چرا ترکیه برای شرکت در عملیات آزادسازی موصل پافشاری می‌کند؟
چرا ترکیه برای شرکت در عملیات آزادسازی موصل پافشاری می‌کند؟
شنبه 8 آبان 1395
در رسانه‌های ایران و برخی کشورهای منطقه، اصرار بیش از حد دولت ترکیه و شخص اردوغان بر حضور نیروهای ارتش ترکیه در کمپ آموزشی بعشیقه عراق و شرکت در عملیات آزادسازی موصل، به‌مثابه یک ماجراجویی قلدرمآبانه و مداخله‌جویی ناشی از زیاده‌خواهی ترک‌ها قلمداد می‌شود. بازتاب این رویداد در فضای رسانه‌ای به‌گونه‌ای است که گویا دولت عراق، کشورهای منطقه و حتی آمریکا و ائتلاف غربی قدرت کافی برای مقابله با این زیاده‌خواهی آنکارا ندارند. ولی واقعیت این است که در مسئله حضور ترکیه در شمال عراق زوایایی وجود دارد که توسط رسانه‌های یادشده آشکار نشده و در زیر به‌صورت اختصار به مهم‌ترین آنها اشاره می‌شود:
اجماع نظر ملی درباره منافع ترکیه در شمال عراق: هرچند مداخله ترکیه در عراق بیشتر به پای شخص اردوغان نوشته می‌شود، ولی افزون بر وی، اکثریت قریب به اتفاق افراد مؤثر در حزب حاکم، دولت و ارتش با اردوغان هم‌عقیده‌اند و علاوه‌براینها در بین احزاب سیاسی مخالف نیز حزب ملی‌گرای حرکت موافق مداخله ترکیه در عراق است و حزب جمهوری‌خواه خلق نیز ضمن پذیرش حق مداخله ترکیه در شمال عراق و مشارکت در عملیات آزادسازی موصل، برنامه و روش کار دولت را برای پیشبرد این هدف مناسب نمی‌داند. در بین نخبگان سیاسی، محافل دانشگاهی و فعالان رسانه‌ای نیز فضای غالب در طرفداری از این اقدام ترکیه است. بنابراین مداخله ترکیه در عراق نه فقط خواست شخص اردوغان و حزب تحت حمایت وی بلکه خواست اکثریت جامعه ترکیه است.
حضور پ‌ک‌ک در موصل تهدید جدی برای آینده ترکیه است: چریک‌های پ‌ک‌ک در داخل ترکیه اکثر مواضع خود را در شهرها و مناطق کوهستانی ازدست داده‌اند (به‌گونه‌ای‌که اکثر حملات این گروه در داخل ترکیه در دوره اخیر ازطریق بمب‌های کنترل از راه دور و یا مین‌گذاری بر سر راه کاروان‌های ارتش بوده است). این گروه عملیات موصل را فرصتی طلایی برای خود می‌داند تا ضمن تقویت توان نظامی خود، نزد افکار عمومی نیز برای خود مشروعیت کسب نماید. به‌همین‌دلیل، پ‌ک‌ک در آستانه عملیات موصل منطقه سینجار (شنگال) در نزدیکی موصل را از ایزدی‌های مقیم این شهر گرفت و گفته می‌شود رهبران پ‌ک‌ک قصد دارند به کمک ارتش آمریکا مقر خود را از کوه‌های قندیل که تحت کنترل مسعود بارزانی متحد ترکیه است، به منطقه‌ای در نزدیکی موصل منتقل نماید. این اقدام هم سبب تقویت اساسی توان نظامی این گروه می‌شود و هم شرکت نیروهای پ‌ک‌ک در عملیات موصل مشروعیت سیاسی نسبی برای این گروه ایجاد می‌کند که این دستاورد سیاسی برای پ‌ک‌ک که قبلاً ازسوی اکثر کشورهای اروپایی و آمریکا در فهرست گروه‌های تروریستی قرار گرفته بود، موفقیت بزرگی محسوب می‌شود و در طرف مقابل موقعیت دولت ترکیه را در برابر این گروه تجزیه‌طلب به‌شدت تضعیف خواهد کرد. بنابراین شرکت ترکیه در عملیات موصل و حضور بلندمدت نیروهای این کشور در موصل و اطراف آن این فرصت را ازدست پ‌ک‌ک خواهد گرفت. ازهمین‌روست که حزب دموکراتیک خلق‌ها (حزب کردی در مجلس ترکیه و حامی سیاسی پ‌ک‌ک) تنها گروه سیاسی است که در ترکیه از اساس با حضور ترکیه در موصل مخالف است.
