا به ارتش آمریکا برای پیشبرد و حفظ امنیت منافع خود بوده است. هند که تا پیش‌ازاین با آسودگی خاطر مسئولیت حفظ دولت کابل، مقابله با طالبان و کنترل پاکستان را برعهده آمریکا می‌دید، بیش از میلیاردها دلار در افغانستان سرمایه‌گذاری کرده است که تمامی این معادلات با خروج آمریکا از افغانستان بر هم خورد.

 در این میان به نظر می‌رسد هند برای حفظ منافع خود در افغانستان و هم چنین رقابت با پاکستان و چین ممکن است به سمت مسکو و تهران که در برخی از اهداف هند در منطقه مشترک هستند نزدیک شود. طی برنامه پژوهشی که اخیراً مؤسسه تحقیقاتی کارنگی در مورد وضعیت هندوستان با عنوان «اتحاد جدید: بازنگری در نقش هند در افغانستان» انجام داده است راه ناگزیر دهلی‌نو برای حمایت از منافع خود را در پیگیری دو سیاست عنوان کرده است:

1- همکاری با روسیه و ایران

2- ایجاد کانال‌های گفت‌وگو با طالبان مانند کاری که مسکو و تهران در این زمینه انجام داده‌اند. [iii]

حتی تا پیش از تصمیم آمریکا برای خروج از افغانستان نیز بسیاری از رسانه‌ها در تحلیل‌های تحقیقاتی خود در مورد گزینه‌های پیش روی آینده هند در افغانستان، به نیاز هند برای همکاری با ایران و روسیه برای حفظ منافع خود تأکید می‌کردند. [iv]

اقدامات اخیر هند این فرض را دور از ذهن نمی‌گذارد. جایشنکار وزیر خارجه هند در روز چهارشنبه مورخ 7 ژوئیه 2021، در اقدامی بی‌سابقه برای تسلیم پیام کتبی مقام عالی‌رتبه کشورش به رئیس‌جمهور منتخب، قبل از برگزاری مراسم تنفیذ به تهران سفر کرد. جایشانکار در این سفر کوتاه و مهم خود با اشاره مستقیم به مسئله افغانستان بیان کرد: «برای ایران و هند به‌عنوان دو شریک منطقه‌ای بسیار نزدیک، حیاتی است که در زمینه مقابله با چالش‌های مختلف از جمله حل مسئله افغانستان با یکدیگر همکاری کنند.» وی هم چنین اظهار داشت: «آقای نخست‌وزیر در پیام خود ابراز اطمینان کرده‌اند که روابط قدرتمندانه ایران و هند با مدیریت جناب رئیسی به رشد و گسترش خود ادامه خواهد داد». [v]رسانه‌های مطرح هندی این حرکت را بسیار نادر خواندند و عنوان کردند که سفر به تهران و پس از آن به مسکو در راستای اوضاع در حال تکامل در افغانستان است. [vi][vii] سید رسول موسوی دستیار وزیر امور خارجه در حساب کاربری خودنوشت: «این دیدار پایه‌ای اساسی برای روابط ایران و هند در دوران ریاست‌جمهوری آیت‌الله رئیسی خواهد بود» [viii].

واقعیات امروز سیاست هند از جمله احساس خطر از امنیت مرزهای خود، رقابت با چین و پاکستان، نگرانی بابت ازدست‌دادن منافع اقتصادی خود در افغانستان، ازدست‌دادن متحد قوی خود ایالات متحده و احساس انزوا در افغانستان با قدرت گرفتن روزافزون طالبان به‌خوبی گمانه‌زنی‌های مذکور را تأیید می‌کند. پیداکردن شرکایی قابل‌اعتماد قطعاً تنها راه برون‌رفت برای هند از این مخمصه خواهد بود. به نظر می‌رسد در این میان ایران مهم‌ترین متغیر برای هند در دستیابی به اهداف خود در افغانستان باشد.