تجربه تلخ ترکیه در بحران سوریه و اشغال عراق در سال 2003: برخی تحلیلگران ترکیه براین‌باورند؛ دور ماندن آنکارا از فرآیند اشغال 2003 عراق، باعث شد تا ارتش آمریکا و عوامل سیا و موساد به سازماندهی مجدد پ‌ک‌ک در شمال عراق و دور از چشم ترکیه مبادرت ورزند، به‌همین‌خاطر، پ‌ک‌ک که در اثر عملیات نظامی در دهه 1990 ضعیف‌ترین دوران عمر خود را سپری می‌کرد دوباره سر برآورد. همچنین عدم حضور مستقیم ترکیه در عرصه میدانی سوریه ازیک‌سو ناامنی را به داخل خاک ترکیه کشاند و ازسوی‌دیگر کشور را با سه میلیون آواره سوری روبه‌رو ساخت. آوارگان سوری علاوه‌بر هزینه مالی و مشکلات امنیتی برای کشور ازحیث مسائل اجتماعی نیز در آینده مشکلات بیشتری را برای ترکیه ایجاد خواهند کرد. بنابراین آنکارا با گسیل ارتش خود به عراق و نیز لشکرکشی به خاک سوریه هرچند ازنظر حقوق بین‌الملل حاکمیت دولت‌های سوریه و عراق را نقض کرده، ولی درنظر دارد مانند آمریکا با تهدید در خاستگاه آن مقابله نماید.
ناراحتی دولت ترکیه از چرخش دیدگاه نخست‌وزیر عراق: مقامات ترکیه می‌گویند: حیدر العبادی، نخست‌وزیر عراق در جریان سفر به ترکیه در سال 2104 رسماً از ترکیه خواسته است تا در منطقه بعشیقه عراق کمپ آموزشی دایر و نیروهای محلی را آموزش دهند و گویا وزیر دفاع سابق عراق نیز این موضوع را تأیید کرده و گفته است: دراین‌زمینه ازطرف نخست‌وزیر از بعشیقه بازدید هم کرده است. این درحالی است که دولت عراق این موضوع را تکذیب می‌کند و همین سبب ناراحتی شدید دولت ترکیه از عراق شده است. برخی تحلیلگران ترک معتقدند؛ حیدر العبادی شخصاً مخالفت زیادی با حضور ترکیه در شمال عراق ندارد، ولی ازطرف حزب اصلاح در مجلس عراق که تحت کنترل نوری المالکی، نخست‌وزیر سابق و معاون کنونی رئیس‌جمهور عراق هستند، دراین‌زمینه به‌شدت تحت فشار است. در این میان، موضع‌گیری نرم العبادی در برابر ترکیه نسبت به برخی نمایندگان مجلس و فرماندهان حشد الشعبی که نیروهای ارتش ترکیه را در خاک عراق با تروریست‌های داعش یکسان دانسته‌اند، درستی این دیدگاه را قوت می‌بخشد.
موصل؛ نوستالوژی برآمده از میراث عثمانی برای ترکیه و پیمان میثاق ملی: ترکیه معتقد است بعد از فروپاشی امپراتوری عثمانی، موصل و برخی مناطق دیگر در شمال عراق جزء خاک ترکیه بوده و طی توافقی که در تاریخ ترکیه از آن تحت عنوان میثاق ملی یاد می‌شود، حاکمیت موصل به انگلیس واگذار می‌شود. دراین‌پیمان شرایطی به نفع ترکیه درنظر گرفته شده، ازجمله پرداخت بیست درصد از درآمد فروش نفت منطقه به ترکیه که ترک‌ها مدعی‌اند این مبالغ به‌صورت ناقص در سال‌های اولیه بعد از قرارداد به ترکیه پرداخت و بعداً قطع شده است. برخی کارشناسان ارزش به‌روزشده این مطالبه ترکیه را حدود هفتاد میلیارد دلار برآورد می‌کنند. همچنین ترکیه مدعی است که طبق بخشی از پیمان میثاق ملی به ترکیه اجازه داده شده است، درصورتی‌که حاکمیت ملی یکپارچه در عراق ازبین برود، در موصل مداخله نظامی بکند. این موضوع مستمسکی برای برخی تحلیلگران ترکیه شده است و معتقدند چون دولت مرکزی عراق کنترلی بر این منطقه ندارد، طبق این توافق تاریخی ترکیه برای دفاع از منافع خود در این منطقه می‌تواند مداخله نماید.
حوزه نفوذ قومی و مذهبی ترکیه در موصل: سیاستمداران ترکیه با مشاهده حوزه نفوذ ایران در حکومت مرکزی عراق و گروه حشد الشعبی که علاوه‌بر شیعیان اعضای سنی و مسیحی نیز دارد و نیز بازی آمریکا با کارت گروه‌های کردی در عراق و سوریه، درنظر دارد در عراق برای خود، حوزه نفوذ جمعیتی تشکیل دهد و دراین‌راستا حمایت برخی عشایر عرب سنی در استان نینوا و نیز ترکمن‌ها را جلب کرده است. در چنین شرایطی آنکارا می‌خواهد در کنار متحدان محلی خود در موصل حضور داشته باشد و با جریان‌سازی رسانه‌ای مدعی است که درصورت اداره مجدد موصل توسط دولت شیعی بغداد یا نفوذ گروه حشد الشعبی در این منطقه، پاکسازی قومی و مذهبی رخ خواهد داد.
اهمیت ژئوپلیتیک موصل و شمال عراق: ازنظر جغرافیایی موصل را می‌توان دروازه اتصال شمال عراق به خاک سوریه دانست و اگر اتصال شمال سوریه به دریای مدیترانه را به این مسیر بیفزاییم، می‌توان سخن از تشکیل یک کریدور ژئواستراتژیک به میان آورد که از مرزهای شمال غربی ایران شروع و به دریای مدیترانه می‌رسد. برخی تحلیلگران به‌ویژه کارشناسان ترکیه معتقدند: آمریکا و رژیم صهیونیستی درپی ایجاد این کریدور با محوریت سازماندهی گروه‌های کردی در راستای منافع خود و برداشتن گام آغازین پروژه خاورمیانه بزرگ هستند. این کریدور علاوه‌بر کارکردهای امنیتی، فرصت‌های اقتصادی بسیار مهمی را به‌ویژه در حوزه انرژی دراختیار بازیگران حاضر در منطقه قرار خواهد داد و ترک‌ها که نقاط ضعف اساسی در زمینه تأمین انرژی دارند، هیچ‌وقت از این فرصت چشم‌پوشی نخواهند کرد.