ایران به دلایل مختلف همواره برای هند مهم بوده است؛ از جمله می‌توان به: وجود اشتراکات فرهنگی و تمدنی، امنیت انرژی و واردات نفت خام، مقابله با طالبان در افغانستان، دسترسی به ارتباطات تجاری و حمل‌ونقل با آسیای میانه اشاره کرد. باوجودآنکه قلم‌فرسایی‌های روابط ایران و هند، امنیت انرژی هند را هسته اصلی همکاری‌های دهلی‌نو و تهران می‌دانند اما به نظر می‌رسد مسئله افغانستان به‌ویژه در معادلات جدید منطقه‌ای به دنبال توافقنامه صلح با طالبان و خروج نیروهای نظامی آمریکا از افغانستان، نقطه عطفی در تلاش‌های هند برای شکل‌گیری روابط استراتژیک با تهران باشد. در واقع وابستگی هند به واردات نفت از ایران، منجر به ایجاد سطح استراتژیکی از روابط با ایران نشده است، اما چالش افغانستان می‌تواند معادلات این روابط را تغییر دهد. [ix]

در همین راستا نیز اخیراً بنیاد تحقیقاتی تحلیلگران هند با گزارشی تحت عنوان «تحلیل سفر وزیر دفاع ایران به هند»، بیان کرده است: احتمال دارد در آینده، ایران به نقطه عطفی در سیاست خارجی هند در منطقه غرب آسیا تبدیل شود. در این گزارش آمده است باوجودآنکه سطح روابط استراتژیک ایران و هند، عمق کمتری نسبت به روابط دهلی‌نو و کشورهای حاشیه خلیج‌فارس دارد، اما ممکن است این معادلات در سال‌های آتی تغییر کند. دعوت رسمی از وزیر دفاع ایران بعد از چهل سال می‌تواند نشان‌دهنده تلاش هند برای آغاز روابط استراتژیک باشد. [x]

اگرچه هند و ایران ممکن است در مورد حضور ایالات متحده در افغانستان دیدگاه‌های متفاوتی داشته باشند، اما هر دو از چالش‌های موجود متزلزل شدن صلح و دموکراسی در افغانستان، تروریسم، جنگ داخلی، نادیده‌گرفتن حقوق برخی اقوام و اسلام افراطی به‌خوبی آگاه هستند. این پویایی همان چیزی است که ایران را به یک شریک ضروری برای هند بعد از خروج آمریکا تبدیل می‌کند. در همین زمینه جایشنکار وزیر امور خارجه هند در بحث شورای امنیت سازمان ملل در مورد مأموریت کمک‌های سازمان ملل در افغانستان حمایت دهلی‌نو از روند صلح فراگیر، به «رهبری افغانستان، متعلق به افغانستان و تحت کنترل افغانستان» را اعلام کرد. او هم چنین اظهار داشت که هرگونه توافق سیاسی در افغانستان بایستی از دستاوردهای دو دهه گذشته کند. وی توجه جهانیان را به لزوم برچیدن سریع پناهگاه‌های امن تروریست‌ها و ایجاد اختلال در زنجیره‌های تأمین تروریست‌ها متمرکز کرد و خواستار "تحمل صفر در برابر تروریسم در تمام اشکال و مظاهر آن از جمله حملات مرزی شد. [xi] جایشنکار همین موضوع را در دیدار اخیر خود و با آقای رئیسی و ظریف موردتوجه قرارداد که در همین راستا شرکای ایرانی نیز بر لزوم تقویت گفت‌وگوهای بین الافغانی که به راه‌حل مشارکت سیاسی فراگیر همه طرف‌ها در افغانستان منتهی شود، تأکید کردند. [xii]

در واقع ایران نیز همانند هند خواهان حفظ دموکراسی نوپای افغانستان و ثبات این کشور است که حاصل تلاش دو دهه گذشته است. جنگ داخلی در افغانستان موجب تشدید ناامنی در مرزهای ایران، آغاز موج جدید مهاجرت پناهندگان خواهد شد. با خروج نیروهای آمریکایی، ایران نفوذ مستقیم‌تری در افغانستان خواهد داشت و با ایجاد اتحاد با قدرت‌های منطقه‌ای، بهتر می‌تواند از منافع خود محافظت کند.