نتیجه‌گیری: با توجه به موارد گفته‌شده اهمیت حضور در موصل به اندازه‌ای زیاد است که دولت ترکیه حاضر است دراین‌زمینه هر هزینه‌ای را پرداخت کند. بنابراین اردوغان که بی‌محابا بر حضور در موصل پافشاری می‌کند و حتی خارج از عرف دیپلماتیک با مقامات عراق سخن می‌گوید، نه به اندازه‌ای قدرتمند است که نظام بین‌الملل و قدرت‌های جهانی نتوانند پاسخ وی را بدهند و نه علی‌رغم روحیه تهاجمی در عالم سیاست، آنقدر لجباز و بی‌منطق است که بر سر موضوعی بی‌اهمیت این همه پافشاری کند. بنابراین به‌نظر می‌رسد بازیگران عرصه میدانی عراق، درنهایت ترکیه را به‌منزله یک بازیگر تأثیرگذار در شمال عراق خواهند پذیرفت.
اجماع نظر ملی درباره منافع ترکیه در شمال عراق: هرچند مداخله ترکیه در عراق بیشتر به پای شخص اردوغان نوشته می‌شود، ولی افزون بر وی، اکثریت قریب به اتفاق افراد مؤثر در حزب حاکم، دولت و ارتش با اردوغان هم‌عقیده‌اند و علاوه‌براینها در بین احزاب سیاسی مخالف نیز حزب ملی‌گرای حرکت موافق مداخله ترکیه در عراق است و حزب جمهوری‌خواه خلق نیز ضمن پذیرش حق مداخله ترکیه در شمال عراق و مشارکت در عملیات آزادسازی موصل، برنامه و روش کار دولت را برای پیشبرد این هدف مناسب نمی‌داند. در بین نخبگان سیاسی، محافل دانشگاهی و فعالان رسانه‌ای نیز فضای غالب در طرفداری از این اقدام ترکیه است. بنابراین مداخله ترکیه در عراق نه فقط خواست شخص اردوغان و حزب تحت حمایت وی بلکه خواست اکثریت جامعه ترکیه است.
حضور پ‌ک‌ک در موصل تهدید جدی برای آینده ترکیه است: چریک‌های پ‌ک‌ک در داخل ترکیه اکثر مواضع خود را در شهرها و مناطق کوهستانی ازدست داده‌اند (به‌گونه‌ای‌که اکثر حملات این گروه در داخل ترکیه در دوره اخیر ازطریق بمب‌های کنترل از راه دور و یا مین‌گذاری بر سر راه کاروان‌های ارتش بوده است). این گروه عملیات موصل را فرصتی طلایی برای خود می‌داند تا ضمن تقویت توان نظامی خود، نزد افکار عمومی نیز برای خود مشروعیت کسب نماید. به‌همین‌دلیل، پ‌ک‌ک در آستانه عملیات موصل منطقه سینجار (شنگال) در نزدیکی موصل را از ایزدی‌های مقیم این شهر گرفت و گفته می‌شود رهبران پ‌ک‌ک قصد دارند به کمک ارتش آمریکا مقر خود را از کوه‌های قندیل که تحت کنترل مسعود بارزانی متحد ترکیه است، به منطقه‌ای در نزدیکی موصل منتقل نماید. این اقدام هم سبب تقویت اساسی توان نظامی این گروه می‌شود و هم شرکت نیروهای پ‌ک‌ک در عملیات موصل مشروعیت سیاسی نسبی برای این گروه ایجاد می‌کند که این دستاورد سیاسی برای پ‌ک‌ک که قبلاً ازسوی اکثر کشورهای اروپایی و آمریکا در فهرست گروه‌های تروریستی قرار گرفته بود، موفقیت بزرگی محسوب می‌شود و در طرف مقابل موقعیت دولت ترکیه را در برابر این گروه تجزیه‌طلب به‌شدت تضعیف خواهد کرد. بنابراین شرکت ترکیه در عملیات موصل و حضور بلندمدت نیروهای این کشور در موصل و اطراف آن این فرصت را ازدست پ‌ک‌ک خواهد گرفت. ازهمین‌روست که حزب دموکراتیک خلق‌ها (حزب کردی در مجلس ترکیه و حامی سیاسی پ‌ک‌ک) تنها گروه سیاسی است که در ترکیه از اساس با حضور ترکیه در موصل مخالف است.