آنچه که جایگاه ایران را در معماری جدید منطقه‌ای در سیاست خارجی هند تغییر خواهد داد و فرضیات مذکور را تقویت می‌کند در دو نکته مهم نهفته است:

نخست آنکه، اولویت اصلی هند تأمین امنیت متعارف برای کشور و مردم خود است. جنوب آسیا یک منطقه ناامن است، و هند از همه سو توسط دموکراسی‌های ناپایدار، کشورهای درگیر جنگ، فعالیت شبه نظامیان، رهبران مستبد، و دولت‌های ضعیف محاصره شده است. در سال‌های اخیر، هند یک ارتش، نیروی دریایی و نیروی هوایی قدرتمند و توانمند ایجاد کرده که تصور می‌شود برای مقابله با این تهدید اصلی متعارف ایجاد شده است. هند به‌خوبی می‌داند که بدون ورود ایران، یک معماری امنیتی منطقه‌ای بادوام پایدار در افغانستان به وجود نخواهد آمد. یکی از معضلاتی که هند در روابط با افغانستان دارد، دسترسی به این کشور است. همان گونه که آمریکا برای دسترسی به افغانستان به پاکستان وابسته است، هند نیز برای دسترسی به این کشور، به ایران وابستگی دارد و اگر ایران این ظرفیت‌ها را در اختیار هند قرار ندهد، این کشور در ایفای نقش در صحنه افغانستان، دچار مشکل جدی خواهد شد. در واقع هند به‌هیچ‌روی نمی‌تواند از طریق پاکستان یا چین به افغانستان دسترسی پیدا کند. بنابراین تنها مسیری که برای دسترسی به افغانستان پیش روی این کشور قرار دارد، مسیر ایران است و این برای هندی‌ها، ظرفیت مهمی محسوب می‌شود.

دوم آنکه، علاوه بر همگرایی در امنیت منطقه‌ای، هند و ایران می‌توانند سازوکارهای همکاری برای روابط تجاری و اقتصادی با افغانستان ایجاد کنند. این امر می‌تواند به هند کمک کند تا خشونت چین و سازش‌ناپذیری پاکستان را تعدیل کند. اگر دهلی‌نو بخواهد اهداف خود را در افغانستان و همچنین ایران تحقق بخشد، هم به قدرت جدید و هم به اعتبار نیاز دارد. هیچ‌یک از اینها بدون ائتلاف شرکا امکان‌پذیر نخواهد بود.

خلاصه سخن آنکه، آنچه هند به آن نیاز دارد، رویکرد استراتژیک بلندمدت در قبال افغانستان است که بایستی آن را در چارچوب یک استراتژی کلان، با درنظرگرفتن ابعاد سیاسی، اقتصادی، نظامی و دیپلماتیک در یک کل منسجم تدوین کند. سیاست افغانستان هند، باید مبتنی بر درک صریح اهداف استراتژیک هند در منطقه و محیط استراتژیک منطقه‌ای و جهانی باشد و این مهم جز از طریق همکاری با بازیگرانی که در افغانستان دارای هدف مشترک هستند اتفاق نمی‌افتد. ایران در این راستا مهم‌ترین متغیر هند برای تدوین استراتژی‌های خود در افغانستان پس از آمریکا خواهد بود. همین امر جایگاه ایران را در سیاست خارجی هند در آینده تغییر خواهد داد. این فرصت برای جمهوری اسلامی ایران نیز در سه بعد قابل‌توجه است:

1- ایران راحت‌تر می‌تواند به اهداف خود به‌ویژه در ابعاد امنیت و اقتصادی در افغانستان دست پیدا کند؛

2- تعمیق روابط با هند می‌تواند وزنه دیگری برای ایران در قبال تحریم‌های ایالات متحده باشد؛

3- شکل‌گیری یک ائتلاف قوی می‌تواند اهرم فشاری در برابر افسارگسیختگی افراط‌گرایی در افغانستان باشد.

منابع:

1) https://bit.ly/3hhmvzp

2) https://bit.ly/3dLG28S

3) https://bit.ly/3hAbs3c

4) https://bit.ly/2SUkGiy

5) https://bit.ly/3xkulxS

6) https://bit.ly/3AvpADv

7) https://bit.ly/2UsAaui