تجربه تلخ ترکیه در بحران سوریه و اشغال عراق در سال 2003: برخی تحلیلگران ترکیه براین‌باورند؛ دور ماندن آنکارا از فرآیند اشغال 2003 عراق، باعث شد تا ارتش آمریکا و عوامل سیا و موساد به سازماندهی مجدد پ‌ک‌ک در شمال عراق و دور از چشم ترکیه مبادرت ورزند، به‌همین‌خاطر، پ‌ک‌ک که در اثر عملیات نظامی در دهه 1990 ضعیف‌ترین دوران عمر خود را سپری می‌کرد دوباره سر برآورد. همچنین عدم حضور مستقیم ترکیه در عرصه میدانی سوریه ازیک‌سو ناامنی را به داخل خاک ترکیه کشاند و ازسوی‌دیگر کشور را با سه میلیون آواره سوری روبه‌رو ساخت. آوارگان سوری علاوه‌بر هزینه مالی و مشکلات امنیتی برای کشور ازحیث مسائل اجتماعی نیز در آینده مشکلات بیشتری را برای ترکیه ایجاد خواهند کرد. بنابراین آنکارا با گسیل ارتش خود به عراق و نیز لشکرکشی به خاک سوریه هرچند ازنظر حقوق بین‌الملل حاکمیت دولت‌های سوریه و عراق را نقض کرده، ولی درنظر دارد مانند آمریکا با تهدید در خاستگاه آن مقابله نماید.
ناراحتی دولت ترکیه از چرخش دیدگاه نخست‌وزیر عراق: مقامات ترکیه می‌گویند: حیدر العبادی، نخست‌وزیر عراق در جریان سفر به ترکیه در سال 2104 رسماً از ترکیه خواسته است تا در منطقه بعشیقه عراق کمپ آموزشی دایر و نیروهای محلی را آموزش دهند و گویا وزیر دفاع سابق عراق نیز این موضوع را تأیید کرده و گفته است: دراین‌زمینه ازطرف نخست‌وزیر از بعشیقه بازدید هم کرده است. این درحالی است که دولت عراق این موضوع را تکذیب می‌کند و همین سبب ناراحتی شدید دولت ترکیه از عراق شده است. برخی تحلیلگران ترک معتقدند؛ حیدر العبادی شخصاً مخالفت زیادی با حضور ترکیه در شمال عراق ندارد، ولی ازطرف حزب اصلاح در مجلس عراق که تحت کنترل نوری المالکی، نخست‌وزیر سابق و معاون کنونی رئیس‌جمهور عراق هستند، دراین‌زمینه به‌شدت تحت فشار است. در این میان، موضع‌گیری نرم العبادی در برابر ترکیه نسبت به برخی نمایندگان مجلس و فرماندهان حشد الشعبی که نیروهای ارتش ترکیه را در خاک عراق با تروریست‌های داعش یکسان دانسته‌اند، درستی این دیدگاه را قوت می‌بخشد.
موصل؛ نوستالوژی برآمده از میراث عثمانی برای ترکیه و پیمان میثاق ملی: ترکیه معتقد است بعد از فروپاشی امپراتوری عثمانی، موصل و برخی مناطق دیگر در شمال عراق جزء خاک ترکیه بوده و طی توافقی که در تاریخ ترکیه از آن تحت عنوان میثاق ملی یاد می‌شود، حاکمیت موصل به انگلیس واگذار می‌شود. دراین‌پیمان شرایطی به نفع ترکیه درنظر گرفته شده، ازجمله پرداخت بیست درصد از درآمد فروش نفت منطقه به ترکیه که ترک‌ها مدعی‌اند این مبالغ به‌صورت ناقص در سال‌های اولیه بعد از قرارداد به ترکیه پرداخت و بعداً قطع شده است. برخی کارشناسان ارزش به‌روزشده این مطالبه ترکیه را حدود هفتاد میلیارد دلار برآورد می‌کنند. همچنین ترکیه مدعی است که طبق بخشی از پیمان میثاق ملی به ترکیه اجازه داده شده است، درصورتی‌که حاکمیت ملی یکپارچه در عراق ازبین برود، در موصل مداخله نظامی بکند. این موضوع مستمسکی برای برخی تحلیلگران ترکیه شده است و معتقدند چون دولت مرکزی عراق کنترلی بر این منطقه ندارد، طبق این توافق تاریخی ترکیه برای دفاع از منافع خود در این منطقه می‌تواند مداخله نماید.
حوزه نفوذ قومی و مذهبی ترکیه در موصل: سیاستمداران ترکیه با مشاهده حوزه نفوذ ایران در حکومت مرکزی عراق و گروه حشد الشعبی که علاوه‌بر شیعیان اعضای سنی و مسیحی نیز دارد و نیز بازی آمریکا با کارت گروه‌های کردی در عراق و سوریه، درنظر دارد در عراق برای خود، حوزه نفوذ جمعیتی تشکیل دهد و دراین‌راستا حمایت برخی عشایر عرب سنی در استان نینوا و نیز ترکمن‌ها را جلب کرده است. در چنین شرایطی آنکارا می‌خواهد در کنار متحدان محلی خود در موصل حضور داشته باشد و با جریان‌سازی رسانه‌ای مدعی است که درصورت اداره مجدد موصل توسط دولت شیعی بغداد یا نفوذ گروه حشد الشعبی در این منطقه، پاکسازی قومی و مذهبی رخ خواهد داد.
اهمیت ژئوپلیتیک موصل و شمال عراق: ازنظر جغرافیایی موصل را می‌توان دروازه اتصال شمال عراق به خاک سوریه دانست و اگر اتصال شمال سوریه به دریای مدیترانه را به این مسیر بیفزاییم، می‌توان سخن از تشکیل یک کریدور ژئواستراتژیک به میان آورد که از مرزهای شمال غربی ایران شروع و به دریای مدیترانه می‌رسد. برخی تحلیلگران به‌ویژه کارشناسان ترکیه معتقدند: آمریکا و رژیم صهیونیستی درپی ایجاد این کریدور با محوریت سازماندهی گروه‌های کردی در راستای منافع خود و برداشتن گام آغازین پروژه خاورمیانه بزرگ هستند. این کریدور علاوه‌بر کارکردهای امنیتی، فرصت‌های اقتصادی بسیار مهمی را به‌ویژه در حوزه انرژی دراختیار بازیگران حاضر در منطقه قرار خواهد داد و ترک‌ها که نقاط ضعف اساسی در زمینه تأمین انرژی دارند، هیچ‌وقت از این فرصت چشم‌پوشی نخواهند کرد.
نتیجه‌گیری: با توجه به موارد گفته‌شده اهمیت حضور در موصل به اندازه‌ای زیاد است که دولت ترکیه حاضر است دراین‌زمینه هر هزینه‌ای را پرداخت کند. بنابراین اردوغان که بی‌محابا بر حضور در موصل پافشاری می‌کند و حتی خارج از عرف دیپلماتیک با مقامات عراق سخن می‌گوید، نه به اندازه‌ای قدرتمند است که نظام بین‌الملل و قدرت‌های جهانی نتوانند پاسخ وی را بدهند و نه علی‌رغم روحیه تهاجمی در عالم سیاست، آنقدر لجباز و بی‌منطق است که بر سر موضوعی بی‌اهمیت این همه پافشاری کند. بنابراین به‌نظر می‌رسد بازیگران عرصه میدانی عراق، درنهایت ترکیه را به‌منزله یک بازیگر تأثیرگذار در شمال عراق خواهند پذیرفت.
نظر شما